تفسیر روایی سوره قصص

تفسیر روایی سوره قصص/1

فضیلت

1

(قصص/ مقدمه)

السّجاد (علیه السلام) - عَنْ ثُوَیْرٍ قَالَ قَالَ لِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) تَقْرَأُ الْقُرْآنَ؟ قُلْتُ: نَعَمْ. قَالَ: اقْرَأْ طسم سُورَهًَْ مُوسَی (علیه السلام) وَ فِرْعَوْنَ قَالَ فَقَرَأْت بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ طسم تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْن.

امام سجاد (علیه السلام) - ثویر گوید: امام سجّاد (علیه السلام) به من فرمود: «آیا می‌توانی قرآن بخوانی»؟ عرض‌کردم: «بلی». فرمود: «طسم؛ سوره‌ی موسی (علیه السلام) و فرعون را بخوان». خواندم: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* طسم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ* نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْن.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص134

مشکاهًْ الأنوار، ص95

2

(قصص/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ أُعْطِیتُ طه وَ الطَّوَاسِینَ مِنْ أَلْوَاحِ مُوسَی (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سوره‌ی طه و طواسین (شعراء، نمل و قصص) از الواح موسی (علیه السلام) به من عطا شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص134

مشکاهًْ الأنوار، ص95

3

(قصص/ مقدمه)

الصادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الطَّوَاسِینِ الثَّلَاثِ فِی لَیْلَهًِْ الْجُمُعَهًِْ کَانَ مِنْ أَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ فِی جِوَارِ اللَّهِ وَ کَنَفِهِ وَ لَمْ یُصِبْهُ فِی الدُّنْیَا بُؤْسٌ أَبَداً وَ أُعْطِیَ فِی الْآخِرَهًِْ مِنَ الْجَنَّهًِْ حَتَّی یَرْضَی وَ فَوْقَ رِضَاهُ وَ زَوَّجَهُ اللَّهُ مِائَهًَْ زَوْجَهًٍْ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ وَ اَسْکَنَهُ اللهُ فِی جَنَّهًٍِْ عَدْنِ وَسَطِ الجَنَّهًِْ مَعَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الوَصِیّینَ الرَّاشِدِینَ.

امام صادق (علیه السلام) - هرکه سوره‌های سه‌گانه‌ی طواسین (شعراء، نمل و قصص) را در شب جمعه تلاوت‌کند از دوستان خدا و در پناه و حمایت خدا باشد و هرگز گزندی در دنیا به او نرسد و در سرای واپسین به اندازه‌ای از بهشت به او ارزانی شود که راضی گردد و بلکه فرای رضایتش به او ارزانی شود و خداوند صد حوری را به همسری او درآورد و در بهشت عدن، در وسط بهشت او را همنشین پیامبران و رسولان و اوصیاء هدایتگر خواهد کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص134

بحار الأنوار، ج86، ص310/ نورالثقلین

4

(قصص/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ طسم الْقَصَصَ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ مَنْ صَدَّقَ بِمُوسَی (علیه السلام) وَ کَذَّبَ بِهِ، وَ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا شَهِدَ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ أَنَّهُ کَانَ صَادِقاً أَنَّ کُلَّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس سوره قصص را تلاوت کند به تعداد افرادی که موسی (علیه السلام) را تصدیق یا تکذیب کردند ده برابر حسنه پاداش دارد؛ و تمام فرشتگان زمین و آسمان در روز قیامت بر راستگویی وی شهادت خواهند داد؛ [این حسنات از بین نخواهد رفت زیرا] هر چیزی نابودشدنی است مگر ذات او. (قصص/88)

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص134

نورالثقلین/ البرهان

5

(قصص/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ مَنْ کَتَبَهَا وَ مَحَاهَا بِالْمَاءِ وَ شَرِبَهَا زَالَ عَنْهُ جَمِیعُ الْآلَامِ وَ الْأَوْجَاعِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس آن را بنویسد و در آب حل کند و بنوشد همه‌ی دردها از وی زائل می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص134

البرهان

آیه طسم [1]

طسم

آیه تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ [2]

این آیات کتاب مبین است.

1

(قصص/ 2)

الصّادق (علیه السلام) - وَ أَمَّا طسم فَمَعْنَاهُ أَنَا الطَّالِبُ السَّمِیعُ الْمُبْدِئُ الْمُعِید.

امام صادق (علیه السلام) - طسم یعنی من (خدا) بازخواست کننده و طلب کننده هستم و من شنوا هستم و من هستم که بدون نیاز به مقدمات می‌توانم بیافرینم و سپس آن آفریده را به حال اول خود بازگردانم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص136

بحار الأنوار، ج89، ص373/ نورالثقلین

آیه نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّلِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ [3]

ما ازداستان موسی و فرعون به درستی بر تو می‌خوانیم، برای گروهی که ایمان می‌آورند.

1

(قصص/ 3)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ أَخْبَرَ اللَّهُ نَبِیَّهُ بِمَا نَالَ مُوسَی (علیه السلام) وَ أَصْحَابَهُ مِنْ فِرْعَوْنَ مِنَ الْقَتْلِ وَ الظُّلْمِ لِیَکُونَ تَعْزِیَهًًْ لَهُ فِیمَا یُصِیبُهُ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ مِنْ أُمَّتِهِ ثُمَّ بَشَّرَهُ بَعْدَ تَعْزِیَتِهِ أَنَّهُ یَتَفَضَّلُ عَلَیْهِمْ بَعْدَ ذَلِکَ وَ یَجْعَلُهُمْ خُلَفَاءَ فِی الْأَرْضِ وَ أَئِمَّهًًْ عَلَی أُمَّتِهِ وَ یَرُدُّهُمْ إِلَی الدُّنْیَا مَعَ أَعْدَائِهِمْ حَتَّی یَنْتَصِفُوا مِنْهُم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ* إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ، خداوند در این آیات از ناراحتی‌ها و کشتارها و ظلم‌هایی که موسی (علیه السلام) و اصحابش از فرعون دیدند خبر می‌دهد؛ تا تذکّر این مطلب، موجب تسلّی و تسکین پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد ناراحتی‌هایی که اهل‌بیت (علیهم السلام) او از امّتش می‌بینند گردد؛ پس از این تسلّی به او مژده داد که خاندانش بر دشمنان پیروز می‌شوند و آن‌ها (اهل بیت (علیهم السلام) ) را در روی زمین خلیفه و امام بر امّت قرار خواهد داد؛ و با دشمنانشان به‌سوی دنیا باز می‌گرداند [و رجعت می‌کنند] تا حق خود را از آن‌ها بگیرند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص136

بحار الأنوار، ج24، ص168/ القمی، ج2، ص133/ نورالثقلین

2

(قصص/ 3)

الباقر (علیه السلام) - حَجَّ مُوسَی‌بْنُ‌عِمْرَانَ (علیه السلام) وَ مَعَهُ سَبْعُونَ نَبِیّاً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ خُطُمُ إِبِلِهِمْ مِنْ لِیفٍ یُلَبُّونَ وَ تُجِیبُهُمُ الْجِبَالُ وَ عَلَی مُوسَی (علیه السلام) عَبَاءَتَانِ قَطَوَانِیَّتَانِ یَقُولُ لَبَّیْکَ عَبْدُکَ ابْنُ عَبْدِک.

امام باقر (علیه السلام) - موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) همراه با هفتاد پیامبر (علیهم السلام) از بنی‌اسرائیل همراه در حالی حج انجام می‌داد که مهار شترشان از لیف خرما بود. لبّیک می‌گفتند و کوه‌ها جوابشان را می‌دادند و بر دوش موسی (علیه السلام) دو عبای قطوانی بود و می‌گفت: «لبیّک! بنده‌ات [آمده است]».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص136

الکافی، ج4، ص204

3

(قصص/ 3)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَوَّلُ نَبِیٍ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مُوسَی (علیه السلام) وَ آخِرُهُمْ عِیسَی (علیه السلام) وَ سِتُّمِائَهًِْ نَبِیٍّ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - اوّلین پیامبر از بنی‌اسرائیل، موسی (علیه السلام) است و آخرین پیامبر بنی‌اسرائیل، عیسی (علیه السلام) است. شش صد تن از پیامبران [بین آن دو] از بنی‌اسرائیل بودند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص136

بحارالأنوار، ج13، ص7

آیه إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ [4]

فرعون در زمین برتری جویی کرد، و اهل آن را به گروه‌های مختلفی تقسیم نمود؛ گروهی از آن‌ها را به ضعف و ناتوانی می‌کشاند، پسرانشان را سر می‌برید و زنانشان را [براى كنيزى و خدمت] زنده نگه می‌داشت؛ او به یقین از تبهکاران بود.

1

(قصص/ 4)

السّجاد (علیه السلام) - عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: لَقِیَ الْمِنْهَالُ بْنُ عَمْرٍو عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ کَیْفَ أَصْبَحْتَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ وَیْحَکَ أَ مَا آنَ لَکَ أَنْ تَعْلَمَ کَیْفَ أَصْبَحْتُ أَصْبَحْنَا فِی قَوْمِنَا مِثْلَ بَنِی إِسْرَائِیلَ فِی آلِ فِرْعَوْنَ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَنَا وَ یَسْتَحْیُونَ نِسَاءَنَا وَ أَصْبَحَ خَیْرُ الْبَرِیَّهًِْ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) یُلْعَنُ عَلَی الْمَنَابِرِ وَ أَصْبَحَ عَدُوُّنَا یُعْطَی الْمَالَ وَ الشَّرَفَ وَ أَصْبَحَ مَنْ یُحِبُّنَا مَحْقُوراً مَنْقُوصاً حَقُّهُ وَ کَذَلِکَ لَمْ یَزَلِ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَصْبَحَتِ الْعَجَمُ تَعْرِفُ لِلْعَرَبِ حَقَّهَا بِأَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنْهَا وَ أَصْبَحَتِ الْعَرَبُ تَعْرِفُ لِقُرَیْشٍ حَقَّهَا بِأَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنْهَا وَ أَصْبَحَتْ قُرَیْشٌ تَفْتَخِرُ عَلَی الْعَرَبِ بِأَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنْهَا وَ أَصْبَحَتِ الْعَرَبُ تَفْتَخِرُ عَلَی الْعَجَمِ بِأَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنْهَا وَ أَصْبَحْنَا أَهْلَ بَیْتِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) لَا یُعْرَفُ لَنَا حَقٌّ فَهَکَذَا أَصْبَحْنَا.

امام سجاد (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) روایت است: منهال‌بن‌عمر با علیّ‌بن‌الحسین (علیه السلام) روبه‌رو شد و به ایشان عرض کرد: «ای فرزند رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) چگونه شب را به صبح رساندی»؟! فرمود: «وای بر تو! هنوز نفهمیده‌ای که ما چگونه شب را به صبح می‌رسانیم؟! ما در میان قوم خود به بنی‌اسرائیل در میان آل فرعون می‌مانیم، فرزندانمان را سر می‌برند، به زنانمان بی‌حرمتی می‌شود، کار به جایی‌رسیده که به بهترین خلق خدا بعد از رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) (علی (علیه السلام) ) بر بالای منبرها دشنام داده می‌شود. اکنون به دشمن ما ثروت و شرافت داده می‌شود و آنان که ما را دوست می‌دارند، حقیرشده و حقّشان کاستی‌یافته و مؤمنان نیز وضعی مشابه همین را دارند. هم اکنون غیرعرب این حقّ را برای عرب می‌شناسد که محمّد (صلی الله علیه و آله) از آنان است و اعراب نیز این حق را برای قریش می‌دانند که محمد (صلی الله علیه و آله) از آنان است و قریش بر عرب فخر می‌فروشد که محمّد (صلی الله علیه و آله) از ماست و عرب بر غیرعرب فخر می‌فروشد که محمّد (صلی الله علیه و آله) از آنان است، ولی با همه‌ی این احوال کسی نمی‌داند که حقّ ما چیست و کجاست [و گویا فراموش کرده‌اند که ما اهل بیت پیامبریم]؟ بلی‌ای منهال! روزگار ما چنین است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص136

بحار الأنوار، ج45، ص84/ نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ [5]

ما اراده کرده‌ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قراردهیم.

ما اراده کرده‌ایم تا بر مستضعفان زمین نعمت بخشیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قراردهیم

1 -1

(قصص/ 5)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ الْمَعْنَی أَنَّ فِرْعَوْنَ کَانَ یُرِیدُ إِهْلَاکَ بَنَی إِسْرَائِیلَ وَ إِفْنَائَهُمْ وَ نَحْنُ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَیْهِمْ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهًًْ أَیْ قَادَهًًْ وَ رُؤَسَاءَ فِی الْخَیْرِ یُقْتَدَی بِهِمْ. .

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - معنی وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ؛ این است که فرعون تصمیم دارد، بنی‌اسرائیل را از میان بردارد و بکُشد امّا ما تصمیم داریم بر آن‌ها منّت گذاریم: وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً؛ یعنی آن‌ها را رهبر و پیشوایان کارهای نیک قرار دهیم که از آن‌ها پیروی شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص138

بحار الأنوار، ج24، ص167

1 -2

(قصص/ 5)

امیرالمومنین (علیه السلام) - لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْیَا عَلَیْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَی وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِیبَ ذَلِکَ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ.

امام علی (علیه السلام) - دنیا مانند شتر بچه‌داری که نسبت به دیگران تندی می‌کند تا فرزندش را در آغوش بگیرد، به ما بازخواهد گشت [که این وعده‌ی الهی است] سپس آیه: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ را تلاوت فرمود. (ولایت؛

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص138

بحار الأنوار، ج51، ص64/ نهج البلاغهًْ، ص506/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص406

ولایت

1

(قصص/ 5)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) یَقُول إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) نَظَرَ إِلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ الْحَسَنِ (علیه السلام) وَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فَبَکَی وَ قَالَ أَنْتُمُ الْمُسْتَضْعَفُونَ بَعْدِی قَالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ لَهُ مَا مَعْنَی ذَلِکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ مَعْنَاهُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّهًُْ بَعْدِی إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ فَهَذِهِ الْآیَهًُْ جَارِیَهًٌْ فِینَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مفضّل گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به علی و حسن و حسین (علیهم السلام) نگاه کرد و گریست و سپس فرمود: «شما بعد از من، مصداق افراد مستضعف هستید» ». عرض‌کردم: «ای فرزند رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) معنی این حرف چیست»؟! فرمود: «معنایش این است که امامان بعد از من شما هستید و خداوند متعال در همین معنا می‌فرماید: وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ؛ این آیه تا روز قیامت درباره‌ی ما جاری است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص138

بحار الأنوار، ج24، ص168/ معانی الأخبار، ص79/ شواهدالتنزیل، ج1، ص555/ نورالثقلین/ البرهان

2

(قصص/ 5)

امیرالمومنین (علیه السلام) - قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) هِیَ لَنَا أَوْ فِینَا هَذِهِ الْآیَهًُْ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ.

امام علی (علیه السلام) - امام علی (علیه السلام) فرمود: این آیه: وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ برای ما و درباره‌ی ماست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص138

بحار الأنوار، ج24، ص168/ روضهًْ الواعظین، ج1، ص158/ الأمالی للصدوق، ص479/ شواهدالتنزیل، ج1، ص557

3

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - رُوِیَ أَنَّهُ تُلِیَ بِحَضْرَتِهِ ألصادق (علیه السلام) وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا الْآیَهًَْ فَهَمَلَتَا عَیْنَاهُ (علیه السلام) وَ قَالَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الْمُسْتَضْعَفُونَ.

امام صادق (علیه السلام) - در حضور امام صادق (علیه السلام) آیه: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ خوانده شد؛ اشک از دیدگان حضرت (علیه السلام) جاری گشت و فرمود: «به خدا قسم آن‌ها که در زمین تضعیف شده‌اند، ما اهل‌بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هستیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص138

بحار الأنوار، ج51، ص64

4

(قصص/ 5)

السّجاد (علیه السلام) - ثُوَیْرِ بْنِ أَبِی فَاخِتَهًَْ قَالَ قَالَ لِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) أَ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَقَرَأْتُ طسم سُورَهًَْ مُوسَی وَ فِرْعَوْنَ قَالَ فَقَرَأْتُ أَرْبَعَ آیَاتٍ مِنْ أَوَّلِ السُّورَهًِْ إِلَی قَوْلِهِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ فَقَالَ لِی مَکَانَکَ حَسْبُکَ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً إِنَّ الْأَبْرَارَ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ شِیعَتَنَا کَمَنْزِلَهًِْ مُوسَی (علیه السلام) وَ شِیعَتِهِ.

امام سجّاد (علیه السلام) - ثویربن‌ابی‌فاخته گفت: «امام زین العابدین (علیه السلام) من فرمود: «قرآن می¬خوانی»؟ عرض کردم: «آری». فرمود: «بخوان: طسم سوره موسی و فرعون را». من چهار آیه از اوّل سوره را خواندم تا به این آیه رسیدم: وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» فرمود: «کافی است. به آن خدایی که محمّد (صلی الله علیه و آله) را به حق بشیر و نذیر برانگیخته، همانا نیکان از ما خانواده و شیعیان ما مانند موسی (علیه السلام) و پیروان او هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص140

بحار الأنوار، ج24، ص171/ فرات الکوفی، ص314/ مشکاهًْ الأنوار، ص95/ نورالثقلین؛ «اتقرأ القرآن… حسبک» محذوف

5

(قصص/ 5)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ (رحمة الله علیه) قَالَ دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیَّ قَالَ یَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه)ّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً وَ لَا رَسُولًا إِلَّا جَعَلَ لَهُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَدْ عَرَفْتُ هَذَا مِنَ الْکِتَابَیْنِ قَالَ یَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) فَهَلْ عَلِمْتَ نُقَبَائِیَ الِاثْنَیْ عَشَرَ الَّذِینَ اخْتَارَهُمُ اللَّهُ لِلْإِمَامَهًِْ مِنْ بَعْدِی فَقُلْتُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَعْلَم… قَالَ یَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) إِنَّکَ مُدْرِکُهُمْ وَ أَمْثَالُکَ وَ مَنْ تَوَلَّاهُمْ بِحَقِیقَهًِْ الْمَعْرِفَهًِْ قَالَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) فَشَکَرْتُ اللَّهَ کَثِیراً ثُمَّ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مُؤَجَّلٌ فِیَّ إِلَی أَنْ أُدْرِکَهُمْ فَقَالَ یَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) اقْرَأْ فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَ کانَ وَعْداً مَفْعُولًا ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً قَالَ سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) فَاشْتَدَّ بُکَائِی وَ شَوْقِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِعَهْدٍ مِنْکَ فَقَالَ إِی وَ الَّذِی أَرْسَلَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) إِنَّهُ بِعَهْدٍ مِنِّی وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ فَاطِمَهًَْ (علیه السلام) وَ الْحَسَنِ (علیه السلام) وَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) وَ تِسْعَهًِْ أَئِمَّهًٍْ (علیهم السلام) وَ کُلِّ مَنْ هُوَ مِنَّا وَ مَظْلُومٍ فِینَا إِی وَ اللَّهِ یَا سَلْمَانُ (رحمة الله علیه) ثُمَّ لَیُحْضَرَنَّ إِبْلِیسُ وَ جُنُودُهُ وَ کُلُّ مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً وَ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً حَتَّی یُؤْخَذَ بِالْقِصَاصِ وَ الْأَوْثَارِ {الْأَوْتَارِ} وَ التُّرَاثِ وَ لَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً وَ نَحْنُ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُون.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سلمان (رحمة الله علیه) گوید: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: «خداوند متعال پیامبر و رسولی را نفرستاد مگر این که برای وی دوازده نقیب [و وحی] قرار داد». عرض‌کردم: «ای رسول‌خدا! (صلی الله علیه و آله) این را از تورات و انجیل شنیده‌ام». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای سلمان! آیا می‌دانی نقیبان دوازده‌گانه‌ی من بعد از من که امامت مردم را بر عهده می‌گیرند چه کسانی هستند»؟ عرض‌کردم: «خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) بهتر می‌دانند…». حضرت فرمود: «ای سلمان! تو و امثال تو و هرکس که با معرفت از آنان پیروی کند توفیق درک [و تبعیّت از] آنان را می‌یابد». سلمان (رحمة الله علیه) گوید: شکر خدا را بسیار به جای آورده، سپس گفتم: «ای رسول‌خدا! (صلی الله علیه و آله) آیا اجل به من مهلت می‌دهد تا همه‌ی آنان را درک کنم» »؟ حضرت فرمود: «ای سلمان! این آیات را تلاوت کن: پس آن‌گاه که وعدۀ (تحقّق) نخستین آن دو فرارسد بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می‌گماریم تا میان خانه‌هایتان برای قتل و غارت شما به جستجو درآیند و این تهدید تحقّق‌یافتنی است* پس از چندی دوباره شما را بر آنان چیره می‌کنیم و شما را با اموال و پسران یاری می‌دهیم و [تعداد] نفرات شما را بیشتر می‌گردانیم (اسراء/65)» سلمان (رحمة الله علیه) می‌گوید: [گریستم و] گریه‌ام شدّت گرفت و شوقم افزون گشت و عرض‌کردم: «ای رسول‌خدا! (صلی الله علیه و آله) شما این قول را به من می‌دهید»؟ فرمود: «آری! به خدایی که مرا به حق فرستاد. من، علی (علیه السلام)، فاطمه (سلام الله علیها)، حسن (علیه السلام)، حسین (علیه السلام) و نه امامی که از نسل حسین (علیه السلام) می‌آیند همین قول را به تو می‌دهیم و هرکه از ماست و با ماست و هرکه به خاطر ما به او ظلم شده است. ای سلمان! به خدا ابلیس و سربازانش و هرکه ایمانش را به کمال‌رسانده یا هرکه کفرش را به کمال‌رسانده، [روز قیامت] حاضر می‌شوند تا قصاص و مجازات شوند و حقّشان به آن‌ها داده شود؛ و پروردگار تو به هیچ‌کس ستم روا نمی‌دارد (کهف/49) تأویل این آیه ما هستیم که می‌فرماید: وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَنُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا کَانُوا یَحْذَرُونَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص140

بحار الأنوار، ج25، ص6/ بحار الأنوار، ج53، ص142

6

(قصص/ 5)

امیرالمومنین (علیه السلام) - عَن مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِی (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) یَبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِیَّهُمْ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَیُعِزُّهُمْ وَ یُذِلُّ عَدُوَّهُمْ.

امام علی (علیه السلام) - وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ؛ آنان که در زمین ضعیف گشته‌اند آل پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هستند که خداوند پس از تلاش همه‌ی ائمّه (علیهم السلام)، مهدیِ آن‌ها را برمی‌انگیزد تا آنان را عزیز و دشمنانشان را ذلیل گرداند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص140

بحار الأنوار، ج51، ص54/ الغیبهًْ للطوسی، ص184/ نورالثقلین

7

(قصص/ 5)

الباقر (علیه السلام) - عَن زَیْدِ بْنِ سَلَّامٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّ خَیْثَمَهًَْ الْجُعْفِیَّ حَدَّثَنِی عَنْکَ أَنَّهُ سَأَلَکَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ أَنَّکَ حَدَّثْتَهُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّهًُْ وَ أَنَّکُمُ الْوَارِثُونَ قَالَ صَدَقَ وَ اللَّهِ خَیْثَمَهًُْ لَهَکَذَا حَدَّثْتُهُ.

امام باقر (علیه السلام) - زیدبن‌سلام‌جعفی گوید: «خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیده عرض‌کردم: «خدا خیرت دهد! خیثمه‌ی جعفی از شما نقل کرد که از شما در مورد آیه: وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ سؤال کرده و شما فرموده‌اید منظور از ائمّه (علیهم السلام)، شما هستید و وارثان نیز شمائید [آیا او از شما درست روایت کرده]»؟ فرمود: «به خدا قسم خیثمه راست گفته؛ همین طور به او گفته‌ام».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص142

بحار الأنوار، ج24، ص171/ فرات الکوفی، ص314

8

(قصص/ 5)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - أَنَّ اللَّهَ أَخْبَرَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بَشَّرَهُ بِالْحُسَیْنِ قَبْلَ حَمْلِهِ وَ أَنَّ الْإِمَامَهًَْ تَکُونُ فِی وُلْدِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ ثُمَّ أَخْبَرَهُ بِمَا یُصِیبُهُ مِنَ الْقَتْلِ وَ الْمُصِیبَهًِْ فِی نَفْسِهِ وَ وُلْدِهِ ثُمَّ عَوَّضَهُ بِأَنْ جَعَلَ الْإِمَامَهًَْ فِی عَقِبِهِ وَ أَعْلَمَهُ أَنَّهُ یُقْتَلُ ثُمَّ یَرُدُّهُ إِلَی الدُّنْیَا وَ یَنْصُرُهُ حَتَّی یَقْتُلَ أَعْدَاءَهُ وَ یُمَلِّکَهُ الْأَرْضَ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْض…

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خدای علیم قبل از انعقاد نطفه امام حسین (علیه السلام) رسول (صلی الله علیه و آله) خود را به وجود حسین (علیه السلام) و اینکه مقام امامت تا روز قیامت نصیب فرزندان وی خواهد شد، بشارت و مژده داده بود. آن‌گاه آن حضرت (صلی الله علیه و آله) را از آن مصائبی که به حسین (علیه السلام) و فرزندانش (علیهم السلام) خواهد رسید، آگاه نموده بود. [و اینکه] مقام امامت را در عوض آن مصائب به فرزندانش خواهد داد. خداوند به پیغمبر (صلی الله علیه و آله) خود خبر داده بود که حسین (علیه السلام) کُشته خواهد شد. سپس خدا او را به دنیا بازمی‌گرداند و وی را یاری می‌کند تا دشمنان خود را به قتل برساند و زمین را ملک او خواهد کرد. و این است منظور این آیه که می‌فرماید: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص142

بحار الأنوار، ج43، ص246/ القمی، ج2، ص296

9

(قصص/ 5)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - مَنْ أَرَادَ أَنْ یَسْأَلَ عَنْ أَمْرِنَا وَ أَمْرِ الْقَوْمِ فَإِنَّا وَ أَشْیَاعَنَا یَوْمَ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ عَلَی سُنَّهًِْ فِرْعَوْنَ وَ أَشْیَاعِهِ فَنَزَلَتْ فِینَا هَذِهِ الْآیَاتُ مِنْ أَوَّلِ السُّورَهًِْ إِلَی قَوْلِهِ یَحْذَرُونَ وَ إِنِّی أُقْسِمُ بِالَّذِی فَلَقَ الْحَبَّهًَْ وَ بَرَأَ النَّسَمَهًَْ وَ أَنْزَلَ الْکِتَابَ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) صِدْقاً وَ عَدْلًا لَیَعْطِفَنَّ عَلَیْکُمْ هَؤُلَاءِ عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَی وَلَدِهَا.

امام علی (علیه السلام) - هرکه مایل است وضع ما و این قوم را بداند، ما و شیعیانمان در آن روز که خدا آسمانها را آفرید شبیه زمان فرعون و پیروان او هستیم آیات ابتدایی سوره‌ی قصص درباره‌ی ما و در این مورد نازل شده است قسم به آن خدایی که دانه را شکافت و جان به انسان داد و کتاب آسمانی را بر اساس راستی و عدالت بر محمّد (صلی الله علیه و آله) نازل نمود، قدرت و حکومت به سوی شما (شیعیان) بازخواهد گشت مانند ماده شتری که به فرزند خود رو می‌کند و متوجّه او می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص142

بحار الأنوار، ج24، ص171/ فرات الکوفی، ص313/ شواهدالتنزیل، ج1، ص556

10

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) فَخَتَمَ بِهِ الْأَنْبِیَاءَ فَلَا نَبِیَّ بَعْدَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ کِتَاباً فَخَتَمَ بِهِ الْکُتُبَ فَلَا کِتَابَ بَعْدَهُ أَحَلَّ فِیهِ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَاماً فَحَلَالُهُ حَلَالٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فِیهِ شَرْعُکُمْ وَ خَبَرُ مَنْ قَبْلَکُمْ وَ بَعْدَکُمْ…

امام صادق (علیه السلام) - خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را برانگیخت و او را خاتم پیامبران قرار داد و پیامبری بعد از او نیست و بر او قرآن را نازل نمود و با آن تمام کتاب‌های آسمانی را ختم کرد و پس از آن دیگر کتابی نخواهد آمد؛ هرچه حلال بود در قرآن حلال نمود و آنچه حرام بود تحریم کرد؛ حلال قرآن تا روز قیامت حلال و حرام آن تا روز قیامت حرام است؛ در قرآن احکام دین شما و تاریخ گذشتگان و جریان‌های آینده آمده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص142

11

(قصص/ 5)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - وَ لَقَدْ سَأَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) شِیعَتَهُ عَنْ مِثْلِ هَذَا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَی سَبْعَهًِْ أَقْسَام… أَمَّا مَا تَأْوِیلُهُ بَعْدَ تَنْزِیلِهِ فَهِیَ الْأُمُورُ الَّتِی أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ رَسُولَهُ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهَا سَتَکُونُ بَعْدَهُ مِثْلُ مَا أَخْبَرَ بِهِ مِنْ أُمُورِ الْقَاسِطِینَ وَ الْمَارِقِینَ وَ الْخَوَارِجِ وَ قَتْلُ عَمَّار (رحمة الله علیه) جَرَی ذَلِکَ الْمَجْرَی وَ أَخْبَارُ السَّاعَهًِْ وَ الرَّجْعَهًِْ وَ صِفَاتُ الْقِیَامَهًِْ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً وَ قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ

مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ الْآیَهًَْ وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ وَ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُون… وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی مَنْ أَنْکَرَ الرَّجْعَهًَْ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ أَیْ إِلَی الدُّنْیَا وَ أَمَّا مَعْنَی حَشْرِ الْآخِرَهًِْ فَقَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً وَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ حَرامٌ عَلی قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَنَّهُمْ لا یَرْجِعُونَ فِی الرَّجْعَهًِْ فَأَمَّا فِی الْقِیَامَهًِْ فَإِنَّهُمْ یَرْجِعُونَ وَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ وَ هَذَا لَا یَکُونُ إِلَّا فِی الرَّجْعَهًِْ وَ مِثْلُهُ مَا خَاطَبَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ الْأَئِمَّهًَْ وَ وَعَدَهُمْ مِنَ النَّصْرِ وَ الِانْتِقَامِ مِنْ أَعْدَائِهِمْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ هَذَا إِنَّمَا یَکُونُ إِذَا رَجَعُوا إِلَی الدُّنْیَا وَ مِثْلُهُ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِین.

امام علی (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) روایت است: امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره مثل این [اخبار و روایات] از پیروانش سؤال کرد و فرمود: «خداوند تبارک‌وتعالی قرآن را در هفت بخش نازل‌کرد… آن بخشی که تأویلش بعد از زمان نزول آن است، آن اموری است که خداوند عزّوجلّ رسولش (صلی الله علیه و آله) را از وقوع آن‌ها بعد از او (پیامبر (صلی الله علیه و آله) ) باخبر کرد، مثل آنچه که در مورد قاسطین و مارقین و خوارج و کشته‌شدن عمّار در قرآن خبر داده است که از این قبیل روایات است و همچنین خبرهای قیامت و رجعت و صفات روز قیامت نیز از این موارد است مانند کلام خداوند متعال: آیا جز انتظار ظهور آیات [و فرارسیدن تهدیدهای الهی] را دارند؟ آن روز که ظهور آن‌ها فرارسد ایمان‌آوردن کسی که قبلا ایمان نیاورده و یا در ایمانش عمل نیکی انجام‌نداده، سودی به حالش نخواهدداشت (انعام/158) و این کلام خداوند متعال: آن‌که ظهور آن‌ها فرارسد، [کار از کار گذشته و پشیمان سودی ندارد و کسانی که قبلاً آن را فراموش کرده‌بودند می‌گویند: «فرستادگان پروردگارما حقّ را آوردند آیا امروز برای ما شفاعت‌کنندگانی وجود دارند که برای ما شفاعت کنند یا [به ما اجازه داده‌شود به دنیا] بازگردیم و اعمالی غیر از آنچه انجام می‌دادیم انجام‌دهیم؟ (اعراف/53) و کلام خداوند: ما در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم که بندگان صالح من وارث حکومت زمین خواهندشد (انبیاء/105) و این کلام خداوند متعال: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُون… و امّا این کلام خداوند متعال ردّی است برای کسی که رجعت را انکار کرد: به خاطر بیاور روزی را که ما از هر امتی گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می‌کردند محشور می‌کنیم و آن‌ها را نگه‌می‌داریم تا به یکدیگر ملّحق‌شوند (نمل/83) یعنی در دنیا [به هم ملحق می شوند] و امّا معنای حشر (برانگیخته‌شدن) آخرت این کلام خداوند عزّوجّل است: و همه‌ی آن‌ها (انسان‌ها) را محشور می‌کنیم و احدی را فروگذار نخواهیم‌کرد (کهف/47) و این کلام خداوند: حرام است بر شهرها و آبادیهایی که [بر اثر گناه] نابودشان کردیم [که بازگردند] (اسراء/95) که این آیه در مورد رجعت است اما در قیامت آن‌ها باز می‌گردند و مثل کلام خداوند تعالی: به خاطر بیاورید هنگامی را که خداوند از پیامبران و [پیروان آن‌ها] پیمان موُکدّ گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آنچه را با شماست تصدیق می‌کند به او ایمان آورید و او را یاری کنید (آل عمران/81) و این آیه در زمان رجعت رخ خواهد داد و مانند آن، آن چیزی است که خداوند با آن امامان را مورد خطاب قرار داد و با آن وعده‌ی نصرت و انتقام از دشمنانشان را به آن‌ها داد و فرمود: خداوند به کسانی که از شما ایمان آوردند و عمل‌صالح انجام داده‌اند وعده می‌دهد که آن‌ها را قطعاً خلیفه روی زمین خواهد کرد همان‌گونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آئینی را که برای آن‌ها پسندیده پابرجا و ریشه‌دار خواهدساخت و خوف و ترس آن‌ها را به امنیت و آرامش مبّدل می‌کند آن چنان که تنها مرا می‌پرستند و چیزی را برای من شریک نخواهند ساخت. (نور/55) و این حکومت صالحان فقط در زمان بازگشت آن‌ها به دنیا رجعت محقّق می‌شوند و مانند آن، این کلام خداست: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِین.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص142

بحار الأنوار، ج90، ص77

12

(قصص/ 5)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی الصَّبَّاحِ الْکِنَانِیِّ قَالَ: نَظَرَ أَبُوجَعْفَر (علیه السلام) إِلَی أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) یَمْشِی فَقَالَ تَرَی هَذَا هَذَا مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - ابوصباح کنانی گوید: امام باقر (علیه السلام) به امام صادق (علیه السلام) درحالی‌که ایشان راه می‌رفتند نگاه‌کرده و فرمود: «ای ابوصباح آیا این (امام صادق (علیه السلام) ) را می‌بینی؟ این از کسانی است که خداوند عزّوجل درباره آنان فرموده است: وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص144

الکافی، ج1، ص306/ بحار الأنوار، ج24، ص173/ الإرشاد، ج2، ص180/ إعلام الوری، ص273/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص407

13

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ هَذِهِ الْآیَهًَْ مَخْصُوصَهًٌْ بِصَاحِبِ الْأَمْرِ الَّذِی یَظْهَرُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ وَ یَبِیدُ الْجَبَابِرَهًَْ وَ الْفَرَاعِنَهًَْ وَ یَمْلِکُ الْأَرْضَ شَرْقاً وَ غَرْباً فَیَمْلَأُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً.

 

امام صادق (علیه السلام) - این آیه مختص به امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است که در آخرالزّمان ظاهر می‌شود و گردن‌کشان و فرعون‌ها (حاکمان ستمگر) را از هم می‌پاشد و شرق و غرب زمین را به تصرّف درمی‌آورد و سپس آن را پر از عدل و داد می‌کند درحالی‌که پیش از آن مملو از کفر و ستم بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص144

البرهان

14

(قصص/ 5)

العسکری (علیه السلام) - عَنْ مُوسَی بْنِ مُحَمَّد قَالَ حَدَّثَتْنِی حَکِیمَهًُْ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) قَالَتْ بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَقَالَ یَا عَمَّهًُْ اجْعَلِی إِفْطَارَکِ اللَّیْلَهًَْ عِنْدَنَا فَإِنَّهَا لَیْلَهًُْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی سَیُظْهِرُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ الْحُجَّهًَْ وَ هُوَ حُجَّتُهُ فِی أَرْضِهِ… قَالَتْ حَکِیمَهًُْ فَلَمَّا أَصْبَحْتُ جِئْتُ لِأُسَلِّمَ عَلَی أَبِی مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَکَشَفْتُ السِّتْرَ لِأَفْتَقِدَ سَیِّدِی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فَلَمْ أَرَهُ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا فُعِلَ سَیِّدِی فَقَالَ یَا عَمَّهًُْ اسْتَوْدَعْنَاهُ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) قَالَتْ حَکِیمَهًُْ فَلَمَّا کَانَ فِی الْیَوْمِ السَّابِعِ جِئْتُ وَ سَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ هَلُمِّی إِلَیَّ ابْنِی فَجِئْتُ بِسَیِّدِی فِی الْخِرْقَهًِْ فَفَعَلَ بِهِ کَفَعْلَتِهِ الْأُولَی ثُمَّ أَدْلَی لِسَانَهُ فِی فِیهِ کَأَنَّهُ یُغَذِّیهِ لَبَناً أَوْ عَسَلًا ثُمَّ قَالَ تَکَلَّمْ یَا بُنَیَّ فَقَالَ (علیه السلام) أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ ثَنَّی بِالصَّلَاهًِْ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) حَتَّی وَقَفَ عَلَی أَبِیهِ (علیه السلام) ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُون.

امام عسکری (علیه السلام) - موسی‌بن‌محمّد گوید: حکیمه دختر امام هادی (علیه السلام) [عمّه‌ی بزرگوار امام عسکری (علیه السلام)] برایم روایت‌کرده که: «امام عسکری (علیه السلام) مرا احضارکرده و فرمود: «عمّه جان، امشب نزد ما افطار کن؛ زیرا امشب نیمه‌ی ماه شعبان است و خداوند تبارک‌وتعالی حجّت خود را در این شب ظاهر خواهد کرد و او حجّت خدا بر روی زمین خواهد بود…». … چون صبح شد، [و امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به دنیا آمد] آمدم تا بر امام عسکری (علیه السلام) سلام کنم پرده را کنار زدم تا به دیدار سرور خودم (امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ) برسم ولی متوجّه شدم که در رختخواب نیست». [به امام عسکری (علیه السلام)] عرض‌کردم: «فدایت شوم! سرورم (مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ) کجاست»؟ فرمود: «عمّه جان، او را به کسی سپردیم که مادر موسی (علیه السلام)، موسی (علیه السلام) را به وی سپرد». حکیمه گوید: «روز هفتم [از میلاد مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)] آمدم و سلام کردم و نشستم». امام (علیه السلام) فرمود: «پسرم را نزد من آورید». پس سرورم را که در کهنه پیچیده شده بود به حضورش بردم. امام مانند دفعه‌ی قبل عمل کرد و سپس [ایشان] زبان مبارکش را در دهان وی گذاشت گویا شیر و عسل می‌نوشید. پس امام (علیه السلام) فرمود: ای پسر عزیزم حرف بزن. امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرمود: أشهد أن لا إله إلاّ الله و آن‌گاه بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و دیگر ائمه (علیهم السلام) درود فرستاد و چون به پدرش رسید توقف نمود سپس این آیه را تلاوت کرد: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَنُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا کَانُوا یَحْذَرُونَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص144

بحار الأنوار، ج51، ص2/ إعلام الوری، ص418/ الخرایج والجرایح، ج1، ص455؛ «بتفاوت» / البرهان

بازگشت

1

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَوْلُهُ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ فَهَذَا کُلُّهُ مِمَّا یَکُونُ فِی الرَّجْعَهًِْ.

امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) [ذیل آیه‌ی] وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ؛ فرمود: همه این‌ها (امام و وارث قرار دادن مستضعفان) از آن چیزهایی است که در زمان رجعت محقّق می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص146

بحار الأنوار، ج53، ص61

2

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَیِّدِیَ الصَّادِقَ (علیه السلام) … فقلت یَا مَوْلَایَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِکُمْ مَنْ لَا یَقُولُ بِرَجْعَتِکُمْ فَقَالَ (علیه السلام) إِنَّمَا سَمِعُوا قَوْلَ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ نَحْنُ سَائِرَ الْأَئِمَّهًِْ نَقُولُ وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) الْعَذَابُ الْأَدْنَی عَذَابُ الرَّجْعَهًِْ وَ الْعَذَابُ الْأَکْبَرُ عَذَابُ یَوْمِ الْقِیَامَهًْ… قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) أَحْسَنْتَ یَا مُفَضَّلُ فَمِنْ أَیْنَ قُلْتَ بِرَجْعَتِنَا وَ مُقَصِّرَهًُْ شِیعَتِنَا تَقُولُ مَعْنَی الرَّجْعَهًِْ أَنْ یَرُدَّ اللَّهُ إِلَیْنَا مُلْکَ الدُّنْیَا وَ أَنْ یَجْعَلَهُ لِلْمَهْدِیِّ وَیْحَهُمْ مَتَی سُلِبْنَا الْمُلْکَ حَتَّی یُرَدَّ عَلَیْنَا قَالَ الْمُفَضَّلُ لَا وَ اللَّهِ وَ مَا سُلِبْتُمُوهُ وَ لَا تُسْلَبُونَهُ لِأَنَّهُ مُلْکُ النُّبُوَّهًِْ وَ الرِّسَالَهًِْ وَ الْوَصِیَّهًِْ وَ الْإِمَامَهًِْ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) یَا مُفَضَّلُ لَوْ تَدَبَّرَ الْقُرْآنَ شِیعَتُنَا لَمَا شَکُّوا فِی فَضْلِنَا أَ مَا سَمِعُوا قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُون.

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل‌بن‌عمر گوید: «به مولایم امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «… آقای من! بعضی از شیعیان شما عقیده به رجعت شما ندارند». امام (علیه السلام) فرمود: «آیا آن‌ها سخن جدّ ما پیغمبرخدا (صلی الله علیه و آله) و گفته‌ی ما ائمّه را نشنیده‌اند که در مورد آیه: به جای عذاب بزرگ‌تر، عذاب نزدیک‌تر به آن‌ها می‌چشانیم تا شاید برگردند. (سجده/21) چه فرموده‌اند»؟! امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای مفضّل! الْعَذابِ الْأَدْنی رجعت آل محمّد (صلی الله علیه و آله) (و گرفتاری‌های کافران در آن موقع) و الْعَذابِ الْأَکْبَرِ عذاب روز قیامت است» … حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «احسنت‌ای مفضّل! اعتقاد به رجعت ما را از کجا آوردی درحالی‌که عده‌ای از مقصران از شیعیان ما می‌گویند: «معنی رجعت این است که خداوند سلطنت دنیا را به ما برمی‌گرداند و آن را برای مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ما قرارمی‌دهد. وای بر آن شیعیان قاصر که چنین گمان کرده‌اند که خدا سلطنت را از ما گرفت تا آن را به ما برگرداند»؟! مفضل گفت: «نه به خدا سلطنت خدایی از شما سلب نگردیده و سلب نخواهد شد. زیرا آن سلطنت، سلطنت نبوّت و پیغمبری و جانشینی پیغمبر و منصب امامت است». حضرت (علیه السلام) فرمود: «اگر آن‌ها در قرآن مجید تدبّر می‌کردند؛ فضل و مقام ما را به خوبی می‌دانستند؛ آیا آن‌ها نشنیدند که خداوند عزّوجل می‌فرماید: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةًً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص146

بحار الأنوار، ج53، ص24

3

(قصص/ 5)

الصّادق (علیه السلام) - الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَأَلْتُ سَیِّدِیَ الصَّادِقَ (علیه السلام) هَلْ لِلْمَأْمُورِ الْمُنْتَظَرِ الْمَهْدِیِّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مِنْ وَقْتٍ مُوَقَّتٍ یَعْلَمُهُ النَّاسُ فَقَالَ حَاشَ لِلَّهِ أَنْ یُوَقِّتَ ظُهُورَهُ بِوَقْتٍ یَعْلَمُهُ شِیعَتُنَا… یُقْبِلُ الْمَهْدِیُّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) عَلَی الطَّائِفَهًِْ الْمُنْحَرِفَهًِْ فَیَعِظُهُمْ وَ یَدْعُوهُمْ ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ فَلَا یَزْدَادُونَ إِلَّا طُغْیَاناً وَ کُفْراً فَیَأْمُرُ بِقَتْلِهِمْ فَیُقْتَلُونَ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ لَا تَأْخُذُوا الْمَصَاحِفَ وَ دَعُوهَا تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَهًًْ کَمَا بَدَّلُوهَا وَ غَیَّرُوهَا وَ حَرَّفُوهَا وَ لَمْ یَعْمَلُوا بِمَا فِیهَا قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ ثُمَّ مَا ذَا یَصْنَعُ الْمَهْدِیُّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قَالَ یَثُورُ سَرَایَا عَلَی السُّفْیَانِیِّ إِلَی دِمَشْقَ فَیَأْخُذُونَهُ وَ یَذْبَحُونَهُ عَلَی الصَّخْرَهًِْ ثُمَّ یَظْهَرُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) فِی اثْنَیْ عَشَرَ أَلْفَ صِدِّیقٍ وَ اثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ رَجُلًا أَصْحَابِهِ یَوْمَ کَرْبَلَاءَ فَیَا لَکَ عِنْدَهَا مِنْ کَرَّهًٍْ زَهْرَاءَ (سلام الله علیها) بَیْضَاءَ ثُمَّ یَخْرُجُ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) … ثُمَّ یَخْرُجُ السَّیِّدُ الْأَکْبَرُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَنْصَارِهِ وَ الْمُهَاجِرِینَ وَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ وَ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ وَ یَحْضُرُ مُکَذِّبُوهُ وَ الشَّاکُّونَ فِیهِ وَ الرَّادُّونَ عَلَیْهِ وَ الْقَائِلُونَ فِیهِ إِنَّهُ سَاحِرٌ وَ کَاهِنٌ وَ مَجْنُونٌ وَ نَاطِقٌ عَنِ الْهَوَی وَ مَنْ حَارَبَهُ وَ قَاتَلَهُ حَتَّی یَقْتَصَّ مِنْهُمْ بِالْحَقِّ وَ یُجَازَوْنَ بِأَفْعَالِهِمْ مُنْذُ وَقْتَ ظَهَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَی‌ظُهُورِ الْمَهْدِیِّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مَعَ إِمَامٍ إِمَامٍ وَ وَقْتٍ وَقْتٍ وَ یَحِقُّ تَأْوِیلُ هَذِهِ الْآیَهًِْ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ.

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل‌بن‌عمر گوید: «از مولایم حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم: «آیا مأموریت مهدی منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وقت معیّنی دارد که باید مردم بدانند کی خواهد بود»؟ فرمود: «حاشا که خداوند وقت ظهور او را طوری معیّن کند که شیعیان ما آن را بدانند… مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به طرف گروهی منحرف آمده و سه روز آن‌ها را موعظه می‌نماید و دعوت [به آرامش و پذیرش خودش] می‌کند ولی آن‌ها بر سرکشی و کیفر خود می‌افزایند. مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هم [ناچار] دستور قتل آن‌ها را صادرنموده همه را از دم شمشیر می‌گذرانند. سپس مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به اصحاب خود می‌گوید: «قرآن‌های آن‌ها را نگیرید بگذارید تا باعث حسرت آن‌ها گردد؛ همان‌طور که آن را تبدیل‌کرده و تغییر دادند و تحریف کردند مطابق آنچه در آن بود عمل نکردند». مفضّل گوید: عرض‌کردم: «آقای من! پس از آن مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چه می‌کند»؟ فرمود: «لشکری برای دستگیری سفیانی به دمشق می‌فرستد؛ او را گرفته و روی سنگی سر می‌برند. آنگاه حسین (علیه السلام) با دوازده هزار صدّیق و هفتاد و دو نفری که در کربلا از یاران او بودند و با وی شهید شدند، آشکار می‌شود. پس از آن منتظر باش که زهرا (سلام الله علیها) رجوع می‌کند، رجوعی پر از نور و روشنایی سپس صدیق اکبر امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) ظهور می‌کند… آن‌گاه آقای بزرگ محمّد رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) با انصار و مهاجرین و آن‌ها که به او ایمان آوردند و نبوّت او را تصدیق کردند و در رکاب وی شهید شدند ظهور می‌کند. با ظهور حضرتش کسانی که دعوت آن حضرت (صلی الله علیه و آله) را تکذیب کردند و درباره‌ی پیغمبریش (صلی الله علیه و آله) شک نمودند و اعتنا به گفتار وی نکردند و کسانی که گفتند او ساحر و کاهن و دیوانه است و از روی هوای‌نفس سخن می‌گوید و آن‌ها که با وی جنگ کردند حاضر می‌کنند تا از روی حق و عدالت انتقام اعمالی را که از بعثت آن حضرت (صلی الله علیه و آله) تا موقع ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با هر امامی و در هر وقتی از اوقات مرتکب شده‌اند از آن‌ها بگیرد. این است تحقق تأویل آیه‌ی شریفه: وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص148

بحار الأنوار، ج53، ص17

آیه وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ [6]

و حکومتشان را در زمین استوار سازیم؛ و به فرعون و هامان و لشکریانشان، آنچه را از سوی آن‌ها (بنی اسرائیل) بیم داشتند نشان دهیم.

1

(قصص/ 6)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - فِی تَفسِیرِ عَلِیِّ‌بنِ‌إبرَاهِیم (رحمة الله علیه) مُتَّصِلٌ بِقَولِهِ حَتَّی یَقتُلُوهُم وَ قَدْ ضَرَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی أَعْدَائِهِ مَثَلًا مِثْلَ مَا ضَرَبَهُ اللَّهُ لَهُمْ فِی أَعْدَائِهِمْ بِفِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ بَغَی عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ عَنَاقُ ابْنَهًُْ آدَمَ (علیه السلام) خَلَقَ اللَّهُ لَهَا عِشْرِینَ إِصْبَعاً فِی کُلِّ إِصْبَعٍ مِنْهَا ظُفُرَانِ طَوِیلَانِ کَالْمِنْجَلَیْنِ الْعَظِیمَیْنِ وَ کَانَ

مَجْلِسُهَا فِی الْأَرْضِ مَوْضِعَ جَرِیبٍ فَلَمَّا بَغَتْ بَعَثَ اللَّهُ لَهَا أَسَداً کَالْفِیلِ وَ ذِئْباً کَالْبَعِیرِ وَ نَسْراً کَالْحِمَارِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ فَسَلَّطَهُمُ اللَّهُ عَلَیْهَا فَقَتَلُوهَا أَلَا وَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ خَسَفَ بِقَارُونَ وَ إِنَّمَا هَذَا مَثَلُ أَعْدَائِهِ الَّذِینَ غَصَبُوا حَقَّهُ فَأَهْلَکَهُمُ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَلَی أَثَرِ هَذَا الْمَثَلِ الَّذِی ضَرَبَهُ وَ قَدْ کَانَ لِی حَقٌّ حَازَهُ دُونِی مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَ لَمْ أَکُنْ أُشْرِکُهُ فِیهِ وَ لَا تَوْبَهًَْ لَهُ إِلَّا بِکِتَابٍ مُنَزَّلٍ أَوْ بِرَسُولٍ مُرْسَلٍ وَ أَنَّی لَهُ بِالرِّسَالَهًِْ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَأَنَّی یَتُوبُ وَ هُوَ فِی بَرْزَخِ الْقِیَامَهًِْ غَرَّتْهُ الْأَمَانِیُّ وَ غَرَّهُ بِاللَّهِ الْغَرُورُ وَ قَدْ أَشْفَی عَلَی جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِه فِی نارِ جَهَنَّمَ وَ الله لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ وَ کَذَلِکَ مَثَلُ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فِی غَیْبَتِهِ وَ هَرَبِهِ وَ اسْتِتَارِهِ مَثَلُ مُوسَی (علیه السلام) خَائِفٌ مُسْتَتِرٌ إِلَی أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ فِی خُرُوجِهِ وَ طَلَبِ حَقِّهِ وَ قَتْلِ أَعْدَائِهِ فِی قَوْلِهِ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍ وَ قَدْ ضَرَبَ بِالْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) مَثَلًا فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ بِإِدَالَتِهِمْ مِنْ أَعْدَائِهِم.

امام علی (علیه السلام) - در تفسیر علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) آمده است: [امیرالمؤمنین (علیه السلام)] درباره‌ی دشمنان خود مثلی‌زده مانند مثالی که خدا در مورد فرعون و هامان زده است. امام (علیه السلام) فرموده است: «ای مردم! اوّل کسی که ستمگری را در زمین شروع کرد عناق دختر آدم (علیه السلام) بود. خداوند برای او بیست انگشت آفرید و در هر انگشت دو ناخن دراز هرکدام به اندازه‌ی یک داس بزرگ قرار داشت و محل نشستن او اندازه‌ی یک جریب [هر جریب معادل چهار متر مربع است] می‌شد وقتی ستمکاری را پیش گرفت، خداوند شیری به اندازه‌ی فیل و گرگی به اندازه‌ی شتر و عقابی مانند الاغ برای نابودی او فرستاد که این مخلوقات باقیمانده‌های مربوط به خلقت‌های اولیّه بود و خداوند شیر و گرگ و عقاب را بر آن زن مسلّط گردانید تا او را کشتند». خداوند فرعون و هامان را نیز کشت و قارون را در زمین فروبرد این عذاب‌ها نمونه‌ای است برای دشمنان خدا که حق را غصب کردند و خداوند آن‌ها را هلاک کرد. سپس امیرالمؤمنین (علیه السلام) بعد از بیان این مثال‌ها فرمود: «مرا حقّی بود که اشخاص نا اهل آن را غصب کردند با اینکه در آن امر شریک من نبودند و آن فرد غاصب نمی‌تواند از این عمل توبه نماید مگر اینکه [برای پذیرش توبه‌ی او] از جانب خدا آیه‌ای نازل شود و یا پیامبری ارسال گردد. و چطور امکان دارد که پس از پیامبراکرم محمّد مصطفی (صلی الله علیه و آله) پیامبری بیاید با اینکه نبوّت به او ختم شده پس با توجه به شرط پیشین و نبود پیامبری پس از محمد (صلی الله علیه و آله) ) چطور می‌تواند توبه کند؟! این در حالی است که او در برزخ قیامت به سر می‌برد و فریب آرزوهای خود را خورده و گمراه شده، بر کنار پرتگاه سستی قرار گرفته که ناگهان در آتش دوزخ فرو می‌ریزد؟ و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی‌کند! (توبه/109) مثل قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در غیبت و فرار از اجتماع و پنهان زیستنش مانند موسی (علیه السلام) که ترسان و پنهان می‌زیست، است تا آنکه خداوند اجازه‌ی ظهور و پس گرفتن حقّ و کشتن دشمنانش را بدهد که در این آیه می‌فرماید: به کسانی که به جنگ بر سرشان تاخت آورده‌اند و مورد ستم قرار گرفته‌اند، رخصت داده شد و خدا بر پیروز گردانیدنشان تواناست* آن‌هایی که به ناحق از دیارشان رانده شده‌اند. (حج/4039) خداوند در مقابل آن گروهی از بنی‌اسرائیل که [در این آیه معرفی شده‌اند ودر مقابل دشمنانشان شکست خوردند، از این امّت امام حسین (علیه السلام) را عنوان مثال و نمونه قرار داده [که به ناحق از شهر خود رانده شد لذا به او اجازه‌ی جهاد داده شد].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص148

بحار الأنوار، ج24، ص169/ نورالثقلین

آیه وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لاتَخافِی وَ لاتَحْزَنِی إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ [7]

ما به مادر موسی الهام کردیم که: «او را شیر ده؛ و هنگامی که بر [جان] او ترسیدی، وی را در دریا [ى نيل] بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو باز می‌گردانیم، و او را از پیامبران قرار می‌دهیم.»

1

(قصص/ 7)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - و أما تفسیر وحی النبوهًْ و الرسالهًْ فهو قوله تعالی إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ إلی آخر الآیهًْ و أما وحی الإلهام فهو قوله عزوجل وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ و مثله وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ.

امام علی (علیه السلام) - در تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمده است که فرمود: تفسیر وحی نبوّت و رسالت، این فرموده‌ی خداوند است: ما به تو وحی کردیم هم چنان که به نوح و پیامبران بعد از او وحی کرده‌ایم و به ابراهیم و اسماعیل… (نساء/163) … و وحی الهام این فرموده‌ی خداوند عزّ‌وجلّ است: پروردگار تو به زنبور عسل وحی کرد که: از کوه‌ها و درختان و در بناهایی که می‌سازند خانه‌هایی برگزین (نحل/68) و نیز این فرموده: وَأَوْحَیْنَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص150

بحار الأنوار، ج18، ص254/ بحار الأنوار، ج90، ص16؛ «قوله تعالی انا اوحینا… إلی آخر الآیهًْ» محذوف

2

(قصص/ 7)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) لَمَّا حَمَلَتْ أُمُّهُ بِهِ لَمْ یَظْهَرْ حَمْلُهَا إِلَّا عِنْدَ وَضْعِهِ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ قَدْ وَکَّلَ بِنِسَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ نِسَاءً مِنَ الْقِبْطِ تَحْفَظُهُنَّ وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَمَّا کَانَ بَلَغَهُ عَنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّهُ یُولَدُ فِینَا رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ (علیه السلام) یَکُونُ هَلَاکُ فِرْعَوْنَ وَ أَصْحَابِهِ عَلَی یَدَیْهِ فَقَالَ فِرْعَوْنُ عِنْدَ ذَلِکَ لَأَقْتُلَنَّ ذُکُورَ أَوْلَادِهِمْ حَتَّی لَا یَکُونَ مَا یُرِیدُونَ وَ فَرَّقَ

بَیْنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ حَبَسَ الرِّجَالَ فِی الْمَحَابِسِ فَلَمَّا وَضَعَتْ أُمُّ مُوسَی بِمُوسَی (علیه السلام) نَظَرَتْ وَ حَزِنَتْ وَ اغْتَمَّتْ وَ بَکَتْ وَ قَالَتْ یُذْبَحُ السَّاعَهًَْ فَعَطَفَ اللَّهُ قَلْبَ الْمُوَکَّلَهًِْ بِهَا عَلَیْهِ فَقَالَتْ لِأُمِّ مُوسَی (علیه السلام) مَا لَکِ قَدِ اصْفَرَّ لَوْنُکِ فَقَالَتْ أَخَافُ أَنْ یُذْبَحَ وَلَدِی فَقَالَتْ لَا تَخَافِی وَ کَانَ مُوسَی لَا یَرَاهُ أَحَدٌ إِلَّا أَحَبَّهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی فَأَحَبَّتْهُ الْقِبْطِیَّهًُْ الْمُوَکَّلَهًُْ بِهِ وَ أُنْزِلَ عَلَی أُمِّ مُوسَی (علیه السلام) التَّابُوتُ وَ نُودِیَتْ ضَعْهُ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ الْبَحْرُ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ فَوَضَعَتْهُ فِی التَّابُوتِ وَ أَطْبَقَتْ عَلَیْهِ وَ أَلْقَتْهُ فِی النِّیلِ.

امام باقر (علیه السلام) - هنگامی که مادر موسی (علیه السلام) به او حامله شد، حامله بودنش مشخّص نبود تا اینکه وضع حمل کرد و فرعون زنان قبطی را مأمور زنان بنی اسرائیل کرده بود تا مراقب آن‌ها باشند. چون زمانی که شنیده بود بنی اسرائیلی‌ها می‌گویند: مردی بین ما متولّد می‌شود که به او موسی‌بن‌عمران می‌گویند و نابودی فرعون و یارانش به دست او اتفاق می‌افتد. آنگاه فرعون گفت: فرزندان پسرتان را می‌کشم تا آنچه که می‌خواهید به وجود نیاید و زنان را از مردان جدا کرد و زنان را در زندان‌ها حبس کرد. هنگامی که مادر موسی (علیه السلام) او را به دنیا آورد به او نگاه کرد و ناراحت و غمگین شد و گریه کرد و گفت: «همین ساعت کشته می‌شود». خداوند دل زن مأمور موسی (علیه السلام) را به رحم آورد و به مادر موسی گفت: «چرا رنگت زرد شده است»؟ گفت: «می‌ترسم که بچه‌ام کشته شود». گفت: «نترس، هیچکس موسی را نمی‌بیند مگر اینکه او را دوست داشته باشد». که خداوند فرمود: و مهری از خودم بر تو افکندم (طه/39). پس آن زن قبطیِ مأمور موسی (علیه السلام) را دوست داشت و خداوند صندوقچه را بر مادر موسی (علیه السلام) نازل کرد و به او ندا داده شد که او را در صندوقچه بگذار و او را به دریا بینداز و نترس و ناراحت نشو، ما او را به سوی تو برمی گردانیم و او را از پیامبران خود قرار می‌دهیم. پس او را در صندوقچه گذاشت و سرش را بست. و آن را به دریا انداخت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص150

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص219/ نورالثقلین/ البرهان

3

(قصص/ 7)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدٍ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ یُوسُفَ بْنَ یَعْقُوبَ (علیه السلام) حِینَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاهًُْ جَمَعَ آلَ یَعْقُوبَ وَ هُمْ ثَمَانُونَ رَجُلًا فَقَالَ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْقِبْطَ سَیَظْهَرُونَ عَلَیْکُمْ وَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ إِنَّمَا یُنَجِّیکُمُ اللَّهُ مِنْ أَیْدِیهِمْ بِرَجُلٍ مِنْ وُلْدِ لَاوَی بْنِ یَعْقُوبَ اسْمُهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ غُلَامٌ طَوِیلٌ جَعْدٌ آدَمُ فَجَعَلَ الرَّجُلُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یُسَمِّی ابْنَهُ عِمْرَانَ وَ یُسَمِّی عِمْرَانُ ابْنَهُ مُوسَی (علیه السلام).

امام صادق (علیه السلام) - وقتی وفات یوسف فرزند یعقوب (علی‌ها السلام) فرارسید، خاندان یعقوب (علیه السلام) را که هشتاد نفر بودند گردآورد و فرمود: «این قبطیان به زودی بر شما پیروزشده و به عذابهای سختتان می‌آزردند. (اعراف/141) و خداوند نجات شما را به دست مردی از فرزندان لاوی پسر یعقوب (علیه السلام) که نامش موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) است، قرار داده است. او جوانی بلند قامت با گیسوانی مجعّد و گندمگون است [به خاطر همین بشارت و برای نجات از دست قبطیان] اکثر مردهای بنی‌اسرائیل نام فرزند خود را عمران می‌گذاشتند و آن فرزند نیز پس از آنکه بزرگ می‌شد و صاحب فرزند می‌شد نام فرزند خود را موسی می‌گذاشت به این امید که او موسی‌بن‌عمران باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص152

بحار الأنوار، ج13، ص38/ نورالثقلین

4

(قصص/ 7)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: مَا خَرَجَ مُوسَی (علیه السلام) حَتَّی خَرَجَ قَبْلَهُ خَمْسُونَ کَذَّاباً مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کُلُّهُمْ یَدَّعِی أَنَّهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ (علیه السلام) فَبَلَغَ فِرْعَوْنَ أَنَّهُمْ یُرْجِفُونَ بِهِ وَ یَطْلُبُونَ هَذَا الْغُلَامَ وَ قَالَ لَهُ کَهَنَتُهُ وَ سَحَرَتُهُ إِنَّ هَلَاکَ دِینِکَ وَ قَوْمِکَ عَلَی یَدَیْ هَذَا الْغُلَامِ الَّذِی یُولَدُ الْعَامَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَوَضَعَ الْقَوَابِلَ عَلَی النِّسَاءِ وَ قَالَ لَا یُولَدُ الْعَامَ غُلَامٌ إِلَّا ذُبِحَ وَ وَضَعَ عَلَی أُمِّ مُوسَی (علیه السلام) قَابِلَهًًْ فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ بَنُو إِسْرَائِیلَ قَالُوا إِذَا ذَبَحَ الْغِلْمَانَ وَ اسْتَحْیَا النِّسَاءَ هَلَکْنَا فَلَمْ نَبْقَ فَتَعَالَوْا لَا نَقْرَبِ النِّسَاءَ فَقَالَ عِمْرَانُ أَبُو مُوسَی (علیه السلام) بَلْ بَاشِرُوهُنَّ فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ وَاقِعٌ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ اللَّهُمَّ مَنْ حَرَّمَهُ فَإِنِّی لَا أُحَرِّمُهُ وَ مَنْ تَرَکَهُ فَإِنِّی لَا أَتْرُکُهُ وَ بَاشَرَ أُمَّ مُوسَی (علیه السلام) فَحَمَلَتْ بِهِ فَوَضَعَ عَلَی أُمِّ مُوسَی (علیه السلام) قَابِلَهًًْ تَحْرُسُهَا فَإِذَا قَامَتْ قَامَتْ وَ إِذَا قَعَدَتْ قَعَدَتْ فَلَمَّا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَقَعَتْ عَلَیْهَا الْمَحَبَّهًُْ وَ کَذَلِکَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ فَقَالَتْ لَهَا الْقَابِلَهًُْ مَا لَکِ یَا بُنَیَّهًِْ تَصْفَرِّینَ وَ تَذُوبِینَ قَالَتْ لَا تَلُومِینِی فَإِنِّی إِذَا وَلَدْتُ أُخِذَ وَلَدِی فَذُبِحَ قَالَتْ فَلَا تَحْزَنِی فَإِنِّی سَوْفَ أَکْتُمُ عَلَیْکِ فَلَمْ تُصَدِّقْهَا فَلَمَّا أَنْ وَلَدَتْ الْتَفَتَتْ إِلَیْهَا وَ هِیَ مُقْبِلَهًٌْ فَقَالَتْ مَا شَاءَ

اللَّهُ فَقَالَتْ لَهَا أَ لَمْ أَقُلْ إِنِّی سَوْفَ أَکْتُمُ عَلَیْکِ ثُمَ حَمَلَتْهُ فَأَدْخَلَتْهُ الْمِخْدَعَ وَ أَصْلَحَتْ أَمْرَهُ ثُمَّ خَرَجَتْ إِلَی الْحَرَسِ فَقَالَتِ انْصَرِفُوا وَ کَانُوا عَلَی الْبَابِ فَإِنَّهُ خَرَجَ دَمٌ مُنْقَطِعٌ فَانْصَرَفُوا فَأَرْضَعَتْهُ فَلَمَّا خَافَتْ عَلَیْهِ الصَّوْتَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا اعْمَلِی التَّابُوتَ ثُمَّ اجْعَلِیهِ فِیهِ ثُمَّ أَخْرِجِیهِ لَیْلًا فَاطْرَحِیهِ فِی نِیلِ مِصْرَ فَوَضَعَتْهُ فِی التَّابُوتِ ثُمَّ دَفَعَتْهُ فِی الْیَم.

امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: قبل از بعثت موسی (علیه السلام) بر قوم بنی اسرائیل پنجاه نفر دروغگو خودشان را موسی‌بن‌عمران معرّفی کرده بودند، این موضوع به گوش فرعون رسید که مردم خودشان را برای رسیدن موسی (علیه السلام) آماده می¬کنند و مردم را تحریک می‌کنند. کاهنان و ساحرانش به او گفتند: «که دین و حکومتت به دست این کودکی که امسال در بین قوم بنی اسرائیل متولّد می‌شود از بین می¬رود». پس زنان قابله را به نزد زنان بنی اسرائیل فرستاد و به آن‌ها گفت: «که امسال هر بچّه‌ای متولّد می‌شود باید کشته شود». یک زن را نیز به نزد مادر موسی (علیه السلام) فرستاد. هنگامی که قوم بنی اسرائیل این وضع را دیدند گفتند: «اگر بچّه‌های ما کشته شوند و زنان را بگیرند همه ما نابود می‌شویم و چیزی از ما باقی نمی¬ماند. پس بیایید تا با زنانمان نزدیکی نکنیم». عمران پدر موسی (علیه السلام) گفت: «نه، با آن‌ها نزدیکی کنید چون امر خداوند واقع می¬شود هرچند که مشرکان از آن کراهت داشته باشند، پروردگارا، هرکس این کار را بر خودش حرام کند من آن را حرام نمی‌کنم و هرکس این کار را انجام ندهد من آن را انجام می‌دهم». پس با مادر موسی (علیه السلام) نزدیکی کرد. سپس زنش باردار شد سپس فرعون زن قابله‌ای را به نزد مادر موسی (علیه السلام) فرستاد تا از او مراقبت کند که هرجا برود با او باشد، هنگامی که مادر موسی (علیه السلام) وضع حمل کرد آن زن قابله محبّت موسی (علیه السلام) در دلش افتاد و حجّت-های خداوند بر خلقش این چنین است. آن زن به مادر موسی (علیه السلام) گفت: «ای دخترم، چرا رنگت زرد شده و آب ضعیف می¬شوی»؟ گفت: «مرا سرزنش نکن چون اگر بچّه‌ام به دنیا بیاید، او را از من می‌گیرند و می¬کشند». گفت: «ناراحت نشو، من این جریان را مخفی می¬کنم»؛ امّا او باورش نشد. هنگامی که موسی (علیه السلام) متولّد شد آن زن موسی (علیه السلام) را گرفت و او را بوسید، و گفت: «ماشاالله». و به او گفت: «مگر به تو نگفتم که این راز را پیش خودم نگه می‌دارم». سپس موسی (علیه السلام) را برداشت و او را داخل صندوقخانه کرد و کارش را درست کرد، سپس به نزد نگهبانانی که در جلوی در بودند آمد و گفت: «برگردید، چند تکه خون از او خارج شد. هنگامی که مادرش به خاطر صدا نگران بود، خداوند به او الهام کرد که: «صندوقچه¬ای درست کن و او را در آن قرار بده سپس شبانه او را از خانه خارج کن و به رود نیل بیانداز». سپس او را در صندوقچه گذاشت و او را به دریا انداخت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص152

بحار الأنوار، ج13، ص39/ نورالثقلین

5

(قصص/ 7)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - قَالَ انْطَلَقَتْ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی نَجَّارٍ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ فَاشْتَرَتْ مِنْهُ تَابُوتاً صَغِیراً فَقَالَ لَهَا مَا تَصْنَعِینُ بِهِ قَالَتْ ابْنٌ لِی أُخْبِئُهُ فِیهِ وَ کَرِهَتْ أَنْ تَکْذِبَ فَانْطَلَقَ النَّجَّارُ إِلَی الذَّبَّاحِینَ لِیُخْبِرَهُمْ بِأَمْرِهَا فَلَمَّا هَمَّ بِالْکَلَامِ أَمْسَکَ اللَّهُ لِسَانَهُ وَ جَعَلَ یُشِیرُ بِیَدِهِ فَلَمْ یَدْرِ الْأُمَنَاءُ فَلَمَّا أَعْیَاهُمْ أَمْرُهُ قَالَ کَبِیرُهُمْ اضْرِبُوهُ فَضَرَبُوهُ وَ أَخْرَجُوهُ فَوَقَعَ فِی وَادٍ یَهْوِی فِیهِ حَیْرَانَ فَجَعَلَ اللَّهَ عَلَیْهِ إِنْ رَدَّ لِسَانَهُ وَ بَصَرَهُ أَنْ لَا یَدُلَّ عَلَیْهِ وَ یَکُونَ مَعَهُ یَحْفَظُهُ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بَصَرَهُ وَ لِسَانَهُ فَآمَنَ بِهِ وَ صَدَّقَهُ فَانْطَلَقَتْ أُمُّ مُوسَی وَ أَلْقَتْهُ فِی الْبَحْرِ وَ ذَلِکَ بَعْدَ مَا أَرْضَعَتْهُ ثَلَاثَهًَْ أَشْهُرٍ وَ کَانَ لِفِرْعَوْنَ یَوْمَئِذٍ بِنْتٌ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ غَیْرُهَا وَ کَانَتْ مِنْ أَکْرَمِ النَّاسِ عَلَیْهِ وَ کَانَ بِهَا بَرَصٌ شَدِیدٌ وَ قَدْ قَالَتْ أَطِبَّاءُ مِصْرَ وَ السَّحَرَهًُْ إِنَّهَا لَا تَبْرَأُ إِلَّا مِنْ قِبَلِ الْبَحْرِ یُوجَدُ مِنْهُ شَیْءٌ شِبْهُ الْإِنْسَانِ فَیُؤْخَذُ مِنْ رِیقِهِ فَیُلَطَّخُ بِهِ بَرَصُهَا فَتَبْرَأُ مِنْ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ فِی یَوْمِ کَذَا مِنْ سَاعَهًِْ کَذَا فَلَمَّا کَانَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ غَدَا فِرْعَوْنُ إِلَی مَجْلِسٍ کَانَ لَهُ عَلَی شَفِیرِ النِّیلِ وَ مَعَهُ آسِیَهًُْ فَأَقْبَلَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ فِی جَوَارِیهَا حَتَّی جَلَسَتْ عَلَی شَاطِئِ النِّیلِ مَعَ جَوَارِیهَا تُلَاعِبُهُنَّ إِذْ أَقْبَلَ النِّیلُ بِالتَّابُوتِ تَضْرِبُهُ الْأَمْوَاجُ فَأَخَذُوهُ فَدَنَتْ آسِیَهًُْ فَرَأَتْ فِی جَوْفِ التَّابُوتِ نُوراً لَمْ یَرَهُ غَیْرُهَا لِلَّذِی أَرَادَ اللَّهُ أَنْ یُکْرِمَهَا فَفَتَحَتِ الْبَابَ فَإِذَا نُورُ مَا بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ تَعَالَی رِزْقَهُ فِی إِبْهَامِهِ یَمَصُّهُ لَبَناً فَأَلْقَی اللَّهُ حُبَّهُ فِی قَلْبِهَا وَ أَحَبَّهُ فِرْعَوْنُ فَلَمَّا أَخْرَجُوهُ عَمَدَتْ بِنْتُ فِرْعَوْنَ إِلَی مَا کَانَ یَسِیلُ مِنْ رِیقِهِ فَلَطَخَتْ بِهِ بَرَصَهَا فَبَرَأَتْ فَضَمَّتْهُ إِلَی صَدْرِهَا وَ قَبَّلَتْهُ فَقَالَ الْغُوَاهًُْ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَیُّهَا الْمَلِکُ إِنَّا نَظُنُّ أَنَّ هَذَا الْمَوْلُودَ هُوَ ذَلِکَ الَّذِی تَحْذَرُ مِنْهُ فَهَمَّ فِرْعَوْنُ بِقَتْلِهِ فَاسْتَوْهَبَتْهُ آسِیَهًُْ فَوَهَبَهُ لَهَا ثُمَّ قَالَ لَهَا: سَمِّیهِ. فَقَالَتْ: سَمَّیْتُهُ مُوشَی لِأَنَّهُ وُجِدَ بَیْنَ الْمَاءِ وَ الشَّجَرِ. قَالُوا: وَ قَالَتْ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) لِأُخْتِهِ وَ کَانَتْ تُسَمَّی مَرْیَمَ قُصِّیهِ أَیِ اتَّبِعِی أَثَرَهُ وَ اطْلُبِیهِ هَلْ تَسْمَعِینَ لَهُ ذِکْراً؟ أَ حَیٌّ ابْنِی أَمْ قَدْ أَکَلَتْهُ دَوَابُّ الْبَحْرِ؟ وَ نَسِیَتْ وَعْدَ اللَّهِ

تَعَالَی. فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أَنَّهَا أُخْتُهُ فَلَمَّا امْتَنَعَ أَنْ یَأْخُذَ مِنَ الْمَرَاضِعِ ثَدْیاً، قَالَتْ: هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ. فَلَمَّا أَتَتْ بِأُمِّهِ ثَارَ إِلَی ثَدْیِهَا حَتَّی امْتَلَأَ جَنْبَاهُ فَقَالَتِ: امْکُثِی عِنْدِی تُرْضِعِینَ ابْنِی هَذَا. فَقَالَتْ: لَا أَسْتَطِیعُ أَنْ أَدَعَ بَیْتِی وَ وُلْدِی، فَإِنْ طَابَتْ نَفْسُکِ أَنْ تُعْطِینِی فَأَذْهَبُ إِلَی بَیْتِی لَا آلُوهُ خَیْراً. فَعَلَتْ وَ ذَکَرَتْ أُمُّ مُوسَی وَعْدَ اللَّهِ تَعَالَی فَرَجَعَتْ بِهِ إِلَی بَیْتِهَا مِنْ یَوْمِهَا.

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - مادر موسی (علیه السلام) نزد نجّاری از قوم فرعون رفت و صندوق کوچکی از او خرید. نجّار به او گفت: «می خواهی با این چکار کنی»؟ گفت: «پسری دارم و می‌خواهم او را در آن مخفی کنم». چون نمی‌خواست که دروغ بگوید. سپس نجّار به طرف قاتلان بچه‌ها رفت تا آن‌ها را باخبر کند هنگامی که می¬خواست حرف بزند خداوند جلوی زبانش را گرفت سپس شروع به اشاره کردن با دستش کرد ولی کسی از او چیزی نمی‌فهمید. هنگامی که فهمیدند خبری ندارد و از او به ستوه آمدند، بزرگ ایشان گفت: «او را بزنید، پس آن‌ها هم او را زدند و از آنجا به بیرون انداختند. سپس در یک بیابان سرگردان شد. سپس خداوند زبان و بیناییش را به او بازگرداند به شرط اینکه جای موسی را فاش نکند و بلکه آن راز را پیش خودش نگه دارد. به راه خداوند رو آورد و سخنان او را قبول کرد. مادر موسی (علیه السلام) به راه افتاد و او را به دریا انداخت این در حالی بود که به مدت سه ماه او را شیر داده بود. در آن هنگام فرعون دختری داشت غیر از او بچه‌ای نداشت که مهربان‌ترین کس نسبت به فرعون بود. و بیماری پیسی شدیدی داشت که طبیبان و ساحران مصر گفته بودند که آن بیماری فقط از طریق آب دریا شفا پیدا می‌کند که در آن چیزی شبیه انسان وجود دارد و از آب دهان آن گرفته می¬شود و باید آن آب را به بدنش بمالند تا بیماریش شفا یابد. این اتفاق در چنان روز و فلان ساعت به هنگام طلوع آفتاب می¬افتد. چون روز دوشنبه فرارسید فرعون با آسیه به طرف استراحتگاهی که در کنار ساحل رود نیل داشت، رفت. پس دختر فرعون همراه کنیزکانش به ساحل دریا آمد و با هم بازی می‌کردند که ناگهان امواج رود نیل صندوقچه را آورد پس آن را گرفتند. آسیه نزدیک شد و در داخل صندوقچه نوری را دید که قبل از آن برای کسی که خداوند می¬خواست او را گرامی بدارد، ندیده بود. پس آن را گرفت و در آن را باز کرد که ناگهان دید آن نور در بین چشمانش است و خداوند متعال رزقش را در انگشت ابهامش قرار داده بود که وقتی آن را می‌مکید شیر از آن بیرون می‌آمد. پس خداوند عشق آن کودک را در دل او قرار داد و فرعون او را دوست داشت. هنگامی که او را از صندوقچه گرفتند، دختر فرعون دستش را به آبی که از دهان موسی سرازیر شده بود مالید و آن را به بدنش زد و از آن بیماری شفا یافت. سپس موسی (علیه السلام) را بوسید و او را در آغوش گرفت. بعضی از مبالغه گران و متعصّبان قوم فرعون گفتند: «ای پادشاه، ما فکر می‌کنیم که آن بچّه بنی اسرائیل که قرار است متولد شود و از او می‌ترسی، این بچّه است که به خاطر ترس از تو او را به دریا انداخته‌اند. پس فرعون تصمیم به کشتن او گرفت ولی آسیه از او خواست تا آن کودک را به او ببخشد. فرعون نیز او را به آسیه بخشید. سپس به او گفت: «اسمی برای او انتخاب کن». گفت: «اسم او را نهادم موشی چون او را بین ماء (آب) و شجر (درخت) پیدا کرده بود. گفته¬اند: مادر موسی به خواهرش که اسمش مریم بود گفت: او را دنبال کن و درباه او جستجو کن و ببین چیزی از او می‌شنوی؟ آیا بچه‌ام زنده است یا حیوانات دریایی او را خورده‌اند؟ و وعده خداوند را فراموش کرد؛ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ آن‌ها نمی‌دانستند که او خواهر موسی (علیه السلام) است. هنگامی که بچّه سینه زنان شیرده را نمی‌گرفت گفت: هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ؛ هنگامی که مادرش را آورد به سرعت سینه مادرش را گرفت و آنقدر از آن شیر خورد تا پهلوهایش پر شد. سپس گفت: نزد ما بمان و این بچّه‌ام را برایم بزرگ کن. گفت: «نمی‌توانم خانه و فرزندم را رها کنم. ولی اگر بخواهی می‌توانم که آن را با خودم به خانه ببرم و هر کار خیری بتوانم برایش انجام می‌دهم. سپس او را به مادرش داد و مادر موسی وعده خداوند را به یاد آورد و موسی را همان روز به خانه‌اش بازگرداند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص154

قصص الأنبیاء للجزایری، ص228

6

(قصص/ 7)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ (علیه السلام) کَانَ فِرْعَوْنُ فِی طَلَبِهِ یَنْقُرُ بُطُونَ النِّسَاءِ الْحَوَامِلِ وَ یَذْبَحُ الْأَطْفَالَ لِیَقْتُلَ مُوسَی (علیه السلام) فَلَمَّا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ أُمِرَتْ أَنْ تَأْخُذَهُ مِنْ تَحْتِهَا وَ تَقْذِفَهُ فِی التَّابُوتِ وَ تُلْقِیَ بِالتَّابُوت فِی الْیَمِّ فَقَالَتْ وَ هِیَ ذَعِرَهًٌْ مِنْ کَلَامِهِ یَا بُنَیَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ مِنَ الْغَرَقِ فَقَالَ لَهَا لَا تَحْزَنِی إِنَّ اللَّهَ رَادَّنِی إِلَیْکِ فَبَقِیَتْ حَیْرَانَهًًْ حَتَّی کَلَّمَهَا مُوسَی (علیه السلام) وَ قَالَ لَهَا یَا أُمِّ اقْذِفِینِی فِی التَّابُوتِ وَ أَلْقِی التَّابُوتَ فِی الْیَمِّ فَفَعَلَتْ مَا أُمِرَتْ بِهِ فَبَقِیَ فِی التَّابُوتِ وَ الْیَمِّ إِلَی أَنْ قَذَفَهُ فِی السَّاحِلِ وَ رَدَّهُ إِلَی أُمِّهِ بِرُمَّتِهِ لَا یَطْعَمُ طَعَاماً وَ لَا یَشْرَبُ شَرَاباً مَعْصُوما.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - فرعون چنان در جستجوی موسی (علیه السلام) بود که شکم زنان باردار را می‌درید و کودکان را می‌کُشت برای این‌که موسی (علیه السلام) را بکشد و همین که مادرش موسی (علیه السلام) را زایید فرمان داده‌شد که کودک را مخفیانه بردارد و در صندوقی نهد و آن را به دریا (رود نیل) افکند مادر از این دستور سرگردان شد و گفت: «ای فرزندم! من می‌ترسم که تو غرق شوی». موسی (علیه السلام) فرمود: «اندوهگین مباش که خداوند مرا پیش تو برمی‌گرداند»، مادر موسی (علیه السلام) همچنان سرگردان و حیران بود که برای بار دوّم، موسی (علیه السلام) به سخن آمد و گفت: «ای مادر! مرا در صندوق بگذار و به دریا بیفکن». و مادر سرانجام چنان کرد و موسی (علیه السلام) در آن صندوق بر روی دریا چندان باقی‌ماند که به ساحل رسید و پس از ماجراهایی پیش مادرش بازگشت بدون آنکه هیچ خوراکی خورده یا مایعی آشامیده باشد و سالم و معصوم به دامان مادر برگشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص156

روضهًْ الواعظین؛ ج1، ص82/ نورالثقلین

7

(قصص/ 7)

العسکری (علیه السلام) - حَکِیمَهًُْ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَمَّهًُْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَت کُنتُ عِندَ اَبِی مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَقَالَ (علیه السلام) یَا عَمَّتَاهْ بِیتِیَ اللَّیْلَهًَْ عِنْدَنَا فَإِنَّهُ سَیُولَدُ اللَّیْلَهًَْ الْمَوْلُودُ الْکَرِیم عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِی یُحْیِی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قُلْتُ مِمَّنْ یَا سَیِّدِی وَ لَسْتُ أَرَی بِنَرْجِسَ شَیْئاً مِنْ أَثَرِ الْحَمْلِ فَقَالَ مِنْ نَرْجِسَ لَا مِنْ غَیْرِهَا قَالَتْ فَوَثَبْتُ إِلَی نَرْجِسَ فَقَلَبْتُهَا ظَهْراً لِبَطْنٍ فَلَمْ أَرَ بِهَا أَثَراً مِنْ حَبَلٍ فَعُدْتُ إِلَیْهِ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا فَعَلْتُ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ لِی إِذَا کَانَ وَقْتُ الْفَجْرِ یَظْهَرُ لَکِ بِهَا الْحَبَلُ لِأَنَّ مَثَلَهَا مَثَلُ أُمِّ مُوسَی (علیه السلام) لَمْ یَظْهَرْ بِهَا الْحَبَلُ وَ لَمْ یَعْلَمْ بِهَا أَحَدٌ إِلَی وَقْتِ وِلَادَتِهَا لِأَنَّ فِرْعَوْنَ کَانَ یَشُقُّ بُطُونَ الْحَبَالَی فِی طَلَبِ مُوسَی (علیه السلام) وَ هَذَا نَظِیرُ مُوسَی (علیه السلام) قَالَتْ حَکِیمَهًُْ… فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ (علیه السلام) فَقَالَ یَا عَمَّهًِْ تَنَاوَلِیهِ فَهَاتِیهِ فَتَنَاوَلْتُهُ وَ أَتَیْتُ بِهِ نَحْوَهُ فَلَمَّا مَثُلْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِیهِ وَ هُوَ عَلَی یَدَیَّ سَلَّمَ عَلَی أَبِیهِ فَتَنَاوَلَهُ الْحَسَنُ (علیه السلام) وَ الطَّیْرُ تُرَفْرِفُ عَلَی رَأْسِهِ فَصَاحَ بِطَیْرٍ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ احْمِلْهُ وَ احْفَظْهُ وَ رُدَّهُ إِلَیْنَا فِی کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَتَنَاوَلَهُ الطَّائِرُ وَ طَارَ بِهِ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ أَتْبَعَهُ سَائِرُ الطَّیْرِ فَسَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُولُ

أَسْتَوْدِعُکَ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) فَبَکَتْ نَرْجِسُ فَقَالَ لَهَا اسْکُتِی فَإِنَّ الرَّضَاعَ مُحَرَّمٌ عَلَیْهِ إِلَّا مِنْ ثَدْیِکِ وَ سَیُعَادُ إِلَیْکِ کَمَا رُدَّ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی أُمِّهِ وَ ذَلِکِ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَن.

امام عسکری (علیه السلام) - در کتاب کمال‌الدّین و تمام‌النّعمه با سندش از حکیمه خاتون، عمّه امام حسن عسکری (علیه السلام)، آمده که فرمود: «نزد امام حسن عسکری (علیه السلام) بودم که فرمود: «عمّه جان! امشب را پیش ما بمان که به زودی و همین امشب آن نوزاد فرخنده که در پیشگاه خدا گرامی است متولّد خواهد شد. همان نوزادی که خداوند زمین را به یمن برکت او پس از مرگش زنده می‌فرماید». گفتم: «ای سرور من! آن مولود فرخنده از چه کسی متولّد می‌شود؟! من که هیچ‌گونه نشانی از آبستنی و بارداری در نرگس (سلام الله علیها) نمی‌بینم»؟ فرمود: «از نرگس (سلام الله علیها) متولّد می‌شود نه از کس دیگری». من برخاستم و سراسیمه به سمت نرگس (سلام الله علیها) رفتم و سراپای او را نگریستم و هیچ نشانی از بارداری ندیدم. پیش امام حسن (علیه السلام) برگشتم و گفتم که چه کار کرده‌ام. لبخند زد و فرمود: «هنگام سپیده‌دم نشان بارداری او بر تو آشکار می‌شود و مثل او همچون مادر موسی (علیه السلام) است که نشان بارداری تا هنگام زایمان در او ظاهر نشد و هیچ‌کس از بارداری او آگاه نشد چون فرعون در جستجوی موسی (علیه السلام)، شکم زنان باردار را می‌درید و فرزند من هم نظیر موسی (علیه السلام) است». و حکیمه در پایان این حدیث گفت: وقتی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به دنیا آمد امام عسکری (علیه السلام) با صدای بلند فرمود: «عمّه جان! پسرم را پیش من بیاور». من کودک را در آغوش کشیدم و پیش ایشان بردم. همین که به حضور پدرش (علیه السلام) رسیدم درحالی‌که در دست من بود به پدر سلام کرد. امام (علیه السلام) او را از من گرفت در همین حال پرندگانی بر گرد سر کودک پرواز می‌کردند. امام (علیه السلام) فرمود: «[ای پرندگان!] او را با خود [به آسمان] ببرید و از او محافظت کنید و هر چهل روز یکبار او را پیش ما بازگردانید. پرندگان او را گرفتند و در آسمان پروازش دادند و با او رفتند. شنیدم که امام (علیه السلام) می‌گفت: «تو را به همان کسی می‌سپارم که مادر موسی (علیه السلام) پسرش را به او سپرد». نرگس شروع به گریستن کرد. امام حسن (علیه السلام) فرمود: «آرام بگیر و ساکت باش که شیرخوردن از پستان دیگری بر او حرام است و به زودی پیش تو برگردانده می‌شود همان گونه که موسی (علیه السلام) به مادرش برگردانده شد و این آن گفتار خداوند عزّوجل است که می‌فرماید: «و ما موسی را به مادرش برگرداندیم تا دیده‌اش به او روشن‌گردد و اندوهگین نباشد (قصص/13)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص156

بحار الأنوار، ج51، ص12/ نورالثقلین

آیه فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوّاً وَ حَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئِینَ [8]

[هنگامى كه مادرش به فرمان خدا او را به دريا افكند] خاندان فرعون او را [از آب] گرفتند، تا سرانجام دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد! [مسلّماً] فرعون و هامان و لشکریانشان خطاکار بودند.

آیه وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لاتَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لایَشْعُرُونَ [9]

همسر فرعون [چون ديد آن‌ها قصد كشتن كودك را دارند] گفت: «او مایه روشنایی چشم من و توست! او را نکشید شاید برای ما مفید باشد، یا او را به فرزندی برگزینیم.» و آن‌ها نمی‌فهمیدند [كه دشمن اصلى خود را در آغوش مى‌پرورانند]!

1

(قصص/ 9)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَانَ لِفِرْعَوْنَ قَصْرٌ عَلَی شَطِّ النِّیلِ مُتَنَزَّهٌ فَنَظَرَ مِنْ قَصْرِهِ وَ مَعَهُ آسِیَهًُْ امْرَأَتُهُ إِلَی سَوَادٍ فِی النِّیلِ تَرْفَعُهُ الْأَمْوَاجُ وَ تَضْرِبُهُ الرِّیَاحُ حَتَّی جَاءَتْ بِهِ عَلَی بَابِ قَصْرِ فِرْعَوْنَ فَأَمَرَ فِرْعَوْنُ بِأَخْذِهِ فَأُخِذَ التَّابُوتُ وَ رُفِعَ إِلَیْهِ فَلَمَّا فَتَحَهُ وَجَدَ فِیهِ صَبِیّاً فَقَالَ هَذَا إِسْرَائِیلِیٌّ فَأَلْقَی اللَّهُ فِی قَلْبِ فِرْعَوْنَ لِمُوسَی (علیه السلام) مَحَبَّهًًْ شَدِیدَهًًْ وَ کَذَلِکَ فِی قَلْبِ آسِیَهًَْ وَ أَرَادَ أَنْ یَقْتُلَهُ فَقَالَتْ آسِیَهًُْ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أَنَّهُ مُوسَی (علیه السلام) وَ لَمْ یَکُنْ لِفِرْعَوْنَ وَلَد.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فرعون قصری برای تفریح در کنار نیل داشت. همراه همسرش آسیه در آن قصر بودند که از دور چشمش به یک سیاهی افتاد که آب نیل آن را بالا و پایین می‌برد و باد آن را به طرف قصر می‌آورد تا اینکه به در قصر فرعون رسید. فرعون دستور داد آن را از آب بگیرند و نزد وی ببرند و چون صندوق را نزد وی بردند و در آن را باز کرد کودکی در آن یافت. گفت: «این کودک یک بنی‌اسرائیلی است». امّا خداوند محبّت موسی (علیه السلام) را به دل فرعون و آسیه افکند و علی‌رغم این محبّت، فرعون قصد کرد کودک را بکشد. لذا آسیه به وی گفت: لَا تَقْتُلُوهُ عَسَی أَن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ؛ که منظورش موسی (علیه السلام) است و این در حالی بود که فرعون پسر نداشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص158

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135/ نورالثقلین؛ «لم یکن لفرعون ولد» محذوف/ البرهان

2

(قصص/ 9)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ أَصْحَابَ فِرْعَوْنَ لَمَّا عَلِمُوا بِمُوسَی (علیه السلام) جَاؤُوا لِیَقْتُلُوهُ، فَمَنَعَتْهُمْ وَ قَالَتْ لِفِرْعَوْنَ: قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ. قالَ فِرْعَوْنُ: قُرَّهًُْ عَیْنٍ لَکِ فَأَمَّا لِی فَلَا. قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الَّذِی یُحْلَفُ بِهِ لَوْ أَقَرَّ فِرْعَوْنُ بِأَنْ یَکُونَ لَهُ قُرَّهًَْ عَیْنٍ کَمَا أَقَرَّتِ امْرَأَتُهُ، لَهَدَاهُ اللَّهُ بِهِ کَمَا هَدَاهَا وَ لَکِنَّهُ أَبَی لِلشَّقَاءِ الَّذِی کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - یاران فرعون وقتی از موسی (علیه السلام) آگاه‌شدند آمدند او را بکشند که آسیه مانع شد و به فرعون گفت: «قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ» فرعون گفت: «نور چشم تو بله امّا نور چشم من نیست». قسم به خدایی که به او قسم می‌خورند اگر فرعون مانند همسرش اقرار می‌کرد به این‌که موسی (علیه السلام) نور چشم اوست، خداوند او را به سبب همین حرف، همان‌گونه که همسرش را هدایت کرد هدایت می‌کرد ولی فرعون به خاطر شقاوتی که خدا بر او [در تقدیرش] نوشته بود از این حرف سر باز زد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص158

نورالثقلین

3

(قصص/ 9)

الباقر (علیه السلام) - عَن أَبِی‌بَصِیرٍ عَن أَبِی‌جَعفَرٍ (علیه السلام) اَنَّهُ قَالَ… فَلَمَّا خَافَتْ عَلَیْهِ الصَّوْتَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا اعْمَلِی التَّابُوتَ ثُمَ اجْعَلِیهِ فِیهِ ثُمَ أَخْرِجِیهِ لَیْلًا فَاطْرَحِیهِ فِی نِیلِ مِصْرَ فَوَضَعَتْهُ فِی التَّابُوتِ ثُمَّ دَفَعَتْهُ فِی الْیَمِّ فَجَعَلَ یَرْجِعُ إِلَیْهَا وَ جَعَلَتْ تَدْفَعُهُ فِی الْغَمْرِ وَ إِنَّ الرِّیحَ ضَرَبَتْهُ فَانْطَلَقَتْ بِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ قَدْ ذَهَبَ بِهِ الْمَاءُ هَمَّتْ أَنْ تَصِیحَ فَرَبَطَ اللَّهُ عَلَی قَلْبِهَا قَالَ وَ کَانَتِ الْمَرْأَهًُْ الصَّالِحَهًُْ

امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَتْ لِفِرْعَوْنَ إِنَّهَا أَیَّامُ الرَّبِیعِ فَأَخْرِجْنِی وَ اضْرِبْ لِی قُبَّهًًْ عَلَی شَطِّ النِّیلِ حَتَّی أَتَنَزَّهَ هَذِهِ الْأَیَّامَ فَضَرَبَ لَهَا قُبَّهًًْ عَلَی شَطِّ النِّیلِ إِذْ أَقْبَلَ التَّابُوتُ یُرِیدُهَا فَقَالَتْ مَا تَرَوْنَ مَا أَرَی عَلَی الْمَاءِ قَالُوا إِی وَ اللَّهِ یَا سَیِّدَتَنَا إِنَّا لَنَرَی شَیْئاً فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا قَامَتْ إِلَی الْمَاءِ فَتَنَاوَلَتْهُ بِیَدِهَا وَ کَادَ الْمَاءُ یَغْمُرُهَا حَتَّی تَصَایَحُوا عَلَیْهَا فَجَذَبَتْهُ فَأَخْرَجَتْهُ مِنَ الْمَاءِ فَأَخَذَتْهُ فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا فَإِذَا غُلَامٌ أَجْمَلُ النَّاسِ وَ أَسَرُّهُمْ فَوَقَعَتْ عَلَیْهِ مِنْهَا مَحَبَّهًٌْ فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا وَ قَالَتْ هَذَا ابْنِی فَقَالُوا إِی وَ اللَّهِ أَیْ سَیِّدَتَنَا مَا لَکِ وَلَدٌ وَ لَا لِلْمَلِکِ فَاتَّخِذِی هَذَا وَلَداً فَقَامَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّی أَصَبْتُ غُلَاماً طَیِّباً حُلْواً نَتَّخِذُهُ وَلَداً فَیَکُونُ قُرَّهًَْ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ فَلَا تَقْتُلْهُ قَالَ وَ مِنْ أَیْنَ هَذَا الْغُلَامُ قَالَتْ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی إِلَّا أَنَّ الْمَاءَ جَاءَ بِهِ فَلَمْ تَزَلْ بِهِ حَتَّی رَضِیَ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر نقل می‌کند: امام باقر (علیه السلام) فرمود: … مادر موسی (علیه السلام) چون از صدای گریه‌ی او ترسید که مبادا به وجود او پی‌برند؛ خداوند به او وحی کرد که یک صندوقچه بسازد و فرزند را درون آن قراردهد و شبانه آن را ببرد و به رودخانه نیل مصر بیفکند. او نیز موسی (علیه السلام) را در صندوقچه نهاده و به دریا انداخت امّا صندوقچه به نزد مادر برمی‌گشت و او نیز آن را مجدداً به دست موج می‌داد تا آنکه باد بر آن وزید و در دریا روان ساخت؛ همین که مادر دید فرزندش را آب می‌برد خواست فریادی بکشد امّا خدای تعالی قلبش را آرام ساخت. زن فرعون زنی صالح و از بنی‌اسرائیل بود. به فرعون گفت: «اکنون ایّام بهار است مرا از این قصر بیرون بر و بر کنار ساحل نیل خیمه‌ای بزن تا در این ایّام تفریح و تفرّجی کرده باشم». در کنار ساحل نیل چادری برای او زدند و به ناگاه صندوقچه به طرف او پیش آمد. گفت: «آیا شما هم بر روی آب آنچه را که من می‌بینم می‌بینید»؟ گفتند: «ای ملکه! به خدا سوگند ما هم می‌بینیم» و وقتی نزدیک شد خود را به آب انداخت و با دست خود آن را گرفت و نزدیک بود که در آب غرق شود تا جایی که فریاد از نهاد همه برخاست، آن را گرفت و از آب بیرون آورد و بر دامن خود گذاشت و دید که بچه‌ای است زیبا و خوش‌رو و محبّتش بر دل او افتاد، او را در دامن گرفت و گفت: «این پسر من است»! گفتند: «ای ملکه! به خدا قسم چنین است؛ تو و پادشاه مصر فرزندی ندارید پس او را فرزند خود بگیرید». برخاست و به نزد فرعون آمد و گفت: «من پسر بچه پاکیزه و شیرینی پیداکردم؛ او را به عنوان فرزند خود بگیریم که مایه‌ی روشنی چشم من و تو خواهدبود و مبادا که او را بکشی»! گفت: «این بچه از کجا آمده است»؟ گفت: «به خدا قسم نمی‌دانم، جز اینکه آب او را آورده است». و آن‌قدر گفت و گفت تا فرعون راضی شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص158

بحار الأنوار، ج13، ص39/ نورالثقلین

آیه وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْلا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ [10]

[سرانجام] قلب مادر موسی [از همه چيز جز ياد فرزندش] تهی گشت؛ و اگر دل او را به وسیله ایمان [و اميد] محکم نکرده بودیم، نزدیک بود مطلب را فاش‌کند.

1

(قصص/ 10)

الباقر (علیه السلام) - فلَمَّا بَلَغَ أُمَّ مُوسَی (علیه السلام) أَنَّ فِرْعَوْنَ قَدْ أَخَذَهُ فَحَزِنَتْ وَ بَکَتْ کَمَا قَالَ اللَّهُ وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ یَعْنِی کَادَتْ أَنْ تُخْبِرَهُمْ بِخَبَرِهِ أَوْ تَمُوتَ ثُمَّ ضَبَطَتْ نَفْسَهَا فَکَانَتْ کَمَا قَالَ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - وقتی مادر موسی (علیه السلام) مطّلع شد که فرعون، پسر او را گرفته، بسیار غمگین شد و بسیار گریست همانطور که خداوند فرمود: وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَی فَارِغًا إِن کَادَتْ لَتُبْدِی بِهِ؛ یعنی نزدیک بود راز او را فاش کند یا اینکه خود از غصّه بمیرد. امّا بر خود مسلّط شد و حوادث آنگونه که خداوند فرموده بود، پیش رفت: لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص160

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135

آیه وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لایَشْعُرُونَ [11]

و [مادر موسى] به خواهر او گفت: «در جستجو [حال] او باش.» او نیز از دور ماجرا را مشاهده کرد در حالی که آنان بی‌خبر بودند.

1

(قصص/ 11)

الباقر (علیه السلام) - قالَتْ أُمُّه لِأُخْتِ مُوسَی قُصِّیهِ أَیِ اتَّبِعِیهِ فَجَاءَتْ أُخْتُهُ إِلَیْهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ أَیْ عَنْ بُعْدٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ.

امام باقر (علیه السلام) - مادر موسی (علیه السلام) به خواهر موسی (علیه السلام) گفت، قُصِّیهِ یعنی دنبال او برو، خواهر او نیز به دنبال او رفت. فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ، خواهر موسی (علیه السلام) از دور مراقب بود و مشاهده‌کرد. وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ امّا کسی متوجّه او نشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص160

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135

2

(قصص/ 11)

الباقر (علیه السلام) - قالَتْ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ انْظُرِی أَ تَرَیْنَ لَهُ أَثَراً فَانْطَلَقَتْ حَتَّی أَتَتْ بَابَ الْمَلِکِ فَقَالَتْ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّکُمْ تَطْلُبُونَ ظِئْراً وَ هَاهُنَا امْرَأَهًٌْ صَالِحَهًٌْ تَأْخُذُ وَلَدَکُمْ وَ تَکْفُلُهُ لَکُمْ.

امام باقر (علیه السلام) - مادر موسی (علیه السلام) به خواهر وی گفت: «به دنبال او برو و ببین اثری از او می‌بینی»؟ او نیز رفت تا به در خانه پادشاه رسید و گفت: «شنیده‌ام که شما به دنبال دایه‌اید در این‌جا یک زن پاکدامنی هست که فرزند شما را می‌گیرد و برای شما کفالت می‌کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص160

بحار الأنوار، ج13، ص38

آیه وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ [12]

ما همه زنان شیر ده را از پیش بر او حرام کرده بودیم [تا تنها به آغوش مادر باز گردد]؛ و خواهرش [كه بى تابى مأموران فرعون را براى پيدا‌كردن دايه مشاهده‌ كرد] گفت: «آیا شما را به خانواده‌ای راهنمایی کنم که این نوزاد را برای شما کفالت می‌کنندو خیرخواه او می‌باشند؟!»

1

(قصص/ 12)

الباقر (علیه السلام) - فَقَالَتْ آسِیَهًُْ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ أَنَّهُ مُوسَی (علیه السلام) وَ لَمْ یَکُنْ لِفِرْعَوْنَ وَلَدٌ فَقَالَ الْتَمِسُوا لَهُ ظِئْراً تُرَبِّیهِ فَجَاءُوا بِعِدَّهًِْ نِسَاءٍ قَدْ قُتِلَ أَوْلَادُهُنَّ فَلَمْ یَشْرَبْ لَبَنَ أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْل… فَلَمَّا لَمْ یَقْبَلْ مُوسَی (علیه السلام) بِأَخْذِ ثَدْیِ أَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ اغْتَمَّ فِرْعَوْنُ غَمّاً شَدِیداً فَقالَتْ أُخْتُهُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ فَقَالُوا نَعَم.

امام باقر (علیه السلام) - آسیه گفت: لَا تَقْتُلُوهُ عَسَی أَن یَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ؛ ولی آن‌ها نمی‌دانستند که او موسی (علیه السلام) است و فرعون هم بچّه نداشت، از یک زن شیرده درخواست کردند که او را بزرگ کند پس چند تا زن را که بچّه‌هایشان را کشته بودند، آوردند شیر هیچ‌کدام را نخورد که خداوند فرمود: وَحَرَّمْنَا عَلَیْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ… هنگامی که موسی (علیه السلام) از سینه‌ی هیچ‌یک از زنان شیر نخورد فرعون خیلی ناراحت شد. خواهر موسی (علیه السلام) گفت: «آیا خانواده‌ای را به شما معرفی کنم که او را برایتان بزرگ کنند و نصیحت‌گر او باشند»؟ فرعون گفت: «بلی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص162

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص219

2

(قصص/ 12)

الصّادق (علیه السلام) - فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ أَنَ الْمَلِکَ قَدْ تَبَنَّی ابْناً لَمْ یَبْقَ أَحَدٌ مِنْ رُءُوسِ مَنْ کَانَ مَعَ فِرْعَوْنَ إِلَّا بَعَثَ إِلَیْهِ امْرَأَتَهُ لِتَکُونَ لَهُ ظِئْراً أَوْ تَحْضُنَهُ فَأَبَی أَنْ یَأْخُذَ مِنِ امْرَأَهًٍْ مِنْهُنَّ ثَدْیاً قَالَتِ امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ اطْلُبُوا لِابْنِی ظِئْراً وَ لَا تُحَقِّرُوا أَحَداً فَجَعَلَ لَا یَقْبَلُ مِنِ امْرَأَهًٍْ مِنْهُنَّ فَقالَتْ أُمُّ مُوسَی لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ انْظُرِی أَ تَرَیْنَ لَهُ أَثَراً فَانْطَلَقَتْ حَتَّی أَتَتْ بَابَ الْمَلِکِ فَقَالَتْ قَدْ بَلَغَنِی أَنَّکُمْ تَطْلُبُونَ ظِئْراً وَ هَاهُنَا امْرَأَهًٌْ صَالِحَهًٌْ تَأْخُذُ وَلَدَکُمْ وَ تَکْفُلُهُ لَکُمْ فَقَالَتْ أَدْخِلُوهَا فَلَمَّا دَخَلَتْ قَالَتْ لَهَا امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ مِمَّنْ أَنْتِ قَالَتْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَتِ اذْهَبِی یَا بُنَیَّهًِْ فَلَیْسَ لَنَا فِیکِ حَاجَهًٌْ فَقَالَ لَهَا النِّسَاء عَافَاکِ اللَّهُ انْظُرِی هَلْ یَقْبَلُ أَوْ لَا یَقْبَلُ فَقَالَتِ امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ أَ رَأَیْتُمْ لَوْ قَبِلَ هَلْ یَرْضَی فِرْعَوْنُ أَنْ یَکُونَ الْغُلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ الْمَرْأَهًُْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَعْنِی الظِّئْرَ لَا یَرْضَی قُلْنَ فَانْظُرِی یَقْبَلُ أَوْ لَا یَقْبَلُ قَالَتِ امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ فَاذْهَبِی فَادْعِیهَا فَجَاءَتْ إِلَی أُمِّهَا فَقَالَتْ إِنَّ امْرَأَهًَْ الْمَلِکِ تَدْعُوکِ فَدَخَلَتْ عَلَیْهَا فَدُفِعَ إِلَیْهَا مُوسَی فَوَضَعَتْهُ فِی حِجْرِهَا ثُمَّ أَلْقَمَتْهُ ثَدْیَهَا فَإِذاً قَحَمَ اللَّبَنُ فِی حَلْقِهِ فَلَمَّا رَأَتِ امْرَأَهًُْ فِرْعَوْنَ أَنَّ ابْنَهَا قَدْ قَبِلَ قَامَتْ إِلَی فِرْعَوْنَ فَقَالَتْ إِنِّی قَدْ أَصَبْتُ لِابْنِی ظِئْراً وَ قَدْ قَبِلَ مِنْهَا فَقَالَ وَ مِمَّنْ هِیَ قَالَتْ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ قَالَ فِرْعَوْنُ هَذَا مِمَّا لَا یَکُونُ أَبَداً الْغُلَامُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ الظِّئْرُ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ فَلَمْ تَزَلْ تُکَلِّمُهُ فِیهِ وَ تَقُولُ مَا تَخَافُ مِنْ هَذَا الْغُلَامِ إِنَّمَا هُوَ ابْنُکَ یَنْشَأُ فِی حِجْرِکَ حَتَّی قَلَبَتْهُ عَنْ رَأْیِهِ وَ رَضِیَ.

امام صادق (علیه السلام) - وقتی که مردم شنیدند که پادشاه، بچّه‌ای را به فرزندی گرفته است هر یک از سرانی که با فرعون بودند، همسرش را فرستاد تا به آن بچّه شیر دهد و دایه‌ی او باشد امّا آن بچّه پستان هیچ یک را نگرفت. زن فرعون گفت: «برای فرزندم دایه‌ای بجویید و هیچ زنی را حقیر نشمرید [و هرکس از هر طبقه‌ای که می‌تواند شیر دهد بیاورید] و موسی (علیه السلام) هیچ زنی را نپذیرفت. مادر موسی (علیه السلام) به خواهر وی گفت: «به دنبال او برو و ببین اثری از او می‌بینی»؟ او رفت به در خانه‌ی پادشاه رسید و گفت: «شنیده‌ام که شما به دنبال دایه‌اید در این‌جا یک زن پاکدامنی هست که فرزند شما را می‌گیرد و برای شما کفالت می‌کند». زن فرعون گفت: «او را داخل کنید وقتی که وارد شد زن فرعون پرسید: «از کدام خاندانی»؟ گفت: «از بنی‌اسرائیل» گفت: «ای دخترک! برو که به تو نیازی نداریم». زنان گفتند: «خدایت عافیت دهد! ببین بچه او را می‌پذیرد یا نه»؟ زن فرعون گفت: «بنگرید اگر پذیرفت آیا فرعون راضی می‌شود که بچه از بنی‌اسرائیل و دایه نیز از بنی‌اسرائیل باشد؟ او هرگز راضی نخواهد شد». گفتند: «حالا ببین که می‌پذیرد یا نه»؟ زن فرعون گفت: «ای دختر! برو و بگو بیاید» و او به نزد مادرش آمد و گفت: «زن پادشاه تو را خوانده است» و او آمد و موسی (علیه السلام) را به او دادند او موسی (علیه السلام) را در دامن خود نهاد و پستان در دهانش گذاشت و شیر به حلق او سرازیر شد. وقتی که همسر فرعون دید که او دایه‌ای را پذیرفته است برخاست و به نزد فرعون آمد و گفت: «برای فرزندم دایه‌ای یافته‌ام که او را پذیرفته است». گفت: «از کدام خاندان است»؟ گفت: «از بنی اسرائیل»! فرعون گفت: «امکان ندارد بچه از بنی‌اسرائیل و دایه از بنی‌اسرائیل»! امّا زن فرعون اصرار کرد و گفت: «آیا از این بچه می‌ترسی؟ او پسر توست در دامن تو پرورش می‌یابد». تا آن‌جا که فرعون را از رأیش برگردانیده و او به این کار رضایت داد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص162

بحار الأنوار، ج13، ص40/ نورالثقلین

آیه فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لاتَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لایَعْلَمُونَ [13]

سرانجام او را به مادرش باز گرداندیم تا چشمش روشن شود و غمگین نباشد و بداند که وعده الهی حق است؛ ولی بیشتر آنان نمی‌دانند.

1

(قصص/ 13)

الباقر (علیه السلام) - فَقالَتْ أُخْتُهُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ فَقَالُوا نَعَمْ فَجَاءَتْ بِأُمِّهِ فَلَمَّا أَخَذَتْهُ فِی حِجْرِهَا وَ أَلْقَمَتْهُ ثَدْیَهَا الْتَقَمَهُ وَ شَرِبَ فَفَرِحَ فِرْعَوْنُ وَ أَهْلُهُ وَ أَکْرَمُوا أُمَّهُ فَقَالُوا لَهَا رَبِّیهِ لَنَا فَإِنَّا نَفْعَلُ بِکِ وَ نَفْعَلُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ یَقْتُلُ أَوْلَادَ بَنِی إِسْرَائِیلَ کُلَّ مَا یَلِدُونَ وَ یُرَبِّی مُوسَی وَ یُکْرِمُهُ وَ لَا یَعْلَمُ أَنَّ هَلَاکَهُ عَلَی یَدِه.

امام باقر (علیه السلام) - خواهر موسی (علیه السلام) جلو رفت و به آن‌ها گفت: «آیا می‌خواهید شما را به خانواده‌ای معرفی‌کنم که با خیرخواهی از او مراقبت کنند (قصص/12)»؟ آن‌ها گفتند: «آری»! خواهرش به دنبال مادر رفت و او را آورد. موسی (علیه السلام) بلافاصله سینه‌ی مادر را به دهان‌گرفت و از شیر او نوشید؛ آن‌ها خوشحال شدند و مادر موسی (علیه السلام) را تکریم کردند و به او گفتند: «این کودک را برای ما پرورش بده که ما اجر و مزد تو را می‌دهیم». پس کلام خداوند محقّق شد و فرمود: «ما او را به نزد مادرش برگرداندیم تا چشمش روشن شود و اندوهگین نباشد» و این چنین بود که فرعون صدها طفل را در جستجوی موسی (علیه السلام) به قتل رساند امّا همان موسی (علیه السلام) را که نمی‌دانست که هلاکتش به دست وی خواهد بود را در دامان خود پرورش داد و او را گرامی داشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص164

بحار الأنوار، ج13، ص25/ القمی، ج2، ص135/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص219؛ «و لتعلم… لایعلمون» محذوف

2

(قصص/ 13)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَلَمَّا دَرَجَ مُوسَی (علیه السلام) کَانَ یَوْماً عِنْدَ فِرْعَوْنَ فَعَطَسَ مُوسَی فَقَالَ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَأَنْکَرَ فِرْعَوْنُ ذَلِکَ عَلَیْهِ وَ لَطَمَهُ وَ قَالَ مَا هَذَا الَّذِی تَقُولُ فَوَثَبَ مُوسَی (علیه السلام) عَلَی لِحْیَتِهِ وَ کَانَ طَوِیلَ اللِّحْیَهًْ فَهَلَبَهَا أَیْ قَلَعَهَا فَهَمَّ فِرْعَوْنُ بِقَتْلِهِ فَقَالَتِ امْرَأَتُهُ غُلَامٌ حَدَثٌ لَا یَدْرِی مَا یَقُولُ وَ قَدْ لَطَمْتَهُ بِلَطْمَتِکَ إِیَّاهُ فَقَالَ فِرْعَوْنُ بَلْ یَدْرِی فَقَالَتْ لَهُ ضَعْ بَیْنَ یَدَیْکَ تَمْراً وَ جَمْراً فَإِنْ مَیَّزَ بَیْنَهُمَا فَهُوَ الَّذِی تَقُولُ فَوَضَعَ بَیْنَ یَدَیْهِ تَمْراً وَ جَمْراً فَقَالَ لَهُ کُلْ فَمَدَّ یَدَهُ إِلَی التَّمْرِ فَجَاءَ جَبْرَئِیلُ فَصَرَفَهَا إِلَی الْجَمْرِ فِی فِیهِ فَاحْتَرَقَ لِسَانُهُ فَصَاحَ وَ بَکَی فَقَالَتْ آسِیَهًُْ لِفِرْعَوْنَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ إِنَّهُ لَا یَعْقِلُ فَعَفَا عَنْه.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - موسی (علیه السلام) در زمان کودکی نزد فرعون عطسه کرد و گفت: «الحمد اللَّه ربّ العالمین». فرعون این کلام را ناشناخته و عجیب یافت و موسی (علیه السلام) را زد و گفت: «این چه کلامی است که بر زبان راندی»؟ موسی (علیه السلام) ریش فرعون را که بسیار بلند بود به دست گرفت و آن را کشید و قسمتی از ریش او را کند فرعون خشمگین شد و قصد قتل او را کرد. آسیه گفت: «او کودک است نمی‌داند چه می‌گوید و چه می‌کند و تو نیز او را زدی او هم عکس‌العمل نشان داد». فرعون گفت: «به زودی می‌فهمیم». تصمیم‌گرفت او را آزمایش کند در یک دست خود یک زغال و در دست دیگر خود یک خرما قرارداد و به موسی (علیه السلام) گفت: «بیا این را بگیر و بخور». موسی (علیه السلام) دستش را به طرف خرما دراز کرد امّا جبرئیل (علیه السلام) آمد و دست او را به طرف زغال برد و او آن را به دهان برد و زبانش سوخت و گریه کرد و فریاد زد آن وقت آسیه به فرعون گفت: «آیا به تو نگفتم این کودک است و تعقّلی ندارد»؟! و فرعون از او در گذشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص164

بحار الأنوار، ج13، ص26/ نورالثقلین

3

(قصص/ 13)

العسکری (علیه السلام) - مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُطَهَّرِیِّ قَالَ قَصَدْتُ حَکِیمَهًَْ بِنْتَ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) بَعْدَ مُضِیِّ أَبِی مُحَمَّدٍ (علیه السلام) أَسْأَلُهَا عَنِ الْحُجَّهًْ… فَقُلْتُ یَا مَوْلَاتِی هَلْ کَانَ لِلْحَسَنِ (علیه السلام) وَلَدٌ فَتَبَسَّمَتْ ثُمَّ قَالَتْ إِذَا لَمْ یَکُنْ لِلْحَسَنِ (علیه السلام) عَقِبٌ فَمَنِ الْحِجَّهًُْ مِنْ بَعْدِهِ… قَالَتْ حَکِیمَهًُْ فَمَضَی أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) وَ جَلَسَ أَبُو مُحَمَّدٍ (علیه السلام) مَکَانَ وَالِدِهِ وَ کُنْتُ أَزُورُهُ کَمَا کُنْتُ أَزُورُ وَالِدَهُ فَجَاءَتْنِی نَرْجِسُ یَوْماً تَخْلَعُ خُفِّی وَ قَالَتْ یَا مَوْلَاتِی نَاوِلْنِی خُفَّکِ فَقُلْتُ بَلْ أَنْتِ سَیِّدَتِی وَ مَوْلَاتِی وَ اللَّهِ لَا دَفَعْتُ إِلَیْکِ خُفِّی لِتَخْلَعِیهِ وَ لَاخَدَمْتِینِی بَلْ أَخْدُمُکِ عَلَی بَصَرِی فَسَمِعَ أَبُومُحَمَّدٍ (علیه السلام) ذَلِکَ فَقَالَ جَزَاکِ اللَّهُ خَیْراً یَا عَمَّهًُْ فَجَلَسْتُ عِنْدَهُ إِلَی وَقْتِ غُرُوبِ الشَّمْسِ فَصِحْتُ بِالْجَارِیَهًِْ وَ قُلْتُ نَاوِلِینِی ثِیَابِی لِأَنْصَرِفَ فَقَالَ (علیه السلام) یَا عَمَّتَاهُ بِیتِیَ

اللَّیْلَهًَْ عِنْدَنَا فَإِنَّهُ سَیُولَدُ اللَّیْلَهًَْ الْمَوْلُودُ الْکَرِیمُ عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الَّذِی یُحْیِی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا… فَصَاحَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ (علیه السلام) فَقَالَ یَا عَمَّهًُْ تَنَاوَلِیهِ فَهَاتِیهِ فَتَنَاوَلْتُهُ وَ أَتَیْتُ بِهِ نَحْوَهُ فَلَمَّا مَثَلْتُ بَیْنَ یَدَیْ أَبِیهِ وَ هُوَ عَلَی یَدَیَّ سَلَّمَ عَلَی أَبِیهِ فَتَنَاوَلَهُ الْحَسَنُ (علیه السلام) وَ الطَّیْرُ تُرَفْرِفُ عَلَی رَأْسِهِ فَصَاحَ بِطَیْرٍ مِنْهَا فَقَالَ لَهُ احْمِلْهُ وَ احْفَظْهُ وَ رُدَّهُ إِلَیْنَا فِی‌کُلِّ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَتَنَاوَلَهُ الطَّائِرُ وَ طَارَ بِهِ فِی جَوِّ السَّمَاءِ وَ أَتْبَعَهُ سَائِرُ الطَّیْرِ فَسَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُولُ أَسْتَوْدِعُکَ الَّذِی اسْتَوْدَعَتْهُ أُمُّ مُوسَی (علیه السلام) فَبَکَتْ نَرْجِسُ فَقَالَ لَهَا اسْکُتِی فَإِنَّ الرَّضَاع مُحَرَّمٌ عَلَیْهِ إِلَّا مِنْ ثَدْیِکِ وَ سَیُعَادُ إِلَیْکِ کَمَا رُدَّ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی أُمِّهِ وَ ذَلِکِ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَن.

امام عسکری (علیه السلام) - محمّدبن‌عبداللَّه مطهری گوید: «بعد از رحلت امام حسن عسکری (علیه السلام) به خدمت حکیمه خاتون رسیدم تا درباره‌ی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که مردم اختلاف‌نظر داشتند سؤال کنم… گفتم: «ای سرور من! امام حسن عسکری (علیه السلام) فرزندی دارد»؟ تبسّمی فرمود و گفت: «اگر امام حسن عسکری (علیه السلام) فرزندی ندارد پس بعد از او حجّت خدا کیست»؟! … بعد از رحلت امام علی‌النّقی (علیه السلام) آن حضرت (علیه السلام) (امام عسکری (علیه السلام) ) به جای پدر نشست. من هم مانند گذشته که به دیدن امام علی‌النّقی (علیه السلام) نائل می‌گشتم به ملاقات او نیز می‌رفتم. یک روز که به خانه آن حضرت (علیه السلام) رفته بودم نرجس آمد کفش از پایم درآورد و گفت: «ای بانوی من! بگذار کفش شما را بردارم»! گفتم: «بانو و سرور من تو هستی، به خدا قسم نمی‌گذارم و راضی به زحمت تو نیستم من خدمت تو را بر روی چشم می‌پذیرم». چون امام (علیه السلام) گفتگوی ما را شنید فرمود: «عمّه! خدا پاداش نیک به تو مرحمت فرماید». من تا غروب آفتاب خدمت امام (علیه السلام) بودم پس نرجس را صدا زدم و گفتم لباس مرا بیاور که بروم امام (علیه السلام) فرمود: «عمّه! امشب را نزد ما به سر ببر که در این شب مولود مبارکی متولّد می‌شود که زمین مرده را زنده می‌گرداند» … امام حسن عسکری (علیه السلام) با صدای بلند فرمود: «عمّه! او را بگیر و نزد من بیاور». چون او را در بغل‌گرفته نزد پدر بزرگوارش (علیه السلام) بردم به پدر (علیه السلام) سلام کرد. حضرت (علیه السلام) هم او را بغل گرفت؛ دیدم چند پرنده دور سر او در پروازند. امام (علیه السلام) یکی از آن مرغان را صدا زد و فرمود: «این طفل را ببر نگهداری‌کن و در هر چهل روز به ما برگردان»! مرغ او را برداشت و پرواز نمود و سایر مرغان نیز به دنبال او به پرواز درآمدند و می‌شنیدم که امام حسن عسکری (علیه السلام) می‌فرمود: «تو را به خدایی می‌سپارم که مادر موسی (علیه السلام) فرزند خود را به او سپرد». نرجس گریه کرد و امام (علیه السلام) فرمود: «آرام باش! که جز از پستان تو شیر نمی‌مکد. به زودی او را نزد تو می‌آورند همان‌طور که موسی (علیه السلام) را به مادرش برگردانیدند». خدا در قرآن می‌فرماید: او را به سوی مادرش بازگرداندیم تا دیده‌اش روشن‌شود و محزون‌نگردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص164

بحار الأنوار، ج51، ص14/ کمال الدین، ج2، ص428/ منتخب الأنوارالمضییهًْ، ص62

4

(قصص/ 13)

العسکری (علیه السلام) - الغیبهًْ للشیخ الطوسی ابْنُ أَبِی جَیِّدٍ عَنِ ابْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُطَهَّرِیِّ عَنْ حَکِیمَهًَْ بِنْتِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا (علیه السلام) قَالَتْ بَعَثَ إِلَیَّ أَبُو مُحَمَّدٍ (علیه السلام) سَنَهًَْ خَمْسٍ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ قَالَ یَا عَمَّهًُْ اجْعَلِی اللَّیْلَهًَْ إِفْطَارَکِ عِنْدِی فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَیَسُرُّکِ بِوَلِیِّهِ وَ حُجَّتِهِ عَلَی خَلْقِهِ خَلِیفَتِی مِنْ بَعْدِی… فَنَادَانِی أَبُو مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَا عَمَّهًُْ هَلُمِّی فَأْتِینِی بِابْنِی فَأَتَیْتُهُ بِهِ فَتَنَاوَلَهُ وَ أَخْرَجَ لِسَانَهُ فَمَسَحَهُ عَلَی عَیْنَیْهِ فَفَتَحَهَا ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِی فِیهِ فَحَنَّکَهُ ثُمَّ أَدْخَلَهُ فِی أُذُنَیْهِ وَ أَجْلَسَهُ فِی رَاحَتِهِ الْیُسْرَی فَاسْتَوَی وَلِیُّ اللَّهِ جَالِساً فَمَسَحَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ وَ قَالَ لَهُ یَا بُنَیَّ انْطِقْ بِقُدْرَهًِْ اللَّهِ فَاسْتَعَاذَ وَلِیُّ اللَّهِ (علیه السلام) مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ وَ اسْتَفْتَحَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ وَ صَلَّی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) وَاحِداً وَاحِداً حَتَّی انْتَهَی إِلَی أَبِیهِ فَنَاوَلَنِیهِ أَبُو مُحَمَّدٍ (علیه السلام) وَ قَالَ یَا عَمَّهًُْ رُدِّیهِ إِلَی أُمِّهِ حَتَّی تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ{هم} لا یَعْلَمُونَ فَرَدَدْتُهُ إِلَی أُمِّه.

امام عسکری (علیه السلام) - محمّدبن‌عبداللَّه مطهّری از حکیمه‌خاتون نقل کرده است: «که در نیمه‌ی شعبان سال دویست‌وپنجاه‌پنج امام حسن عسکری (علیه السلام) برای من پیغام فرستاد که [شام و] افطار امشب را نزد ما صرف‌کن تا خداوند تو را به میلاد مسعود ولی و حجّت خود و جانشین من مسرور گرداند». … امام (علیه السلام) مرا صدا کرده و فرمود: «عمّه! فرزندم را بیاور»! او را نزد پدرش بردم. حضرت (علیه السلام) نور دیده‌اش را گرفت و زبان مبارکش را روی چشم‌های او مالید تا دیده گشود سپس زبان در دهان و گوش‌های طفل نهاد و او را در دست چپ گذارد و بدین گونه ولیّ خدا در دست پدر نشست آن‌گاه دست بر سر او کشید و فرمود: «فرزند! به قدرت الهی با من سخن بگو». آن نوزاد عزیز گفت: «اعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ* بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ* وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ (قصص/65) آن‌گاه بر پیغمبراکرم (صلی الله علیه و آله) و امیرمؤمنان (علیه السلام) و همه ائمّه (علیهم السلام) تا پدرش درود فرستاد. امام حسن عسکری (علیه السلام) او را به من داد و فرمود: «عمّه او را به نزد مادرش ببر تا دیدگانش روشن‌گردد و محزون‌نشود و بداند که وعده‌ی خداوند حقّ است هر چند اغلب آن‌ها باور ندارند»! و من بچّه را نزد مادرش برگرداندم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص166

بحار الأنوار، ج51، ص17/ الغیبهًْ للطوسی، ص2، ص234

آیه وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذالِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ [14]

و هنگامی كه[موسى] به رشد و کمال رسید، حکمت و دانش به او دادیم؛ و این گونه نیکوکاران را پاداش می‌دهیم.

1

(قصص/ 14)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی قَالَ أَشُدُّهُ ثَمَانِیَ عَشْرَهًَْ سَنَهًًْ وَ اسْتَوَی الْتَحَی.

امام صادق (علیه السلام) - بَلَغَ أَشُدَّهُ در آیه: وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَی آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَعِلْمًا؛ [یعنی] به معنای هجده سالگی است و اسْتَوَی؛ یعنی ریش درآورد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص168

بحار الأنوار، ج12، ص284/ معانی الأخبار، ص226/ نورالثقلین

2

(قصص/ 14)

الجواد (علیه السلام) - عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ قَدِمْتُ الْمَدِینَهًَْ وَ أَنَا أُرِیدُ مِصْرَ فَدَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا (علیه السلام) وَ هُوَ إِذْ ذَاکَ خُمَاسِیٌّ فَجَعَلْتُ أَتَأَمَّلُهُ لِأَصِفَهُ لِأَصْحَابِنَا بِمِصْرَ فَنَظَرَ إِلَیَّ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ فِی الْإِمَامَهًِْ کَمَا أَخَذَ فِی النُّبُوَّهًِْ فَقَالَ سُبْحَانَهُ عَنْ یُوسُفَ (علیه السلام) وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ قَالَ عَنْ یَحْیَی وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا.

امام جواد (علیه السلام) - علیّ‌بن‌اسباط گوید: وارد مدینه شدم و می¬خواستم به مصر بروم. به محضر امام جواد (علیه السلام) رسیدم، ایشان در آن هنگام پنج سال داشتند. در ایشان دقّت کردم تا برای دوستانمان در مصر وصفشان کنم. به من نگاه کرده و فرمود: «ای علی! خداوند همان¬گونه که در نبوّت شروع کرد، در امامت نیز شروع کرده است. خداوند سبحان در مورد یوسف فرموده است: و هنگامی به مرحله بلوغ و قوّت رسید ما حکم و علم به او دادیم (یوسف/22) و درباره‌ی یحیی (علیه السلام) فرمود: ما فرمان نبوّت (و عقل کافی) در کودکی به او دادیم (مریم/12)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص168

بحار الأنوار، ج25، ص102/ بحار الأنوار، ج14، ص176/ بحار الأنوار، ج5، ص2؛ «علی بن اسباط… قال عن یحیی» محذوف

3

(قصص/ 14)

الباقر (علیه السلام) - مَنْ أَحْسَنَ عِبَادَهًَْ اللَّهِ فِی شَیْبَتِهِ لَقَّاهُ اللَّهُ الْحِکْمَهًَْ عِنْدَ شَیْبَتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً ثُمَّ قَالَ تَعَالَی وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِین.

امام باقر (علیه السلام) - هرکس خدا را در سن پیری خوب پرستش کند، خداوند در پیری به او حکمت می‌دهد و این آیه شاهد همین گفتار است: وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص168

أعلام الدین، ص296

4

(قصص/ 14)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلَهُ أَبِی وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ قَالَ الِاحْتِلَامُ قَالَ فَقَالَ یَحْتَلِمُ فِی سِتَ عَشْرَهًَْ وَ سَبْعَ عَشْرَهًَْ سَنَهًًْ وَ نَحْوِهَا فَقَالَ لَا إِذَا أَتَتْ عَلَیْهِ ثَلَاثَ عَشْرَهًَْ سَنَهًًْ کُتِبَتْ لَهُ الْحَسَنَاتُ وَ کُتِبَتْ عَلَیْهِ السَّیِّئَاتُ وَ جَازَ أَمْرُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً فَقَالَ وَ مَا السَّفِیهُ فَقَالَ الَّذِی یَشْتَرِی الدِّرْهَمَ بِأَضْعَافِهِ قَالَ وَ مَا الضَّعِیفُ قَالَ الْأَبْلَهُ.

امام صادق (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌سنان گوید: پدرم از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خداوند متعال: وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی سؤال‌کرد و من نیز حضور داشتم. امام (علیه السلام) فرمود: «منظور رسیدن به سن بلوغ است که در حدود شانزده و هفده‌سالگی محتلم می‌شود گرچه وقتی سیزده‌ساله شود نیکی‌ها و بدی‌هایش نوشته‌شده و تصرّف او در اموالش مجاز می‌باشد مگر اینکه نادان یا ضعیف باشد». گفت: «نادان چیست»؟ فرمود: «آن کسی که جنسی را چند برابر قیمتش می‌خرد». گفت: «ضعیف چیست»؟ فرمود: «ابله».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص168

وسایل الشیعهًْ؛ ج19.363/ فقه القرآن، ج2، ص32

5

(قصص/ 14)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ فَقَدْ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ فَقَدِ انْتَهَی مُنْتَهَاهُ وَ إِذَا بَلَغَ إِحْدَی وَ أَرْبَعِینَ فَهُوَ فِی النُّقْصَانِ وَ یَنْبَغِی لِصَاحِبِ الْخَمْسِینَ أَنْ یَکُونَ کَمَنْ هُوَ فِی النَّزْع.

امام صادق (علیه السلام) - هر گاه بنده به سی و سه سالگی برسد، به حد رشد خود رسیده است و هر گاه به چهل سال برسد، به نهایت خود رسیده است، و هر گاه به چهل‌ویک سالگی رسد، رو به کاستی است، و کسی که عمرش به پنجاه رسیده، سزاوار است همانند کسی باشد که در حال نزع و جان کندن است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص168

بحارالأنوار، ج6، ص120

آیه وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ [15]

او به هنگامی که اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد؛ ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند؛ یکی از پیروان او بود[و از بنى اسرائيل]، و دیگری از دشمنانش؛ آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود؛ موسی مشت محکمی بر سینه او زد و کار او را ساخت [و بر زمين افتاد و مُرد]؛ موسی گفت: «این [نزاع شما] از عمل شیطان بود، که او دشمن و گمراه کننده‌ای آشکار است.»

1

(قصص/ 15)

الرّضا (علیه السلام) - عَلِیِّ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْجَهْمِ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ‌بْنُ مُوسَی (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی… قَالَ الْمَأْمُونُ بَارَکَ اللَّهُ فِیکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ قَالَ الرِّضَا (علیه السلام) إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) دَخَلَ مَدِینَهًًْ مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ عَلَی حِینِ غَفْلَهًٍْ مِنْ أَهْلِهَا وَ ذَلِکَ بَیْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ فَوَجَدَ فِی‌ها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَقَضَی مُوسَی (علیه السلام) عَلَی الْعَدُوِّ بِحُکْمِ اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ فَوَکَزَهُ فَمَاتَ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ یَعْنِی الِاقْتِتَالَ الَّذِی‌کَانَ وَقَعَ بَیْنَ الرَّجُلَیْنِ لَا مَا فَعَلَهُ مُوسَی (علیه السلام) مِنْ قَتْلِهِ إِنَّهُ یَعْنِی الشَّیْطَانَ عَدُوٌّ مُضِلٌّ.

امام رضا (علیه السلام) - علیّ‌بن‌محمّدبن‌جهم گوید: «در مجلس مأمون حضور یافتم در حالی که امام رضا (علیه السلام) نیز در آن مجلس بود و مأمون به امام رضا (علیه السلام) گفت: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! آیا شما نمی‌فرمایید که انبیاء معصوم هستند»؟ فرمود: «بله» … مأمون گفت: «آفرین‌ای اباالحسن (علیه السلام)! پس در مورد آیه: فَوَکَزَهُ مُوسَی فَقَضَی عَلَیْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ؛ چه می‌گویی»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «موسی (علیه السلام) در زمانی بین مغرب و عشاء بدون اطّلاع مردم، وارد شهری از شهرهای فرعون شده بود در آن جا ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند یکی از پیروان او بود [و از بنی اسرائیل]، و دیگری از دشمنانش، آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود. موسی (علیه السلام) با حکم خدا یک مُشت بر وی زد و وی مُرد. موسی (علیه السلام) گفت: هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ؛ یعنی جنگی که میان آن دو مرد واقع شده بود عمل شیطان بود نه آنچه موسی (علیه السلام) مرتکب شده بود. منظور موسی (علیه السلام) از این آیه آن است که شیطان، دشمنی آشکار و گمراه‌کننده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص170

بحار الأنوار، ج11، ص79/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص198/ الاحتجاج، ج2، ص428/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص15

2

(قصص/ 15)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ قَال لِیَهْنِئْکُمُ الِاسْمُ قُلْتُ مَا هُوَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ وَ قَوْلُهُ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَلْیَهْنِئْکُمُ الِاسْمُ.

امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «این نام بر شما مبارک باد» عرض کردم: «آن، چه چیزی است»؟ فرمود: «[کلام خداوند در قرآن]: همانا از پیروان او ابراهیم (علیه السلام) بود (صافات/83) و در جای دیگر در مورد پیروان موسی (علیه السلام) فرمود: «آن‌که از پیروان موسی (علیه السلام) بود از او دادخواهی‌کرد پس این نام بر شما مبارک باد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص170

بحار الأنوار، ج12، ص29

آیه قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ [16]

[سپس] عرضه داشت: «پروردگارا! من به خویشتن ستم کردم؛ مرا بیامرز.» خداوند او را آمرزید، که او آمرزنده مهربان است.

آیه قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ [17]

گفت: «پروردگارا! به شکرانه نعمتی که به من دادی، هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود.»

1

(قصص/ 17)

الرّضا (علیه السلام) - علِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَی (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ لَیْسَ مِنْ قَوْلِکَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَی… فقَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی قَالَ یَقُولُ إِنِّی وَضَعْتُ نَفْسِی غَیْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِی هَذِهِ الْمَدِینَهًَْ فَاغْفِرْ لِی أَیِ اسْتُرْنِی مِنْ أَعْدَائِکَ لِئَلَّا یَظْفَرُوا بِی فَقَتَلُونِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم. قالَ مُوسَی (علیه السلام) رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ مِنَ الْقُوَّهًِْ حَتَّی قَتَلْتُ رَجُلًا بِوَکْزَهًٍْ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ بَلْ أُجَاهِدُ فِی سَبِیلِکَ بِهَذِهِ الْقُوَّهًِْ حَتَّی تَرْضَی فَأَصْبَحَ مُوسَی فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ قَاتَلْتَ رَجُلًا بِالْأَمْسِ وَ تُقَاتِلُ هَذَا الْیَوْمَ لَأُؤَدِّبَنَّکَ وَ أَرَادَ أَنْ یَبْطِشَ بِهِ فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما وَ هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ قالَ یا مُوسی (علیه السلام) أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ قَالَ الْمَأْمُونُ جَزَاکَ اللَّهُ خَیْراً یَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام). (امام رضا (علیه السلام) - علیّبن‌محمّدبن‌جهم گوید: «در مجلس مأمون حاضر شدم و امام رضا (علیه السلام) در نزد او بود مأمون به آن حضرت (علیه السلام) گفت: «ای پسر رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! آیا از گفتار تو این نیست که پیغمبران خدا معصوم‌اند»؟ فرمود: «بلی…». مأمون عرض‌کرد: «موسی (علیه السلام) در واقع می‌گوید من با وارد شدن به این شهر خودم را در جایی قرار داده‌ام که نباید قرار می‌دادم «پس غفران کن» یعنی مرا از چشم دشمنانت مخفی بدار تا به من دست نیافته و با من وارد جنگ نشوند «و خداوند او را بخشید چرا که او غفور و رحیم است. موسی گفت: پروردگارا با آنچه به من نعمت دادی» یعنی قدرتی که تنها با یک مشت مردی را به قتل رساندم «هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود» بلکه با این قدرت در راه تو جهاد می‌کنم تا تو راضی باشی. موسی «در شهر ترسان و مضطرب بود که ناگهان متوجه شد کسی که دیروز از او یاری خواسته بود او را فرا می‌خواند» تا در مقابل فرد دیگری یاریش کند. «موسی به او گفت که تو انسان واقعاً نادانی هستی»! دیروز با مردی جنگیدی و امروز نیز در حال جنگ هستی تو را ادب خواهم کرد. موسی خواست که به سمت مرد حمله‌ور شود. «هنگامی که خواست به سمت کسی که دشمن هر دوی آن¬ها بود حمله¬ور شود» آن فرد که از پیروان موسی بود «گفت‌ای موسی آیا می‌خواهی مرا بکشی چنانکه دیروز شخصی را کشتی تو می‌خواهی در این سرزمین فقط زورگو باشی و نمی‌خواهی از اصلاحگران باشی». مأمون گفت: یا ابا الحسن خداوند خیرت دهد». (طلب بخشش

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص170

بحار الأنوار، ج11، ص79/ الاحتجاج، ج2، ص428/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص198/ الأنبیاءللجزایری، ص15

طلب بخشش

1

(قصص/ 17)

الباقر (علیه السلام) - الْکَلِمَاتُ الَّتِی تَلَقَّی بِهِنَّ آدَمُ رَبَّهُ فَتَابَ عَلَیْهِ قَالَ اللَّهُمَّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ إِنِّی عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ وَ بِحَمْدِکَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - کلماتی که آدم (علیه السلام) به‌واسطه‌ی آن‌ها از خداوند توبه خواست و توبه او را پذیرفت این بود که گفت: خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزّهی و سپاس از آن توست. من کار بدی کردم و به خودم ظلم کردم پس مرا ببخش چرا که تو توبه¬پذیر و مهربان هستی. خدایا خدایی جز تو نیست، تو منزّه و پاک هستی من کار بدی انجام دادم و به خودم ظلم کردم، پس مرا ببخش چرا که تو بهترین بخشندگان هستی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص172

بحار الأنوار، ج11، ص181/ بحار الأنوار، ج92، ص166

2

(قصص/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ اللَّهَ حِینَ أَهْبَطَ آدَمَ (علیه السلام) إِلَی الْأَرْضِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرُثَ بِیَدِهِ فَیَأْکُلَ مِنْ کَدِّهِ بَعْدَ الْجَنَّهًِْ وَ نَعِیمِهَا فَلَبِثَ یَجْأَرُ وَ یَبْکِی عَلَی الْجَنَّهًِْ مِائَتَیْ سَنَهًٍْ ثُمَّ إِنَّهُ سَجَدَ لِلَّهِ سَجْدَهًًْ فَلَمْ یَرْفَعْ رَأْسَهُ ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ وَ لَیَالِیَهَا ثُمَّ قَالَ أَیْ رَبِّ أَ لَمْ تَخْلُقْنِی فَقَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ فَقَالَ أَ لَمْ تَنْفُخْ فِیَّ مِنْ رُوحِکَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ أَ لَمْ تُسْکِنِّی جَنَّتَکَ قَالَ قَدْ فَعَلْتُ قَالَ أَ لَمْ تَسْبِقْ لِی رَحْمَتُکَ غَضَبَکَ قَالَ اللَّهُ قَدْ فَعَلْتُ فَهَلْ صَبَرْتَ أَوْ شَکَرْتَ قَالَ آدَمُ (علیه السلام) لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَرَحِمَهُ اللَّهُ بِذَاکَ وَ تَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - خداوند متعال زمانی که حضرت آدم (علیه السلام) را از بهشت به طرف زمین فرستاد به او فرمان داد که به وسیله‌ی دستانش کشت و کار کند و از نتیجه‌ی دست رنجش بعد از اخراج بهشت و نعمت‌های آن بخورد. آدم (علیه السلام) سرگردان مانده و می‌گشت و به خاطر دوری از بهشت دویست سال گریه می‌کرد آنگاه برای خدا سجده کرد و سرش را سه شبانه روز برنداشت سپس گفت: «پروردگارا! آیا مرا با دستان خود خلق نکردی»؟ خداوند فرمود: «بلی»، آدم (علیه السلام) عرض کرد: «آیا از روح خود در من ندمیدی»؟ خداوند فرمود: «بلی»، آدم (علیه السلام) عرض کرد: «مگر تو مرا ساکن بهشتت نکردی»؟ فرمود: «آری» عرض کرد: «مگر لطف و رحمتت بر من، بیشتر از غضبت بر من نبود»؟ خداوند فرمود: «چرا ولی آیا تو صبر یا شکر کردی»؟ حضرت آدم (علیه السلام) عرض‌کرد: «پروردگاری غیر تو نیست تو پاک و منزّه‌ای و این من هستم که به خودم ظلم کردم، مرا ببخش که تو بخشنده و مهربانی». خداوند تبارک‌وتعالی به گریه‌های او رحم کرد و توبه‌اش را پذیرفت خداوند توبه‌پذیر و مهربان است (بقره/37).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص172

بحار الأنوار، ج11، ص212

3

(قصص/ 17)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - وَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ وَ مَا أُوتِیَ مِنَ الْمُلْکِ إِذْ کَانَ یَأْکُلُ خُبْزَ الشَّعِیرِ وَ یُطْعِمُ أُمَّهُ الْحِنْطَهًَْ وَ إِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ لَبِسَ الْمُسُوحَ وَ غَلَّ یَدَهُ إِلَی عُنُقِهِ وَ بَاتَ بَاکِیاً حَتَّی یُصْبِحَ وَ یُکْثِرُ أَنْ یَقُولَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ.

امام علی (علیه السلام) - سلیمان‌بن‌داود (علیه السلام) با آن همه عزّت و شوکت که خداوند به او داده بود و پادشاهی می‌کرد خودش نان جو می‌خورد و به مادرش نان گندم می‌داد هنگامی که شب فرامی‌رسید لباس پشمی در بر می‌کرد و دست‌ها را بر گردن می‌بست و تا صبح گریه می‌نمود. سلیمان (علیه السلام) در این هنگام دعا می‌کرد و می‌گفت: «بار خدایا من به خود ظلم کردم اگر تو مرا نیامرزی و مورد رحمت قرارندهی از زیان‌کاران خواهم بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص172

بحار الأنوار، ج70، ص110

4

(قصص/ 17)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - عَلِیِّ بْنِ رَبِیعَهًَْ قَالَ شَهِدْتُ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) وَ قَدْ أُتِیَ بِدَابَّهًٍْ لِیَرْکَبَهَا فَلَمَّا وَضَعَ رِجْلَهُ فِی الرِّکَابِ قَالَ سُبْحَانَکَ اللهُمَّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ ثُمَّ ضَحِکَ فَقِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) مِنْ أَیِّ شَیْءٍ ضَحِکْتَ فَقَالَ رَأَیْتُ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) فَعَلَ کَمَا فَعَلْتُ ثُمَّ ضَحِکَ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ أَیِّ شَیْءٍ ضَحِکْتَ فَقَالَ إِنَّ رَبَّکَ تَعَالَی لَیَعْجَبُ مِنْ عَبْدِهِ إِذَا قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی یَعْلَمُ أَنَّهُ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ غَیْرِی.

امام علی (علیه السلام) - علیّ‌بن‌ربیعه گوید: «شاهد بودم که چهارپایی آوردند تا امیرالمؤمنین (علیه السلام) سوار شود و چون پا در رکاب گذاشت گفت: «خدایا! من بر خودم ظلم کرده‌ام پس مرا ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی‌بخشد». و آنگاه خندید. گفتند: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای چه خندیدی»؟ گفت: «پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را دیدم چنین کرد و آنگاه خندید و گفتم: «ای رسول‍خدا! (صلی الله علیه و آله) برای چه خندیدی»؟ فرمود: «پروردگارت از بنده‌ای که می‌گوید خدایا مرا ببخش، درحالی‌که می‌داند جز من آمرزنده‌ای نیست، خوشش می‌آید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص172

بحار الأنوار، ج61، ص218

5

(قصص/ 17)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - أَحَبُّ الْکَلَامِ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یَقُولَ الْعَبْدُ وَ هُوَ سَاجِدٌ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ثَلَاثاً.

امام علی (علیه السلام) - محبوب‌ترین گفتار در نزد خداوند متعال آن است که بنده در حال سجده سه مرتبه بگوید: إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص174

بحار الأنوار، ج83، ص217

6

(قصص/ 17)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - الشَّیْخُ أَبُو الْفُتُوحِ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ أَبِی هِشَامٍ قَالَ کُنْتُ جَالِساً فِی مَسْجِدِ وَاسِطٍ وَ صَدِیقٌ لِی کَانَ جَالِساً عِنْدِی إِذْ دَخَلَ فِی الْمَسْجِدِ رَجُلٌ وَ عَلَیْهِ ثِیَابُ السَّفَرِ فَأَتَی إِلَی أُسْطُوَانَهًٍْ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ أَتَی إِلَیْنَا وَ جَلَسَ عِنْدَنَا وَ قَالَ إِنَّ فِی مَسْجِدِکُمْ هَذَا تَیَامُناً إِلَی الْقِبْلَهًِْ قُلْتُ کَذَا یَقُولُونَ قَالَ مَا صَلَّیْتُ هُنَا قَطُّ قَبْلَ هَذَا الْیَوْمِ ثُمَّ قَالَ أَرَی رِجَالًا یَقُولُونَ اللهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الْمَکْتُومِ إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی اسْماً مَکْتُوماً عَنِ الْعِبَادِ أَ لَا تَرَی آدَمَ (علیه السلام) وَ حَوَّاءَ (سلام الله علیها) لَمَّا اضْطُرَّا دَعَوَا اللَّهَ تَعَالَی بِأَیِّ اسْمٍ قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا فَقَبِلَ اللَّهُ تَوْبَتَهُمَا وَ نُوحٌ (علیه السلام) لَمَّا اضْطُرَّ مِنَ الْکُفَّارِ دَعَا اللَّهَ بِهَذَا الِاسْمِ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً فَأَجَابَ اللَّهُ دُعَاءَهُ وَ أَهْلَکَ الْکَافِرِینَ وَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) مَهْمَا کَانَتْ لَهُ حَاجَهًٌْ دَعَا اللَّهَ بِهَذَا الِاسْمِ رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ فَاسْتُجِیبَ لَهُ وَ مُوسَی (علیه السلام) لَمَّا قَتَلَ الْقِبْطِیَّ قَالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَأَجَابَهُ اللَّهُ بِقَوْلِهِ فَغَفَرَ لَهُ… فَلَیْسَ لِلَّهِ تَعَالَی اسْمٌ أَجَلُّ مِنْ هَذَا قَالَ هَذَا وَ غَابَ عَنَّا فَعَلِمْنَا أَنَّهُ الْخَضِرُ (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - شیخ‌ابوالفتوح در تفسیرش از ابی‌هشام نقل‌می‌کند: «در مسجد واسط نشسته بودم و دوستم در کنارم نشسته بود که ناگهان مردی با لباس سفر داخل مسجد شد و به کنار ستونی رفت و دو رکعت نماز خواند آن‌گاه پیش ما آمد و کنار ما نشست و گفت: «در این مسجد شما قبله کمی مایل به راست است»؟ گفتم: «این طور می‌گویند». گفت: «پیش از امروز هرگز در این مسجد نماز نخوانده بودم». آن‌گاه گفت: «مردانی را می‌بینم که می‌گویند: «خدایا! از تو درخواست می‌کنیم و تو را به اسم پنهانت قسم می‌دهیم». مگر خداوند تعالی اسمی دارد که از بندگانش پنهان است؟! مگر وقتی که آدم (علیه السلام) و حوّا (سلام الله علیها) مضطرّ شدند خدا را با چه اسمی خواندند! گفتند: پروردگارا! ما بر خودمان ظلم کردیم (اعراف/23) که خدا توبه‌ی آن‌ها را قبول کرد؟ و نوح (علیه السلام) آن‌گاه که از کفّار مضطرّ شد خدا را با این اسم خواند و این‌گونه دعا کرد: پروردگار! روی زمین احدی از کفار را زنده مگذار (نوح/26) خداوند دعایش را مستجاب کرد و کافران را نابود کرد و ابراهیم (علیه السلام) هرگاه حاجتی داشت خدا را با این اسم می‌خواند و دعا کرد: پروردگار! به من علم و دانش مرحمت بفرما و مرا به صالحان ملحق کن (شعراء/83). که خدا دعایش را مستجاب کرد و موسی (علیه السلام) وقتی آن قبطی را کشت گفت: رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی خداوند دعایش را با این کلام: فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ مستجاب کرد برای خدا اسمی گرامی‌تر از این اسم (ربّ) نیست». این را گفت و از دیدگان ما غایب شد که دانستیم او خضر (علیه السلام) بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص174

مستدرک الوسایل، ج5، ص279

آیه فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ [18]

موسی در شهر ترسان شد و هر لحظه در انتظار حادثه[وخبرى] بود؛ ناگهان دید همان کسی که دیروز از او یاری طلبیده بود فریاد می‌زندو از او کمک می‌خواهد؛ موسی به او گفت: «تو آشکارا انسان[ماجراجو و] گمراهی هستی.»

1

(قصص/ 18)

الباقر (علیه السلام) - یَظْهَرُ السُّفْیَانِیُّ وَ مَنْ مَعَهُ حَتَّی لَا یَکُونَ لَهُ هِمَّهًٌْ إِلَّا آلَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ شِیعَتَهُمْ فَیَبْعَثُ بَعْثاً إِلَی الْکُوفَهًِْ فَیُصَابُ بِأُنَاسٍ مِنْ شِیعَهًِْ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِالْکُوفَهًِْ قَتْلًا وَ صَلْباً وَ یُقْبِلُ رَایَهًٌْ مِنْ خُرَاسَانَ حَتَّی یَنْزِلَ سَاحِلَ الدِّجْلَهًِْ یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنَ الْمَوَالِی ضَعِیفٌ وَ مَنْ تَبِعَهُ فَیُصَابُ بِظَهْرِ الْکُوفَهًِْ وَ یَبْعَثُ بَعْثاً إِلَی الْمَدِینَهًِْ فَیَقْتُلُ بِهَا رَجُلًا وَ یَهْرُبُ الْمَهْدِیُّ وَ الْمَنْصُورُ مِنْهَا وَ یُؤْخَذُ آلُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) صَغِیرُهُمْ وَ کَبِیرُهُمْ لَا یُتْرَکُ مِنْهُمْ أَحَدٌ إِلَّا حُبِسَ وَ یَخْرُجُ الْجَیْشُ فِی طَلَبِ الرَّجُلَیْنِ وَ یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ مِنْهَا عَلَی سُنَّهًِْ مُوسَیخائِفاً یَتَرَقَّبُ حَتَّی یَقْدَمَ مَکَّهًَْ وَ یُقْبِلُ الْجَیْشُ حَتَّی إِذَا نَزَلُوا الْبَیْدَاءَ وَ هُوَ جَیْشُ الْهَمَلَاتِ خُسِفَ بِهِمْ فَلَا یُفْلِتُ مِنْهُمْ إِلَّا مُخْبِرٌ فَیَقُومُ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ.

امام باقر (علیه السلام) - سفیانی و پیروانش خروج می‌کنند و قصدی جز کشتن و آزار اولاد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و شیعیان آن‌ها ندارد او یک لشکر به کوفه می‌فرستد و جمعی از شیعیان آنجا را می‌کشد و گروهی را به دار می‌زند و لشکری از خراسان آمده در ساحل شط دجله فرود می‌آیند. مرد ضعیفی از شیعیان با طرفدارانش برای مقابله با سفیانی به بیرون کوفه می‌رود و مغلوب می‌گردد سپس سفیانی لشکر دیگری به مدینه می‌فرستد مردی در آنجا کشته می‌شود و مهدی و منصور فرار می‌کنند سفیانی هم بزرگ و کوچک سادات و ذریه پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را گرفته و حبس می‌کند. آن‌گاه لشکری برای پیداکردن مهدی و منصور از مدینه بیرون می‌رود. مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) همچون موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) [که هراسان از مصر خارج شد] هراسان و نگران از مدینه بیرون می‌رود و بدین‌گونه وارد مکّه می‌شود. لشکر اعزامی هم به دنبال وی می‌آیند ولی وقتی به بیابان مکّه و مدینه به نام بیداء می‌رسند به زمین فرومی‌روند و جز یک نفر که خبر آن‌ها را می‌برد باقی‌نمی‌ماند. قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در بین رکن و مقام می‌ایستد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص174

بحار الأنوار، ج52، ص222

2

(قصص/ 18)

الباقر (علیه السلام) - فَلَمْ یَزَلْ مُوسَی (علیه السلام) عِنْدَ فِرْعَوْنَ فِی أَکْرَمِ کَرَامَهًٍْ حَتَّی بَلَغَ مَبْلَغَ الرِّجَالِ وَ کَانَ یُنْکِرُ عَلَیْهِ مَا یَتَکَلَّمُ بِهِ مُوسَی (علیه السلام) مِنَ التَّوْحِیدِ حَتَّی هَمَّ بِهِ فَخَرَجَ مُوسَی (علیه السلام) مِنْ عِنْدِهِ وَ دَخَلَ الْمَدِینَهًَْ فَإِذَا رَجُلَانِ یَقْتَتِلَانِ أَحَدُهُمَا یَقُولُ بِقَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) وَ الْآخَرُ یَقُولُ بِقَوْلِ فِرْعَوْنَ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی هُوَ مِنْ شِیعَتِهِ فَجَاءَ مُوسَی (علیه السلام) فَوَکَزَ صَاحِبَهُ فَقَضَی عَلَیْهِ وَ تَوَارَی فِی الْمَدِینَهًِْ فَلَمَّا کَانَ مِنَ الْغَدِ جَاءَ آخَرُ فَتَشَبَّثَ بِذَلِکَ الرَّجُلِ الَّذِی یَقُولُ بِقَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) فَاسْتَغَاثَ بِمُوسَی (علیه السلام) فَلَمَّا نَظَرَ صَاحِبُهُ إِلَی مُوسَی (علیه السلام) قَالَ لَهُ أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ فَخَلَّی صَاحِبَهُ وَ هَرَب.

امام باقر (علیه السلام) - موسی (علیه السلام) در نزد فرعون با عزّت و اکرام بزرگ شد تا وقتی که به مرد جوانی مبدّل شد و موسی (علیه السلام) هرچه با او از توحید سخن می‌گفت فرعون نمی‌پذیرفت تا این‌که قصد جان موسی (علیه السلام) را کرد پس موسی (علیه السلام) از قصر خارج شد و وارد شهری از شهرهای تحت سلطه‌ی فرعون گشت و در آنجا مشاهده کرد که دو مرد که یکی از نژاد قبطی و دیگری از بنی‌اسرائیل بود با یک دیگر نزاع می‌کنند و یکی حرف موسی (علیه السلام) را می‌گوید و یکی هم نظر با فرعون است موسی (علیه السلام) در پشتیبانی از فرد بنی‌اسرائیلی وارد نزاع شد و ضربه‌ای به صورت مرد قبطی زد که در اثر آن نقش زمین شد و مرد موسی (علیه السلام) در شهر متواری‌گردید و فردا مجدداً آن مرد بنی‌اسرائیلی با فردی دیگر در حال نزاع بود او وقتی موسی (علیه السلام) را دید از وی کمک خواست آن مرد وقتی چشمش به موسی (علیه السلام) افتاد به او گفت: آیا می‌خواهی من را بکشی؟ همان‌طورکه دیروز یک نفر را کشتی»؟ پس موسی (علیه السلام) ناچار شد آن‌ها را رهاکند و بگریزد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص176

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137

3

(قصص/ 18)

الباقر (علیه السلام) - دَخَلَ مُوسَی (علیه السلام) مَدِینَهًًْ لِفِرْعَوْنَ فِیهَا رَجُلٌ مِنْ شِیعَتِهِ یُقَاتِلُ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ مِنَ الْقِبْطِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ الْقِبْطِیِّ فَوَکَزَهُ مُوسی (علیه السلام) فَقَضی عَلَیْهِ و کَانَ مُوسَی (علیه السلام) قَدْ أُعْطِیَ بَسْطَهًًْ فِی الْجِسْمِ وَ شِدَّهًًْ فِی الْبَطْشِ فَذَکَرَهُ النَّاسُ وَ شَاعَ أَمْرُهُ وَ قَالُوا إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) قَتَلَ رَجُلًا مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَلَمَّا أَصْبَحُوا مِنَ الْغَدِ إِذَا الرَّجُلُ الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ یَسْتَصْرِخُهُ عَلَی آخَرَ قالَ لَهُ مُوسی (علیه السلام) إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ بِالْأَمْسِ رَجُلٌ وَ الْیَوْمَ رَجُلٌ فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی (علیه السلام) أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلَّا أَنْ تَکُونَ جَبَّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِین.

امام باقر (علیه السلام) - موسی (علیه السلام) به شهری از شهرهای فرعون وارد شد و در آن‌جا یکی از شیعیانش با یکی از فرعونیان قبطی منازعه می‌کرد و آن‌که از شیعیانش بود علیه دشمن قبطی‌اش طلب کمک کرد موسی (علیه السلام) مُشتی بر آن قبطی زد و او افتاد و مرد و موسی (علیه السلام) تنومند و نیرومند بود و ذکرش در دهان مردم افتاد و کارش شیوع یافت و گفتند: «موسی (علیه السلام) یکی از فرعونیان را کشته‌است آن شب را موسی در آن شهر در ترس و انتظار به سر برد و فردای آن روز ناگهان همان مردی را مشاهده کرد که دیروز طلب کمک می‌کرد و امروز با دیگری گلاویز شده بود موسی (علیه السلام) به او گفت: «بی‌گمان تو مرد آشوبگری هستی دیروز با یکی درافتادی و امروز با دیگری»! و چون موسی (علیه السلام) رفت به یاری آن مؤمن و خواست علیه دشمنانش دستی دراز کند گفت: «ای موسی (علیه السلام)! آیا می‌خواهی مرا بکُشی هم‌چنان که دیروز یکی را کُشتی؟ تو در زمین قصدی جز گردنکشی نداری و نمی‌خواهی که از مصلحان باشی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص176

بحار الأنوار، ج13، ص41/ کمال الدین، ج1، ص149

آیه فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلّا أَنْ تَکُونَ جَبّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ [19]

و هنگامی که [موسى] خواست با کسی که دشمن هر دوی آن‌ها بود درگیر شود [و با قدرت مانع او گردد، فرياد او بلند شد،] گفت: «ای موسی! می‌خواهی مرا بکشی همان گونه که دیروز انسانی را کُشتی؟! تو فقط می‌خواهی ستمگری در روی زمین باشی، و نمی‌خواهی از مصلحان باشی!»

1

(قصص/ 19)

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) - فَلَمَّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ أَیْ فَلَمَّا أَخَذَتْهُ الرِّقَّهًُْ عَلَی الْإِسْرَائِیلِیِّ وَ أَرَادَ أَنْ یَدْفَعَ الْقِبْطِیَّ الَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لِمُوسَی (علیه السلام) وَ الْإِسْرَائِیلِیِّ عَنْهُ وَ یَبْطِشَ بِهِ أَیْ یَأْخُذَهُ بِشِدَّهًٍْ، ظَنَّ الْإِسْرَائِیلِیُّ أَنَّ مُوسَی (علیه السلام) قَصَدَهُ - لِمَا قَالَ لَهُ إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ - فَقَالَ: أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ؛ معنایش این است که وقتی نسبت به آن بنی‌اسرائیلی رأفت کرد و خواست که قبطی را که دشمن موسی (علیه السلام) و بنی‌اسرائیلی بود از او دورکند. و أَنْ یَبْطِشَ؛ یعنی طوری با شدّت این کار را کرد که آن بنی‌اسرائیلی گمان کرد موسی (علیه السلام) قصد زدن او را دارد چون به او گفته بود: تو آشکار انسان گمراهی هستی». به همین خاطر گفت: أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

بحارالأنوار، ج13، ص19

آیه وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّاصِحِینَ [20]

[در اين هنگام] مردی با شتاب از دورترین نقطه شهر (مرکز فرعونیان) آمد و گفت: «ای موسی! اطرافیان فرعون برای کشتن تو به مشورت نشسته اند؛ فوراً [از شهر] خارج شو، که من از خیرخواهان توام.»

1

(قصص/ 20)

الباقر (علیه السلام) - بَلَغَ فِرْعَوْنَ خَبَرُ قَتْلِ مُوسَی (علیه السلام) الرَّجُلَ فَطَلَبَهُ لِیَقْتُلَهُ فَبَعَثَ الْمُؤْمِنُ إِلَی مُوسَی (علیه السلام) إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - خبر اینکه موسی (علیه السلام)، کسی را کشته است به فرعون رسید پس افرادی را به دنبال او فرستاد تا او را بکشند امّا مؤمن آل‌فرعون قاصدی را نزد موسی (علیه السلام) فرستاد [تا او را از توطئه فرعون باخبر ساخته و وی را تشویق نماید تا از آن شهر خارج شود] که إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النَّاصِحِین.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص221

2

(قصص/ 20)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - لَمْ یَکُنْ مُؤْمِنٌ غَیْرَهُ وَ غَیْرَ امْرَأَهًِْ فِرْعَوْنَ وَ غَیْرَ الْمُؤْمِنِ الَّذِی أَنْذَرَ مُوسَی (علیه السلام) فَقَالَ: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - جز او (موسی (علیه السلام) ) و جز زن فرعون و جز آن مؤمنی که به موسی (علیه السلام) خبر داد و گفت: إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ، [در آن زمان] مؤمن دیگری وجودنداشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

بحار الأنوار، ج13، ص158

3

(قصص/ 20)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَالَ: سُبَّاقُ الْأُمَمِ ثَلَاثَهًٌْ لَمْ یَکْفُرُوا بِاللَّهِ طَرْفَهًَْ عَیْنٍ: خِرْبِیلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ حَبِیبُ النَّجَّارُ صَاحِبُ یَاسِینَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) وَ هُوَ أَفْضَلُهُمْ. قَالُوا: فَجَاءَ خِرْبِیلُ فَاخْتَصَرَ طَرِیقاً قَرِیباً حَتَّی سَبَقَ الذُّبَاحِینَ إِلَیْهِ وَ أَخْبَرَهُ بِمَا هَمَّ بِهِ فِرْعَوْنُ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ الْآیَهًَْ فَتَحَیَّرَ مُوسَی (علیه السلام) وَ لَمْ یَدْرِ أَیْنَ یَذْهَبُ، فَجَاءَ مَلَکٌ عَلَی فَرَسٍ بِیَدِهِ عَنَزَهًٌْ فَقَالَ لَهُ: اتَّبِعْنِی. فَاتَّبَعَهُ فَهَدَاهُ إِلَی مَدْیَنَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - از میان امّت‌ها سه نفر هستند که حتّی یک چشم برهم‌زدنی به خدا کافر نشده‌اند: حزقیل مؤمن آل‌فرعون، حبیب نجّار و علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) که افضل آن‌هاست. حزقیل از کوتاه‌ترین راه و به نحوی که سریعتر از ماموران قتل موسی (علیه السلام) به او برسد نزد او رفت و به او خبر داد که فرعون چه قصدی کرده و این معنای این کلام خداست که فرمود: وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدینَةِ موسی (علیه السلام) متحیّر و سرگردان‌شد و نمی‌دانست به کدام جهت بگریزد فرشته‌ای سوار بر اسب نازل‌شد که نیزه‌ای در دست داشت و به موسی (علیه السلام) گفت: «به دنبال من حرکت کن»! و او را به سوی مدین راهنمایی کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

بحار الأنوار، ج13، ص58

آیه فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ [21]

موسی از شهر خارج شد در حالی که ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه ای؛ [به پيشگاه خدا] عرضه داشت: «پروردگارا! مرا از این قوم ستمکار رهایی بخش.»

1

(قصص/ 21)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ خَرَجَ إِلَی مَدِینَهًِْ مَدْیَنَ فَأَقَامَ عِنْدَ شُعَیْبٍ (علیه السلام) مَا أَقَامَ فَکَانَتِ الْغَیْبَهًُْ الثَّانِیَهًُْ أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأُولَی وَ کَانَتْ نَیِّفاً وَ خَمْسِینَ سَنَهًْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [موسی (علیه السلام)] به شهر مدین رفت و آن سالیان را نزد شعیب (علیه السلام) ساکن شد و این غیبت دوم از غیبت اوّلی بر آن‌ها (بنی‌اسرائیل) سخت‌تر بود و مدت این غیبت پنجاه و چند سال مقدّر گشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

قصص الأنبیاءللجزایری، ص224/ نورالثقلین

2

(قصص/ 21)

الباقر (علیه السلام) - قَال… خائِفاً یَتَرَقَّبُ قَالَ یَلْتَفِتُ یَمْنَهًًْ وَ یَسْرَهًًْ وَ یَقُولُ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - خَائِفًا یَتَرَقَّب؛ به چپ و راست خود نگاهی می‌کرد و می‌گفت: رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص178

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص221

3

(قصص/ 21)

الباقر (علیه السلام) - أَنَّهُ قَال… فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ فَخَرَجَ مِنْ مِصْرَ بِغَیْرِ ظَهْرٍ وَ لَا دَابَّهًٍْ وَ لَا خَادِمٍ تَخْفِضُهُ أَرْضٌ وَ تَرْفَعُهُ أُخْرَی حَتَّی أَتَی إِلَی أَرْضِ مَدْیَن.

امام باقر (علیه السلام) - فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ؛ سپس خودش به تنهایی بدون هیچ مرکب و خدمتکاری از مصر خارج شد. از مناطق مختلفی گذشت از فراز و فرود تا اینکه به شهر مدین رسید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص180

بحار الأنوار، ج13، ص41/ نورالثقلین/ کمال الدین، ج1، ص149

4

(قصص/ 21)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - إِنَّهُ خَرَجَ مِنْ مِصْرَ إِلَی مَدْیَنَ وَ بَیْنَهُمَا مَسِیرَهًُْ ثَمَانِ لَیَالٍ وَ یُقَالُ: نَحْوُ مِنْ کُوفَهًَْ إِلَی الْبَصْرَهًِْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ طَعَامٌ إِلَّا وَرَقُ الشَّجَرِ، فَمَا وَصَلَ إِلَیْهَا حَتَّی وَقَعَ خَفَّ قَدَمَیْهِ وَ إِنَّ خَضْرَهًَْ الْبَقْلِ تَتَرَاءَی مِنْ بَطْنِهِ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - موسی (علیه السلام) از مصر به سمت مدین حرکت کرد و از مصر تا مدین هشت شبانه روز فاصله بود مثل مسیر کوفه تا بصره و موسی (علیه السلام) طعامی جز برگ درختان نداشت که آن را هم به سختی به‌دست می‌آورد و پایش در طلب آن خشک می‌شد و [آنقدر برگ خورد که] سبزی گیاهان از شکمش معلوم بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص180

بحار الأنوار، ج13، ص58

5

(قصص/ 21)

الحسین (علیه السلام) - قَالَ الْمُفِیدُ فَسَارَ الْحُسَیْنُ إِلَی مَکَّهًَْ وَ هُوَ یَقْرَأُ فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَ لَزِمَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ فَقَالَ لَهُ أَهْلُ بَیْتِهِ لَوْ تَنَکَّبْتَ عَنِ الطَّرِیقِ کَمَا فَعَلَ ابْنُ الزُّبَیْرِ کَیْلَا یَلْحَقَکَ الطَّلَبُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ لَا أُفَارِقُهُ حَتَّی یَقْضِیَ اللَّهُ مَا هُوَ قَاضٍ وَ لَمَّا دَخَلَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) مَکَّهًَْ کَانَ دُخُولُهُ إِیَّاهَا یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ لِثَلَاثٍ مَضَیْنَ مِنْ شَعْبَانَ دَخَلَهَا وَ هُوَ یَقْرَأُ وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ.

امام حسین (علیه السلام) - شیخ مفید می‌نویسد: «هنگامی که امام حسین (علیه السلام) متوجّه مکّه شد [آیه‌ای] را خواند که می‌فرماید: خارج‌شد از آن در حالی که خائف بود و انتظار می‌برد و می‌گفت: «پروردگارا! مرا از دست گروه ستم‌کیشان نجات بده. امام حسین (علیه السلام) از شاهراه متوجّه مکّه گردید ولی همراهانش گفتند: «کاش نظیر ابن‌زبیر از بی‌راهه می‌رفتی که مأمورین تو را به دست نمی‌آوردند». فرمود: «نه به خدا من از راه راست خارج نمی‌شوم تا خدا هر قضاوتی که صلاح می‌داند بکند». وقتی امام حسین (علیه السلام) در روز جمعه که سوم ماه شعبان بود داخل مکّه‌ی معظمه گردید این آیه را خواند که می‌فرماید: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ. وقتی متوجّه شهر مَدیَن شد گفت: «شاید خدای من مرا براه راست هدایت فرماید» (قصص/22).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص180

بحار الأنوار، ج44، ص332/ نورالثقلین

آیه وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ [22]

و هنگامی که به سوی مدین حرکت‌کرد گفت: «امید است پروردگارم مرا به راه راست هدایت‌کند.»

1

(قصص/ 22)

الصّادق (علیه السلام) - کَانَتْ عَصَا مُوسَی (علیه السلام) قَضِیبُ آسٍ مِنَ الْجَنَّهًِْ أَتَاهُ بِهِ جَبْرَئِیلُ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَاءَ مَدْیَنَ.

امام صادق (علیه السلام) - عصای موسی (علیه السلام) از بهشت و از شاخه‌ی یک درخت آس بود هنگامی که رو به سوی مدین نمود جبرئیل (علیه السلام) آن را برایش آورد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص180

بحار الأنوار، ج13، ص22/ نورالثقلین

2

(قصص/ 22)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّه (صلی الله علیه و آله): مَنْ خَرَجَ فِی سَفَرٍ وَ مَعَهُ عَصَا لَوْزٍ مُرٍّ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ إِلَی قَوْلِهِ وَ اللهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ سَبُعٍ ضَارٍ وَ مِنْ کُلِّ لِصٍّ عَادٍ وَ مِنْ کُلِّ ذَاتِ حُمَهًٍْ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی أَهْلِهِ وَ مَنْزِلِهِ وَ کَانَ مَعَهُ سَبْعَهًٌْ وَ سَبْعُونَ مِنَ الْمُعَقِّبَاتِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّی یَرْجِعَ وَ یَضَعَهَا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [شایسته است] کسی که سفر می‌رود عصایی از چوب بادام تلخ در دست داشته باشد و در حال راه رفتن این آیه را تلاوت کند که: و چون (موسی) به طرف مدین روی آورد گفت: «امید است که پروردگار من مرا به راه مستقیم رهبری‌کند… و خدا بر هرچه ما می‌گوئیم وکیل است. (قصص/2822) خدای عزّوجل او را [که در سفر چنین عصایی دارد] از هر درنده‌ی آدم‌خوار، دزد متجاوز و هر حشره‌ی زهرناک‌نیش دار ایمن خواهد داشت تا به خانواده‌اش بازگردد و هفتادوهفت فرشته از فرشتگانی که به نوبت مأمور حراست‌اند با او هستند در حالی که برای او طلب آمرزش می‌کنند تا زمانی که از سفر بازآید و عصا را از دست بگذارد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص180

بحار الأنوار، ج73، ص229

آیه وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النّاسِ یَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمُ امْرَأَتَیْنِ تَذُودانِ قالَ ما خَطْبُکُما قالَتا لانَسْقِی حَتّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ [23]

و هنگامی که به [چاه] آب مدَین رسید، گروهی از مردم را در آن جا دید که چهارپایان خود را آب می‌دهند؛ و در کنار آنان دو زن را دید که از گوسفندان خویش مراقبت می‌کنند [و به چاه نزديك نمى شوند؛ موسى] به آن دو گفت: «منظور شما [از اين كار] چیست؟» گفتند: «ما آن‌ها را آب نمی‌دهیم تا چوپانها همگی خارج شوند؛ و پدر ما پیرمرد کهنسالی است [قادر بر اين كارها نيست].»

و در کنار آنان دو زن را دید که از گوسفندان خویش مراقبت می‌کنند [و به چاه نزدیک نمی شوند؛ موسی] به آن دو گفت: «منظور شما [از این کار] چیست؟» گفتند: «ما آن‌ها را آب نمی‌دهیم تا چوپان‌ها همگی خارج شوند؛ و پدر ما پیرمرد کهنسالی است [قادر بر این کارها نیست].»

 

1 -1

(قصص/ 23)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) مَرَّ نَحْوَ مَدْیَنَ وَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَدْیَنَ مَسِیرَهًُْ ثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ فَلَمَّا بَلَغَ بَابَ مَدْیَنَ رَأَی بِئْراً یَسْتَقِی النَّاسُ مِنْهَا لِأَغْنَامِهِمْ وَ دَوَابِّهِمْ فَقَعَدَ نَاحِیَهًًْ وَ لَمْ یَکُنْ أَکَلَ مُنْذُ ثَلَاثَهًِْ أَیَّامٍ شَیْئاً فَنَظَرَ إِلَی جَارِیَتَیْنِ فِی نَاحِیَهًٍْ وَ مَعَهُمَا غُنَیْمَاتٌ لَا تَدْنُوَانِ مِنَ الْبِئْرِ فَقَالَ لَهُمَا مَا لَکُمَا لَا تَسْتَقِیَانِ فَقَالَتَا کَمَا حَکَی اللَّهُ حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ فَرَحِمَهُمَا مُوسَی (علیه السلام) وَ دَنَا مِنَ الْبِئْرِ فَقَالَ لِمَنْ عَلَی الْبِئْرِ أَسْتَقِی لِی دَلْواً وَ لَکُمْ دَلْواً وَ کَانَ الدَّلْوُ یَمُدُّهُ عَشَرَهًُْ رِجَالٍ فَاسْتَقَی وَحْدَهُ دَلْواً لِمَنْ عَلَی الْبِئْرِ وَ دَلْواً لِبِنْتَیْ شُعَیْبٍ وَ سَقَی أَغْنَامَهُمَا.

امام باقر (علیه السلام) - موسی (علیه السلام) به طرف مدین حرکت کرد. از آنجا تا مدین سه روز راه بود؛ وقتی او به دروازه‌ی مدین رسید چاهی را دید که مردم از آن [چاه] برای چهارپایان خود آب می‌کشیدند. او در کنار همان چاه نشست درحالی‌که سه روز بود که چیزی نخورده بود. چشم او به دو زن افتاد که چند گوسفند داشتند و نزدیک چاه نمی‌شدند و منتظر بودند. موسی (علیه السلام) از آن‌ها پرسید: «چرا شما آب نمی‌کشید»؟ آن دو گفتند: «لا نَسْقی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ». موسی (علیه السلام) به آن‌ها ترحّم نمود و نزدیک چاه شد و به فردی که بر سر چاه بود گفت: «من یک دلو برای شما و یک دلو برای خودم آب می‌کشم»، دلو بسیار سنگین بود و ده مرد با هم آن را بالا می‌کشیدند امّا موسی (علیه السلام) به تنهایی دلو را بالا کشید و گوسفندان آن دختران را سیراب‌کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص182

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137/ نورالثقلین

1 -2

(قصص/ 23)

الباقر (علیه السلام) -َخَرَجَ مُوسَی (علیه السلام) مِنْ مِصْرَ بِغَیْرِ ظَهْرٍ وَ لَا دَابَّهًٍْ وَ لَا خَادِمٍ تَخْفِضُهُ أَرْضٌ وَ تَرْفَعُهُ أُخْرَی حَتَّی أَتَی إِلَی أَرْضِ مَدْیَنَ فَانْتَهَی إِلَی أَصْلِ شَجَرَهًٍْ فَنَزَلَ فَإِذَا تَحْتَهَا بِئْرٌ وَ إِذَا عِنْدَهَا أُمَّهًٌْ مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ فَإِذَا جَارِیَتَانِ ضَعِیفَتَانِ وَ إِذَا مَعَهُمَا غُنَیْمَهًٌْ لَهُمَا فَقالَ ما خَطْبُکُما قالَتا… أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ وَ نَحْنُ جَارِیَتَانِ ضَعِیفَتَانِ لَا نَقْدِرُ أَنْ نُزَاحِمَ الرِّجَالَ فَإِذَا سَقَی النَّاسُ سَقَیْنَا فَرَحِمَهُمَا مُوسَی (علیه السلام) فَأَخَذَ دَلْوَهُمَا وَ قَالَ لَهُمَا قَدِّمَا غَنَمَکُمَا فَسَقی لَهُما ثُمَّ رَجَعَتَا بُکْرَهًًْ قَبْلَ النَّاس.

امام باقر (علیه السلام) - [موسی (علیه السلام)] در حالی‌که نه یاوری داشت و نه مرکبی و نه خادمی، به زمینی سرازیر می‌شد و از زمینی بالا می‌رفت تا آن‌که به شهر مدین رسید و به زیر درختی رفت و آرمید و دید زیر آن درخت چاهی است و گرد آن گروهی از مردم آب می‌کشند و به ناگاه دو دختر ناتوان را مشاهده کرد که چند گوسفند همراه داشتند و به آن‌ها گفت: «ما خَطْبُکُما»؟ گفتند: «لا نَسْقی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبیرٌ». موسی (علیه السلام) بر آن‌ها ترحّم کرد و دلو آن‌ها را گرفت و گفت: «گوسفندان خود را جلو بیاورید» و آن‌ها را آب داد و آن‌ها آن روز زودتر از مردم برگشتند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص182

بحار الأنوار، ج13، ص41/ نورالثقلین

امّت

2 -1

(قصص/ 23)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - سُئِلَ (علیه السلام) عَنْ أَقْسَامِ الْأُمَّهًِْ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی‌کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ مِنْهَا الْأُمَّةُ أَیِ الْوَقْتُ الْمُوَقَّتُ کَقَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فِی سُورَهًِْ یُوسُفَ وَ قالَ الَّذِی نَجا مِنْهُما وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَیْ بَعْدَ وَقْتٍ وَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ وَ لَئِنْ أَخَّرْنا

عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ أَیْ إِلَی وَقْتٍ مَعْلُومٍ وَ الْأُمَّهًُْ هِیَ الْجَمَاعَهًُْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُون.

امام علی (علیه السلام) - از آن حضرت (علیه السلام) درباره‌ی انواع معانی امّت در کتاب خداوند متعال پرسیدند، فرمود: [امّت در کتاب خدا، معانی مختلفی دارد که یکی از معانی آن مذهب است مانند] این کلام خداوند متعال که فرمود: مردم یک امّت بودند، پس خدا پیامبران بشارت‌دهنده و ترساننده را بفرستاد (بقره/213). از معنای دیگر امّت در قرآن، زمان معیّن است مانند این کلام خداوند در سوره‌ی یوسف (علیه السلام) که فرمود: یکی از آن دو که رها شده بود و پس از مدتی به یادش آمده بود (یوسف/45). یعنی بعد از زمانی و مانند این کلام خداوند است که فرمود: و اگر چندگاهی عذابشان را به تأخیر بیفکنیم (هود/8). یعنی تا زمان معیّن‌شده و امّت به معنای جماعت هم هست مانند آنجا که خداوند تعالی فرمود: وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص182

بحار الأنوار، ج90، ص23

2 -2

(قصص/ 23)

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ الْأُمَّةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی وُجُوهٍ کَثِیرَهًٍْ فَمِنْهُ الْمَذْهَبُ وَ هُوَ قَوْلُهُ کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً أَیْ عَلَی مَذْهَبٍ وَاحِدٍ وَ مِنْهُ الْجَمَاعَهًُْ مِنَ النَّاسِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ أَیْ جَمَاعَهًْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - «امّت» در کتاب خدا معانی متعدّد دارد. یک معنای آن مذهب است که در این قول خداوند است: مردم یک امّت بودند (بقره/213)؛ معنای دیگر «امّت»، جماعتی از مردم است که در این قول خدا آمده است: وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسْقُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص184

بحار الأنوار، ج51، ص44/ القمی، ج1، ص323

آیه فَسَقی لَهُما ثُمَّ تَوَلّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ [24]

موسی براى[گوسفندان] آن دو آب کشید؛ سپس رو به سایه آورد و عرض کرد: «پروردگارا! به هر خیر و نیکی که تو بر من فرو فرستی نیازمندم.»

1

(قصص/ 24)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ کَانَ شَدِیدَ الْجُوعِ وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِنَّ مُوسَی کَلِیمَ اللَّهِ (علیه السلام) حَیْثُ سَقَی لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَ اللَّهَ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُ لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَهًَْ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ رَأَوْا خُضْرَهًَْ الْبَقْلِ مِنْ صِفَاقِ بَطْنِهِ مِنْ هُزَالِه.

امام باقر (علیه السلام) - محمّد گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: ثُمَّ تَوَلَّی إِلَی الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ؛ و خیلی گرسنه بود. امام علی (علیه السلام) می¬فرماید: موسی (علیه السلام) هنگامی که به گوسفندان آن دو دختر آب داد به سوی یک سایه رفت و به درختی تکیه زد و گفت: «رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ». به خدا قسم که فقط یک نان از خداوند خواسته بود، چون او گیاه زمین را می‌خورد و کسانی که او را مسخره می‌کردند از صدای شکمش فهمیدند که او گیاه سبز خورده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص184

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص221؛ «ثم تولی… الظل فقال» محذوف

2

(قصص/ 24)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَافٍ لَکَ فِی الْأُسْوَهًِْ وَ دَلِیلٌ لَکَ عَلَی ذَمِّ الدُّنْیَا وَ عَیْبِهَا وَ کَثْرَهًِْ مَخَازِیهَا وَ مَسَاوِیهَا إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطِّئَتْ لِغَیْرِهِ أَکْنَافُهَا وَ فُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ (علیه السلام) حَیْثُ یَقُولُ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُهُ لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَهًَْ الْأَرْضِ وَ لَقَدْ کَانَتْ خُضْرَهًُْ‌الْبَقْلِ تُرَی مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ.

امام علی (علیه السلام) - پیروی‌کردن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای تو کافی است، و بر مذمّت دنیا و معیوب‌بودن و بسیاری رسوایی‌ها و بدی‌های آن تو را دلیل و راهنما می‌باشد، زیرا اطراف آن (وابستگی و دوستداری) از آن حضرت گرفته شده، و جوانب آن (دلبستگی به همه چیز آن) برای غیر آن بزرگوار آماده گشته، و از نوشیدن شیرش آن منع شده و از آرایش‌های آن دور گردیده شده، و اگر بخواهی دوباره پیغمبری ر پیروی نمایی، از موسی (علیه السلام)، که خدا با او سخن فرموده پیروی کن آنگاه که می‌گفت: إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ؛ سوگند به خدا! موسی (علیه السلام) از خدا نخواسته بود مگر نانی را که بخورد، زیرا گیاه زمین را می‌خورد، و به جهت لاغری و کمی گوشت سبزی گیاه از نازکی پوست درونی شکمش دیده می‌شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص184

نهج البلاغهًْ، ص226/ بحار الأنوار، ج13، ص50؛ «لقدکان فی… زخارفها» محذوف/ شرح نهج البلاغهًْ، ج9، ص229/ مکارم الأخلاق، ص8/ نورالثقلین؛ «لقدکان فی رسول الله… زخارفها» محذوف/ البرهان

3

(قصص/ 24)

الباقر (علیه السلام) - فَرَحِمَهُمَا مُوسَی (علیه السلام) فَأَخَذَ دَلْوَهُمَا وَ قَالَ لَهُمَا قَدِّمَا غَنَمَکُمَا فَسَقی لَهُما ثُمَّ رَجَعَتَا بُکْرَهًًْ قَبْلَ النَّاسِ ثُمَّ أَقْبَلَ مُوسَی إِلَی الشَّجَرَهًِْ فَجَلَسَ تَحْتَهَا وَ قَالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَرُوِیَ أَنَّهُ قَالَ ذَلِکَ وَ هُوَ مُحْتَاجٌ إِلَی شِقِّ تَمْرَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - موسی (علیه السلام) بر آن‌ها (دختران شعیب (علیه السلام) ) ترحّم کرد و دلو آن‌ها را گرفت و گفت: «گوسفندان خود را پیش برانید» و به آن‌ها آب داد و آن روز پیش از مردم برگشتند. موسی (علیه السلام) به زیر درخت برگشت و نشست و گفت: «خدایا! من بدان چه برایم فروفرستی محتاجم». و روایت شده است که او این کلمات را گفت در حالی که [از شدت گرسنگی] به یک نیمه‌ی خرما هم محتاج بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص184

بحار الأنوار، ج13، ص41/ کمال الدین، ج1، ص149/ قصص الأنبیاءللراوندی، ص149؛ «فرحمهما موسی… تحتها» محذوف

4

(قصص/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حِکَایَهًًْ عَنْ مُوسَی (علیه السلام) رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَقَالَ سَأَلَ الطَّعَامَ.

امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) در تفسیر کلام خدا که از موسی (علیه السلام) حکایت کرده است: رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ؛ فرمود: «از خداوند خواهان خوراک شد و البتّه بدان نیاز داشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

الکافی، ج6، ص287/ بحار الأنوار، ج63، ص313/ المحاسن، ج2، ص585/ دعایم الإسلام، ج2، ص109/ نورالثقلین/ البرهان

5

(قصص/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - فِی قَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) لِفَتَاهُ آتِنا غَداءَنا وَ قَوْلِهِ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَقَالَ إِنَّمَا عَنَی الطَّعَامَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) لَذُو جُوعَاتٍ.

امام صادق (علیه السلام) - درباره‌ی گفته‌ی موسی (علیه السلام) به جوان همراهش: غذای ما را بیاور. (کهف/62) و عبارت إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ؛ فرمود: «منظور حضرت موسی (علیه السلام) در هر دو عبارت، غذا بود. موسی (علیه السلام) بسیار گرسنگی می‌کشید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

بحار الأنوار، ج13، ص303/ العیاشی، ج2، ص330/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص299/ نورالثقلین/ البرهان

6

(قصص/ 24)

الباقر (علیه السلام) - شَکَا مُوسَی (علیه السلام) إِلَی رَبِّهِ الْجُوعَ فِی ثَلَاثَهًِْ مَوَاضِعَ آتِنا غَداءَنا لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً. لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً. رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ.

امام باقر (علیه السلام) - موسی (علیه السلام) از گرسنگی در سه موضع به خدا شکایت برد. آیه: غذایمان را بیاور که راستی ما از این سفر رنج بسیار دیدیم. (کهف/62) و: اگر می‌خواستی (می‌توانستی) برای آن مزدی بگیری (کهف/77) و آیه: رَبِّ إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

بحار الأنوار، ج13، ص309/ العیاشی، ج2، ص335/ نورالثقلین/ البرهان

7

(قصص/ 24)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ فَقَالَ ابْنُ‌عَبَّاسُ (رحمة الله علیه) لَقَدْ قَالَ ذَلِکَ مُوسَی (علیه السلام) وَ لَوْ شَاءَ إنْسَانُ أن یَنْظُرَ إلَی خَضْرَهًِْ أمْعَائِهِ مِنْ شِدَّهًِْ الجُوعِ لنَّظَرِ مَا یَسْأَلُ اللهُ تَعَالَی إلّا أکْلَهًْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ؛ موسی (علیه السلام) این را گفت [و غذا طلبید] و اگر انسانی از شدّت گرسنگی و خوردن سبزی و برگ گیاهان سبزی شکمش معلوم باشد، قطعاً چیزی جز خوردنی، طلب نمی‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

بحار الأنوار، ج13، ص58

8

(قصص/ 24)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) هَلْ لِلشُّکْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ کَانَ شَاکِراً قَالَ نَعَمْ قُلْتُ مَا هُوَ قَالَ یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی کُلِّ نِعْمَهًٍْ عَلَیْهِ فِی أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ إِنْ کَانَ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ حَقٌّ أَدَّاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعَالَی رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ وَ قَوْلُهُ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: «به امام صادق (علیه السلام) عرض‌کردم: «آیا شکر حدی دارد که هرگاه بنده‌ای آن را انجام داد شاکر محسوب می‌گردد» فرمود: «آری» عرض‌کردم: «آن چیست»؟ فرمود: «خداوند را در هر نعمتی که به او و خاندانش می‌رسد حمد می‌کند و اگر در مالی که به او رسیده حقی [مثل خمس و زکات] وجود دارد، اداء کرده باشد. خداوند متعال می‌فرماید: پاک و منزّه است آن خدایی که این را برای ما مسخر کرد در صورتی که ما توانایی نداشتیم آن را به دست بیاوریم (زخرف/13). و یا در جایی دیگر فرمود: رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ. در جایی دیگر می‌فرماید: بار خدایا مرا در منزلی مبارک فرودآور که تو بهترین فرودآورنده هستی (مؤمنون/29) و در آیه‌ای دیگر فرمود: خداوندا مرا در جای راستی و درستی واردکن و با راستی و درستی هم مرا از آنجا بیرون نما و از نزد خودت مرا یاری کن و برهانی نما تا مرا یاری کند (اسراء/80)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

بحار الأنوار، ج68، ص29

آیه فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ [25]

ناگهان یکی از آن دو [زن] به سراغ او آمد در حالی که با نهایت حیا گام برمی‌داشت، گفت: «پدرم از تو دعوت می‌کند تا مزد آب دادن [گوسفندان] را که برای ما انجام دادی به تو بپردازد.» هنگامی که موسی نزد او (شعیب) آمد و سرگذشت خود را برای او شرح داد، گفت: «نترس، از قوم ستمکار نجات یافتی».

1

(قصص/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ أَیَّتُهُمَا الَّتِی قَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ قَالَ الَّتِی تَزَوَّجَ بِهَا قِیلَ فَأَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی قَالَ أَوْفَاهُمَا وَ أَبْعَدَهُمَا عَشْرَ سِنِینَ قِیلَ فَدَخَلَ بِهَا قَبْلَ أَنْ یَمْضِیَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ قِیلَ لَهُ فَالرَّجُلُ یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَهًَْ وَ یَشْتَرِطُ لِأَبِیهَا إِجَارَهًَْ شَهْرَیْنِ أَ یَجُوزُ ذَلِکَ قَالَ إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) عَلِمَ أَنَّهُ سَیُتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ قِیلَ کَیْفَ قَالَ إِنَّهُ عَلِمَ أَنَّهُ سَیَبْقَی حَتَّی یَفِیَ.

امام صادق (علیه السلام) - امام (علیه السلام) در مورد اینکه کدام‌یک از دخترانش گفتند: «پدرم تو را دعوت می‌کند، فرمود: «آن یکی که با او ازدواج کرد». سپس پرسیدند: «کدام‌یک از شروط شعیب را قبول کرد»؟ فرمود: نسبت به آن یکی که می‌توانست آن را انجام دهد و طولانی‌ترین آن‌ها که ده سال طول کشید». پرسیدند: «بعد از اینکه به شرطش عمل کند با او همبستری کرد یا قبل از آن»؟ فرمود: «قبل از آن». پرسیدند: «مردی با دختری ازدواج می‌کند و با پدرش شرط می‌گذارد که دو ماه او را اجاره کند، آیا این جایز است»؟ فرمود: «که موسی می‌دانست که به شرطش عمل می‌کند». پرسیدند: «چگونه»؟ فرمود: «چون می‌دانست که تا زمان وفای به عهدش باقی می‌ماند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص186

بحار الأنوار، ج13، ص22/ وسایل الشیعهًْ، ج21، ص281؛ «انه سیتم… کیف قال» محذوف

2

(قصص/ 25)

الباقر (علیه السلام) - فَلَمَّا رَجَعَتَا ابْنَتَا شُعَیْبٍ (علیه السلام) إِلَی شُعَیْبٍ (علیه السلام) قَالَ لَهُمَا أَسْرَعْتُمَا الرُّجُوعَ فَأَخْبَرَتَاهُ بِقِصَّهًِْ مُوسَی (علیه السلام) وَ لَمْ تَعْرِفَاهُ فَقَالَ شُعَیْبٌ (علیه السلام) لِوَاحِدَهًٍْ مِنْهُمَا اذْهَبِی إِلَیْهِ فَادْعِیهِ لِنَجْزِیَهُ أَجْرَ مَا سَقَی لَنَا فَجَاءَتْ إِلَیْهِ کَمَا حَکَی اللَّهُ تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ فَقَالَتْ لَهُ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَقَامَ مُوسَی (علیه السلام) مَعَهَا فَمَشَتْ أَمَامَهُ فَسَفَقَتْهَا الرِّیَاحُ فَبَانَ عَجُزُهَا فَقَالَ لَهَا مُوسَی (علیه السلام) تَأَخَّرِی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ بِحَصَاهًٍْ تُلْقِیهَا أَمَامِی أَتْبَعُهَا فَأَنَا مِنْ قَوْمٍ لَا یَنْظُرُونَ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ فَلَمَّا دَخَلَ عَلَی شُعَیْبٍ (علیه السلام) قَصَّ عَلَیْهِ قِصَّتَهُ فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین.

امام باقر (علیه السلام) - وقتی آن دو دختر که دختران شعیب (علیه السلام) بودند به خانه بازگشتند پدر از آن‌ها درباره‌ی علّت زود آمدنشان پرسش نمود و آن‌ها ماجرای موسی (علیه السلام) را برای شعیب (علیه السلام) تعریف کردند و این درحالی بود که موسی (علیه السلام) را نمی‌شناختند. شعیب (علیه السلام) به یکی از آن‌ها گفت: «به نزد آن مرد برو و او را فرابخوان و بگو پدرم می‌خواهد مزد آب‌کشیدن تو را به تو بدهد» آن دختر نزد موسی (علیه السلام) آمده و همانطور که خداوند حکایت می‌کند گفت: تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ فَقَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا. موسی (علیه السلام) برخاست و به دنبال او حرکت کرد لیکن وزش باد باعث آشکارشدن پای او و بالارفتن دامنش می‌شد لذا موسی (علیه السلام) به او گفت: «تو پشت سر من حرکت کن و با انداختن سنگی کوچک به هر طرف راه را به من نشان بده چون ما از قومی هستیم که به پشت‌سر زنان نظر نمی‌کنیم». وقتی موسی (علیه السلام) بر شعیب (علیه السلام) وارد شد ماجرای خود را برای او گفت شعیب (علیه السلام) فرمود: «بیم نداشته باش چون دیگر از شرّ آن قوم ظالم نجات یافتی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص188

بحار الأنوار، ج13، ص27/ القمی، ج2، ص137/ بحار الأنوار، ج13، ص41؛ «فلما رجعتا الی ابنتا… ما سقی» محذوف/ قصص الأنبیاءللراوندی، ص149/ نورالثقلین

3

(قصص/ 25)

الرّضا (علیه السلام) - عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا أَهِیَ الَّتِی تَزَوَّجَ بِهَا قَالَ نَعَمْ وَ لَمَّا قَالَتْ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ قَالَ أَبُوهَا کَیْفَ عَلِمْتَ ذَلِکَ قَالَتْ لَمَّا أَتَیْتُهُ بِرِسَالَتِکَ فَأَقْبَلَ مَعِی قَالَ کُونِی خَلْفِی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ فَکُنْتُ خَلْفَهُ أَرْشُدُهُ کَرَاهَهًَْ أَنْ یَرَی مِنِّی شَیْئاً وَ لَمَّا أَرَادَ مُوسَی (علیه السلام) الِانْصِرَافَ قَالَ شُعَیْبٌ (علیه السلام) ادْخُلِ الْبَیْتَ وَ خُذْ مِنْ تِلْکَ الْعِصِیِّ عَصًا تَکُونُ مَعَکَ تَدْرَأُ بِهَا السِّبَاعَ وَ قَدْ کَانَ شُعَیْبٌ (علیه السلام) أَخْبَرَ بِأَمْرِ الْعَصَا الَّتِی أَخَذَهَا مُوسَی (علیه السلام) فَلَمَّا دَخَلَ مُوسَی (علیه السلام) الْبَیْتَ وَثَبَتْ إِلَیْهِ الْعَصَا فَصَارَتْ فِی یَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ (علیه السلام) خُذْ غَیْرَهَا فَعَادَ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی الْبَیْتِ وَ وَثَبَتْ إِلَیْهِ الْعَصَا فَصَارَ فِی یَدِهِ فَخَرَجَ بِهَا فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ (علیه السلام) أَ لَمْ أَقُلْ لَکَ خُذْ غَیْرَهَا قَالَ لَهُ مُوسَی (علیه السلام) قَدْ رَدَدْتُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ کُلَّ ذَلِکَ تَصِیرُ فِی یَدِی فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ (علیه السلام) خُذْهَا وَ کَانَ شُعَیْبٌ (علیه السلام) یَزُورُ مُوسَی (علیه السلام) کُلَّ سَنَهًٍْ فَإِذَا أَکَلَ قَامَ مُوسَی (علیه السلام) عَلَی رَأْسِهِ وَ کَسَرَ لَهُ الْخُبْزَ.

امام رضا (علیه السلام) - بزنطی گوید: از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا؛ «آیا این کلام همان دختر است که موسی (علیه السلام) با او ازدواج کرد»؟ فرمود: «آری! وی هنگامی که گفت: «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ». پدرش گفت: «تو از کجا دانستی او قوی و امین است». گفت: «هنگامی که پیام تو را به او رساندم، گفت: «از پشت سرم حرکت کن و راه را به من نشان ده». من پشت سر او حرکت کردم و او کراهت داشت به واسطه‌ی حرکت پشت سر من هیکل مرا مشاهده کند»». هنگامی که موسی (علیه السلام) تصمیم گرفت از نزد شعیب (علیه السلام) برود، شعیب (علیه السلام) گفت: «داخل اتاق شو و یکی از آن عصاها را بردار تا در بیابان در مقابل درندگان از خود دفاع کنی». هنگامی که موسی (علیه السلام) وارد اتاق شد یکی از آن عصاها ناگهان در دست او قرار گرفت موسی (علیه السلام) از اتاق بیرون شد چون چشم شعیب (علیه السلام) بر آن عصا افتاد گفت: «عصای دیگر بردار». حضرت موسی (علیه السلام) بار دیگر وارد اطاق شد و باز همان عصا در دستش قرار گرفت، پس از این‌که بیرون شد شعیب (علیه السلام) گفت: «این همین عصا است که گفتم در جای خود قرار دهی و عصای دیگری برداری». موسی (علیه السلام) گفت: «من سه بار این عصا را برگرداندم و او باز در دست من قرار گرفت» در این هنگام شعیب (علیه السلام) گفت: «بردار». شعیب (علیه السلام) سالی یک بار موسی (علیه السلام) را ملاقات می‌کرد و هرگاه می‌خواست غذا بخورد موسی (علیه السلام) بالای سرش برای او نان خورد می‌کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص188

بحار الأنوار، ج13، ص44/ قصص الأنبیاءللراوندی، ص152؛ «فعاد موسی الی البیت» محذوف

4

(قصص/ 25)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَی سَبْعَهًِْ أَقْسَام… مِنْهُ أَخْبَارُ الْأَنْبِیَاءِ وَ شَرَائِعُهُمْ وَ هَلَاکُ أُمَمِهِمْ وَ مِنْهُ مَا بَیَّنَ اللَّهُ تَعَالَی فِی مَغَازِی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ حُرُوبِهِ وَ فَضَائِلُ أَوْصِیَائِی وَ مَا یَتَعَلَّقُ بِذَلِکَ وَ یَتَّصِلُ بِهِ… وَ أَمَّا مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی مِنَ الْقَصَصِ عَنِ الْأُمَمِ فَإِنَّهُ یَنْقَسِمُ عَلَی ثَلَاثَهًِْ أَقْسَامٍ فَمِنْهُ مَا مَضَی وَ مِنْهُ مَا کَانَ فِی عَصْرِهِ وَ مِنْهُ مَا أَخْبَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ أَنَّهُ یَکُونُ بَعْدَهُ فَأَمَّا مَا مَضَی فَمَا حَکَاهُ اللَّهُ تَعَالَی فَقَالَ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ مِنْهُ قَوْلُ مُوسَی (علیه السلام) لِشُعَیْبٍ (علیه السلام) فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.

امام علی (علیه السلام) - [خداوند] قرآن را بر هفت قسم نازل کرد… از جمله‌ی آن‌ها خبرهای پیامبران (علیه السلام) و شریعت‌های آنان و نابودی امّت‌هایشان و از جمله‌ی آن‌ها آن چیزی است که خداوند درباره‌ی فضائل پیامبر (صلی الله علیه و آله) و جنگ‌های او و فضائل وصی‌های من و آنچه که به این‌ها تعلّق و اتّصال دارد، بیان کرده است… امّا قصص قرآن در خصوص امّت‌ها بر سه شکل آمده است: گروهی درباره‌ی گذشتگان و گروهی در عصر نزول قرآن و گروهی نیز درباره آیندگان است. امّا قصه‌ی گذشتگان در این آیه مورد اشاره قرار گرفته است: ما بهترین سرگذشت‌ها را بر تو از طریق وحی‌کردن این قرآن به تو بازگو کردیم (یوسف/3) که از جمله‌ی این قصّه‌ها سخن موسی به شعیب (علیه السلام) است که فرمود: فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص188

بحار الأنوار، ج90، ص67

5

(قصص/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ أَیَّتُهَا الَّتِی قَالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ؟ قَالَ: الَّتِی تَزَوَّجَ بِهَا.

امام صادق (علیه السلام) - صفوان گوید: از امام صادق (علیه السلام) سؤال‌شد: کدام یک از دو دختر شعیب (علیه السلام) به موسی (علیه السلام) گفت: «پدرم از تو دعوت کرده است»؟ فرمود: «همانی که همسر وی شد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص190

وسایل الشیعهًْ؛ ج21، ص281/ نورالثقلین/ البرهان

آیه قالَتْ إِحْداهُما یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ [26]

یکی از آن دو [دختر] گفت: «ای پدر! او را استخدام کن، زیرا بهترین کسی را که می‌توانی استخدام کنی آن کس است که نیرومند و درستکار باشد [و او همين مرد است]».

1

(قصص/ 26)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ قَالَ قَالَ لَهَا شُعَیْبٌ (علیه السلام) یَا بُنَیَّهًِْ هَذَا قَوِیٌّ قَدْ عَرَفْتِهِ بِرَفْعِ الصَّخْرَهًِْ الْأَمِینُ مِنْ أَیْنَ عَرَفْتِهِ قَالَتْ یَا أَبَهًِْ إِنِّی مَشَیْتُ قُدَّامَهُ فَقَالَ امْشِی مِنْ خَلْفِی فَإِنْ ضَلَلْتُ فَأَرْشِدِینِی إِلَی الطَّرِیقِ فَإِنَّا قَوْمٌ لَا نَنْظُرُ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ.

امام کاظم (علیه السلام) - یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ؛ شعیب (علیه السلام) از دخترش پرسید‌ای دختر جانم! او نیرومند است، [این را] از برداشتن آن سنگ از در چاه دانستی، از کجا دانستی که او امین است»؟ دخترش گفت: «ای پدر! هنگام آمدن به اینجا من پیش روی او حرکت می‌کردم که گفت: «پشت سر من بیا و اگر راه را گم کردم مرا آگاه کن و راه را بگو! زیرا ما جماعتی هستیم که به پشت زنان نمی‌نگریم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص190

من لایحضرالفقیه، ج4، ص19/ القمی، ج2، ص137/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»

2

(قصص/ 26)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَبِی ذَرٍّ (رحمة الله علیه) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا سُئِلْتَ أَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی مُوسَی (علیه السلام) فَقُلْ خَیْرَهُمَا وَ أَبَرَّهُمَا وَ إِذَا سُئِلَ أَیَّ الْمَرْأَتَیْنِ تَزَوَّجَ فَقُلِ الصُّغْرَی مِنْهُمَا وَ هِیَ الَّتِی جَاءَتْ فَقَالَ یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوذر (رحمة الله علیه) گوید: رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرگاه از تو پرسیدند که کدام یک از دو مدّت را موسی (علیه السلام) انجام داد بگو: «بهترین و نیکوترین آن دو را». هنگامی که سؤال‌شد: «که کدام یک از دو دختر ازدواج کرد»؟ بگو: «کوچک‌ترین آن دو و او همان بود که آمد و گفت: «یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص190

بحار الأنوار، ج13، ص22

3

(قصص/ 26)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - اسْمُ أَبِ امْرَأَهًِْ مُوسَی (علیه السلام) الَّذِی اسْتَأْجَرَهُ یُثْرُونَ صَاحِبُ مَدْیْنَ ابْنُ أَخِی شُعَیْبُ (علیه السلام) وَ اسْمُ إِحْدَی الْجَارِیَتَیْنِ لُبّاً وَ یُقَالُ: حَنُونَا وَ اسْمُ اْلأُخْرَی صَفُورَاءُ وَ هِیَ امْرَأَهًُْ مُوسَی (علیه السلام).

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - اسم پدر زن موسی (علیه السلام) که او را اجاره گرفته بود، شیرون بود که صاحب شهر مدین و پسر برادر شعیب (علیه السلام) بود و اسم یکی از آن دختران لیا بوده و گفته شده حنونا بوده است و اسم دیگری صفورا همان زن موسی (علیه السلام) بوده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص190

بحار الأنوار، ج13، ص58

آیه قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصّالِحِینَ [27]

[شعيب] گفت: «من می‌خواهم یکی از این دو دخترم رابه همسری تو درآورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی؛ و اگر آن را تا ده سال افزایش دهى، [محبّتى] از ناحیه توست؛ من نمی‌خواهم کار سنگینی بر دوش تو بگذارم؛ و ان شاء الله مرا از صالحان خواهی یافت.»

اجاره

1

(قصص/ 27)

الکاظم (علیه السلام) -ِ عَنِ ابْنِ سِنَان قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْإِجَارَهًِْ فَقَالَ صَالِحٌ لَا بَأْسَ بِهِ إِذَا نَصَحَ قَدْرَ طَاقَتِهِ قَدْ آجَرَ مُوسَی (علیه السلام) نَفْسَهُ وَ اشْتَرَطَ فَقَالَ إِنْ شِئْتُ ثَمَانِیَ وَ إِنْ شِئْتُ عَشْراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِیهِ أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ.

امام کاظم (علیه السلام) - ابن‌سنان گوید: درباره اجیرکردن از امام کاظم (علیه السلام) سؤال کردم. فرمود: «نیکوست و اشکالی ندارد اگر در حدّ توانش تعهّد کند. موسی (علیه السلام) خود را اجیر نمود و گفت: «اگر خواستم هشت سال و اگر خواستم ده سال». پس خداوند عزّوجلّ درباره‌اش چنین فرمود: أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص192

الکافی، ج5، ص90/ تهذیب الأحکام، ج6، ص353/ الإستبصار، ج3، ص55/ عوالی اللآلی، ج3، ص254/ فقه القرآن، ج2، ص25/ وسایل الشیعهًْ، ج17، ص238/ نورالثقلین/ البرهان

2

(قصص/ 27)

الکاظم (علیه السلام) - عَن اَحمَدِبنِ‌مُحَمَّدِبنِ‌اَبِی‌نَصر قَالَ قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) قَوْلُ شُعَیْبٍ (علیه السلام) إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ أَیَّ الْأَجَلَیْنِ قَضَی قَالَ الْوَفَاءُ مِنْهُمَا أَبْعَدُهُمَا عَشْرُ سِنِینَ قُلْتُ فَدَخَلَ بِهَا قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ الشَّرْطُ أَوْ بَعْدَ انْقِضَائِهِ قَالَ قَبْلَ أَنْ یَنْقَضِیَ قُلْتُ لَهُ فَالرَّجُلُ یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَهًَْ وَ یَشْتَرِطُ لِأَبِیهَا إِجَارَهًَْ شَهْرَیْنِ یَجُوزُ ذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ مُوسَی (علیه السلام) قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ سَیُتِمُّ لَهُ شَرْطَهُ فَکَیْفَ لِهَذَا بِأَنْ یَعْلَمَ أَنَّهُ سَیَبْقَی حَتَّی یَفِیَ لَهُ وَ قَدْ کَانَ الرَّجُلُ عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَتَزَوَّجُ الْمَرْأَهًَْ عَلَی السُّورَهًِْ مِنَ الْقُرْآنِ وَ عَلَی الدِّرْهَمِ وَ عَلَی الْقَبْضَهًِْ مِنَ الْحِنْطَهًِْ.

امام کاظم (علیه السلام) - احمدبن‌محمّدبن‌ابی‌نصر گوید: «از امام کاظم (علیه السلام) درباره این سخن شعیب (علیه السلام) که می‌فرماید: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَی أَن تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِکَ؛ پرسیدم که: «موسی (علیه السلام) کدام مدّت را به سر برد»؟ فرمود: «ده سال، به دورترین آن وفا کرد». عرض کردم: «آیا قبل از اتمام شرط با وی عروسی کرد یا پس از اتمام مدّت»؟ فرمود: «پیش از تمام‌شدن مهلت». عرض‌کردم: «مردی با زنی ازدواج می‌کند و شرط می‌کند که دو ماه برای پدر زنش کار کند. آیا این جایز است [که قبل از انجام شرط ازدواج کند]»؟ فرمود: «موسی (علیه السلام) می‌دانست که این شرط را ادا خواهدکرد. امّا این یکی از کجا می‌داند تا دو ماه دیگر زنده می‌ماند تا به وعده‌ی خود وفا کند؟ در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شخص به شرط آموختن یک سوره قرآن به زن و یا با دادن مقداری درهم و دادن یک کف دست گندم با وی ازدواج می‌کرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص192

الکافی، ج5، ص414/ وسایل الشیعهًْ، ج21، ص280/ بحار الأنوار، ج13، ص37؛ «و قدکان الرجل… من الحنطهًْ» محذوف/ النوادرللأشعری، ص115/ البرهان؛ «یقضی» بدل «ینقضی»

3

(قصص/ 27)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی قِصَّهًِْ مُوسَی (علیه السلام) قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) عَقْدُ النِّکَاحِ عَلَی أُجْرَهًٍْ سَمَّاهَا وَ لَا یَحِلُّ النِّکَاحُ فِی الْإِسْلَامِ بِأُجْرَهًٍْ لِوَلِیِّ الْمَرْأَهًِْ لِأَنَّ الْمَرْأَهًَْ أَحَقُّ بِمَهْرِهَا.

امام علی (علیه السلام) - درباره این آیه در قصّه موسی (علیه السلام) که خداوند می‌فرماید: إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ؛ و علی (علیه السلام) فرمود: عقد ازدواج به شرط اجرتی است که پدر دختر معیّن کرد و در اسلام ازدواجی که مهریه‌اش اجیرشدن برای ولیّ دختر باشد حلال نیست چون خود دختر برای گرفتن مهریه‌اش از دیگران سزاوارتر است (مهریه برای دختر است نه برای پدر دختر).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص192

مستدرک الوسایل، ج15، ص78/ دعایم الإسلام، ج2، ص224/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»

4

(قصص/ 27)

الباقر (علیه السلام) - أَنَّهُ قَال… قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ فَرُوِیَ أَنَّهُ قَضَی أَتَمَّهُمَا لِأَنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَا یَأْخُذُونَ إِلَّا بِالْأَفْضَلِ وَ التَّمَام.

امام باقر (علیه السلام) - فرمود: شعیب (علیه السلام) به موسی (علیه السلام) گفت: «إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ». نقل است که موسی (علیه السلام) ده سال تمام برای شعیب (علیه السلام) چوپانی کرد؛ زیرا انبیای الهی کار ناقص انجام نمی‌دهند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص192

بحار الأنوار، ج13، ص41/ کمال الدین، ج1، ص151/ نورالثقلین؛ «عن ابی جعفر (انه قال» محذوف

همسر موسی

1

(قصص/ 27)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ یُغَسِّلُکَ إِذَا مِتَ قَالَ: یَغْسِلُ کُلَ نَبِیٍ وَصِیُّهُ قُلْتُ: فَمَنْ وَصِیُّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟ قَالَ: عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام). قُلْتُ: کَمْ یَعِیشُ بَعْدَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)؟ قَالَ: ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ فَإِنَّ یُوشَعَ‌بْنَ‌نُونٍ (علیه السلام) وَصِیَّ مُوسَی (علیه السلام)

عَاشَ بَعْدَ مُوسَی (علیه السلام) ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ وَ خَرَجَتْ عَلَیْهِ صَفْرَاءُ بِنْتُ شُعَیْبٍ زَوْجَهًُْ مُوسَی (علیه السلام) فَقَالَتْ: أَنَا أَحَقُّ مِنْکَ بِالْأَمْرِ فَقَاتَلَهَا فَقَتَلَ مُقَاتِلِیهَا وَ أَسَرَهَا فَأَحْسَنَ أَسْرَهَا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - عبدالله‌بن‌مسعود گوید: به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفتم: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، هنگامی که شما از دنیا رفتید، چه کسی باید شما را غسل دهد»؟ فرمود: «هر پیامبری را وصیّ او غسل می‌دهد». پرسیدم: «وصیّ شما کیست»؟ فرمود: «علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام)» پرسیدم: «او چند سال پس از شما زنده خواهد ماند»؟ فرمود: سی سال. یوشع‌بن‌نون (علیه السلام) وصی موسی (علیه السلام) پس از او سی سال زنده بود و صفوراء دختر شعیب (علیه السلام) زن حضرت موسی (علیه السلام) بر او شورید و گفت: «من به خلافت از تو شایسته‌ترم». یوشع با وی جنگید و طرفدارانش را کشت و خودش را اسیر کرد و با او خوش‌رفتاری نمود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص192

کمال الدین، ج1، ص27

حجّ

1

(قصص/ 27)

الصّادق (علیه السلام) - سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ الْبَیْتِ أَ کَانَ یُحَجُّ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ نَعَمْ وَ تَصْدِیقُهُ فِی الْقُرْآنِ قَوْلُ شُعَیْبٍ (علیه السلام) حِینَ قَالَ لِمُوسَی (علیه السلام) حَیْثُ تَزَوَّجَ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ وَ لَمْ یَقُلْ ثَمَانِیَ سِنِینَ.

امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) پرسیدند: «آیا قبل از اینکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به پیامبری مبعوث شود، مردم به حج می‌رفتند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری و این سخن شعیب در قرآن، خود تأییدی بر این گفته است که به موسی (علیه السلام)، زمانی که ازدواج کرد، فرمود: «عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ؛ و نگفت: «ثمانی سنین؛ هشت سال».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص194

بحار الأنوار، ج96، ص64/ مستدرک الوسایل، ج8، ص9/ العیاشی، ج1، ص60/ نورالثقلین

غیبت

1

(قصص/ 27)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فَأَقَامَ عِنْدَ شُعَیْبٍ (علیه السلام) مَا أَقَامَ فَکَانَتِ الْغَیْبَهًُْ الثَّانِیَهًُْ أَشَدَّ عَلَیْهِمْ مِنَ الْأُولَی وَ کَانَتْ نَیِّفاً وَ خَمْسِینَ سَنَهًْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - و در آنجا مدتی نزد شعیب (علیه السلام) ماند. و این غیبت دوّمی از غیبت اوّلی برایشان سخت‌تر بود که حدود پنجاه‌وچند سالی بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص194

بحار الأنوار، ج13، ص36/ نورالثقلین

2

(قصص/ 27)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سُنَّهًٌْ مِنْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ (علیه السلام) فَقُلْتُ وَ مَا سُنَّهًُْ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ (علیه السلام) قَالَ خَفَاءُ مَوْلِدِهِ وَ غَیْبَتُهُ عَنْ قَوْمِهِ فَقُلْتُ وَ کَمْ غَابَ مُوسَی (علیه السلام) عَنْ أَهْلِهِ وَ قَوْمِهِ قَالَ ثَمَانِیَ وَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ.

امام صادق (علیه السلام) - عبداللَّه‌بن‌سنان از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که فرمود: «در قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سنّتی از موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) است» گفتم: «سنّت او از موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) چیست»؟ فرمود: «پنهانی ولادتش و غیبت از قومش». گفتم: «موسی (علیه السلام) از اهل و قومش چقدر غایب بود»؟ فرمود: «بیست و هشت سال».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص194

بحار الأنوار، ج51، ص216/ نورالثقلین

ان شاء الله مرا از صالحان خواهی یافت

1 -1

(قصص/ 27)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَکَی شُعَیْبٌ (علیه السلام) مِنْ حُبِّ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّی عَمِیَ فَرَدَّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْهِ بَصَرَهُ ثُمَ بَکَی حَتَّی عَمِیَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بَصَرَهُ ثُمَ بَکَی حَتَّی عَمِیَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِ بَصَرَهُ فَلَمَّا کَانَتِ الرَّابِعَهًُْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ یَا شُعَیْبُ (علیه السلام) إِلَی مَتَی یَکُونُ هَذَا أَبَداً مِنْکَ إِنْ یَکُنْ هَذَا خَوْفاً مِنَ النَّارِ فَقَدْ أَجَرْتُکَ وَ إِنْ یَکُنْ شَوْقاً إِلَی الْجَنَّهًِْ فَقَدْ أَبَحْتُکَ فَقَالَ إِلَهِی وَ سَیِّدِی أَنْتَ تَعْلَمُ أَنِّی مَا بَکَیْتُ خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لَا شَوْقاً إِلَی جَنَّتِکَ وَ لَکِنْ عَقَدَ حُبُّکَ فِی قَلْبِی فَلَسْتُ أَصْبِرُ أَوْ أَرَاکَ فَأَوْحَی اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِلَیْهِ أَمَّا إِذَا کَانَ هَکَذَا فَمِنْ أَجْلِ هَذَا سَأُخْدِمُکَ کَلِیمِی مُوسَی بْنَ عِمْرَان (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - انس گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «شعیب (علیه السلام) از حبّ خدا آن قدر گریست تا نابینا شد. پس خداوند بیناییش را به وی بازگرداند. باز هم آن قدر گریست تا نابینا شد و خدا بینایی وی را بازگرداند. تا بار چهارم خداوند به وی وحی کرد که: «ای شعیب! (علیه السلام) این کار را تا کی می‌خواهی ادامه دهی؟ اگر این کار تو از شدّت ترس از آتش است آن را از تو برداشتم و اگر به شوق بهشت است آن را به تو بخشیدم». عرض‌کرد: «ای خدا و سرورم! تو خود می‌دانی که من نه از ترس آتش و نه به شوق بهشتت گریستم؛ مهر تو در دلم افتاده و نمی‌توانم صبر کنم مگر آنکه به ملاقات تو بیایم». خداوند به وی فرمود: «حال که چنین است من کلیم خود موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) را به خدمت تو می‌گمارم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص194

قصص الأنبیاء للجزایری، ص211/ نورالثقلین/ البرهان؛ «ثم بکی حتی عمی فرد الله علیه بصره» محذوف

آیه قالَ ذالِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَ اللهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ [28]

[موسى] گفت: «[مانعى ندارد،] این قراردادی میان من وتو باشد؛ البته هر کدام از این دو مدت را انجام دهم ستمی بر من نخواهد بود [و من در انتخاب آن آزادم]؛ و خدا بر آنچه ما می‌گوییم گواه است.»

[موسی] گفت: «[مانعی ندارد،] این قراردادی میان من وتو باشد؛ البته هر کدام از این دو مدت را انجام دهم ستمی بر من نخواهد بود [و من در انتخاب آن آزادم]

1 -1

(قصص/ 28)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَبِی ذَرٍّ (رحمة الله علیه) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذَا سُئِلْتَ أَیَ الْأَجَلَیْنِ قَضَی مُوسَی (علیه السلام)؟ فَقُلْ: خَیْرَهُمَا وَ أَبَرَّهُمَا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابِوذر (رحمة الله علیه) گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر از تو پرسیدند که کدام‌یک از آن دو وقت را موسی (علیه السلام) انجام داد؟ بگو: «بهترین و نیکوترین آن‌ها را» ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص196

بحار الأنوار، ج13، ص22/ نورالثقلین

1 -2

(قصص/ 28)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ ابْنِ‌أَبِی‌عُمَیْرٍ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: أَلْقَی اللَّهُ تَعَالَی مِنْ مُوسَی (علیه السلام) عَلَی فِرْعَوْنَ وَ امْرَأَتِهِ الْمَحَبَّهًَْ قَالَ وَ کَانَ فِرْعَوْنُ طَوِیلَ اللِّحْیَهًِْ فَقَبَضَ مُوسَی (علیه السلام) عَلَیْهَا فَجَهَدُوا أَنْ یُخَلِّصُوهَا مِنْ یَدِ مُوسَی (علیه السلام) فَلَمْ یَقْدِرُوا عَلَی ذَلِکَ حَتَّی خَلَاهَا فَأَرَادَ فِرْعَوْنُ قَتْلَهُ فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ إِنَّ هُنَا أَمْراً تَسْتَبِینُ بِهِ هَذَا الْغُلَامُ ادْعُ بِجَمْرَهًٍْ وَ دِینَارٍ فَضَعْهُمَا بَیْنَ یَدَیْهِ فَفَعَلَ فَأَهْوَی مُوسَی (علیه السلام) إِلَی الْجَمْرَهًِْ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهَا فَأَحْرَقَتْهَا فَلَمَّا وَجَدَ حَرَّ النَّارِ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی لِسَانِهِ فَأَصَابَتْهُ لَغْثَهًٌْ وَ قَدْ قَالَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ قَضَی أَوْفَاهُمَا وَ أَفْضَلَهُمَا.

امام صادق (علیه السلام) - ابن‌ابی‌عمیر از کسی که برایش از امام صادق (علیه السلام) حدیث کرد، نقل می‌کند: خداوند تعالی محبّتی از موسی (علیه السلام) در دل فرعون و همسرش افکند… فرعون ریش بلندی داشت موسی (علیه السلام) ریش او را گرفت، تلاش کردند که ریش او را از دست موسی (علیه السلام) خلاص کنند ولی نتوانستند تا اینکه خودش آن را رها کرد». فرعون تصمیم گرفت او را بکُشد ولی همسرش به او گفت: «[او بچّه است و نمی‌فهمد] برای آزمایش او یک ذغال و یک سکّه در جلوی او بگذار». این کار را کردند و موسی (علیه السلام) به سمت زغال میل کرد و دستش را بر روی آن قرار داد زغال دست او را سوزاند! وقتی حرارت آتش را احساس کرد دستش را بر روی زبانش گذاشت و شروع به مکیدن آن کرد». امام (علیه السلام) در مورد کلام خداوند تعالی: أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ؛ فرمود: «بهترین و با فضیلت‌ترین آن‌ها را انجام داد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص196

بحار الأنوار، ج13، ص46/ قصص الأنبیاءللراوندی، ص152؛ «جذها» بدل «خلاها»

1 -3

(قصص/ 28)

أمیرالمومنین (علیه السلام) - سَأَلُوهُ (علیاً (علیه السلام) ) عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِی الْقَضَاءِ فَقَالَ هُوَ عَشَرَهًُْ أَوْجَهٍ مُخْتَلِفَهًُْ الْمَعْنَی فَمِنْهُ قَضَاءُ فَرَاغٍ وَ قَضَاءُ عَهْدٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِعْلَامٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ فِعْلٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِیجَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ کِتَابٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ إِتْمَامٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ حُکْمٍ وَ فَصْلٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ خَلْقٍ وَ مِنْهُ قَضَاءُ نُزُولِ الْمَوْت… وَ أَمَّا قَضَاءُ الْإِتْمَامِ فَقَوْلُهُ تَعَالَی فِی سُورَهًِْ الْقَصَصِ فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ أَیْ فَلَمَّا أَتَمَّ شَرْطَهُ الَّذِی شَارَطَهُ عَلَیْهِ وَ کَقَوْلِ مُوسَی (علیه السلام) أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ مَعْنَاهُ إِذَا أَتْمَمْت.

امام علی (علیه السلام) - و همچنین از ایشان درباره‌ی متشابهات لفظ «قضاء» در قرآن سؤال نمودند که فرمود: «این لفظ بر ده وجه در قرآن آمده است که معانی متفاوتی دارند و شامل معانی فراغت، عهد، اعلام و آگاهی دادن، انجام کار، واجب کردن، مکتوب و حتمی کردن، اتمام، حکم، خلق و نزول مرگ می‌باشد… و قضاء در معنای اتمام کار مانند این آیه در سوره‌ی قصص است: فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ؛ یعنی زمانی‌که شرطی را که [شعیب] با او کرده بود به پایان رساند… و همچنین این سخن موسی (علیه السلام): أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلاَ عُدْوَانَ عَلَیَّ؛ یعنی وقتی به پایان رساندم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص196

بحار الأنوار، ج90، ص19

و خدا بر آنچه ما می‌گوییم گواه است

2 -1

(قصص/ 28)

إبن عباس (رحمة الله علیه) - وَ اللهُ عَلَی مَا نَقُولُ وَکِیلٌ أَیْ شَهِیدٌ فِیمَا بَیْنِی وَ بَیْنَکَ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ اللهُ عَلی ما نَقُولُ وَکیلٌ؛ یعنی خداوند شاهد اتّفاقات بین من و توست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص196

بحار الأنوار، ج13، ص22

آیه فَلَمّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ [29]

هنگامی که موسی مدّت [قرارداد] را به پایان رسانید و همراه خانواده‌اش [از مدين به سوى مصر] حرکت کرد، از جانب طور آتشی دید؛ به خانواده‌اش گفت: «درنگ کنید که من [از دور] آتشی دیدم؛ [مى‌روم] شاید خبری از آن برای شما بیاورم، یا شعله‌ای از آتش تا با آن گرم شوید».

هنگامی که موسی مدّت [قرار داد] را به پایان رسانید و همراه خانواده‌اش [از مدین به سوی مصر] حرکت کرد، از جانب طور آتشی دید

1 -1

(قصص/ 29)

الباقر (علیه السلام) - فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ قَالَ لِشُعَیْبٍ (علیه السلام) لَا بُدَّ لِی أَنْ أَرْجِعَ إِلَی وَطَنِی وَ أُمِّی وَ أَهْلِ بَیْتِی فَمَا لِی عِنْدَکَ فَقَالَ شُعَیْبٌ (علیه السلام) مَا وَضَعَتْ أَغْنَامِی فِی هَذِهِ السَّنَهًِْ مِنْ غَنَمٍ بُلْقٍ فَهُوَ لَکَ فَعَمَدَ مُوسَی (علیه السلام) عِنْدَ مَا أَرَادَ أَنْ یُرْسِلَ الْفَحْلَ عَلَی الْغَنَمِ إِلَی عَصَاهُ فَقَشَرَ مِنْهُ بَعْضَهُ وَ تَرَکَ بَعْضَهُ وَ عَزَّرَهُ فِی وَسَطِ مَرْبِضِ الْغَنَمِ وَ أَلْقَی عَلَیْهِ کِسَاءً أَبْلَقَ ثُمَّ أَرْسَلَ الْفَحْلَ عَلَی الْغَنَمِ فَلَمْ تَضَعِ الْغَنَمُ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ إِلَّا بُلْقاً فَلَمَّا حَالَ عَلَیْهِ الْحَوْلُ حَمَلَ مُوسَی (علیه السلام) امْرَأَتَهُ وَ زَوَّدَهُ شُعَیْبٌ (علیه السلام) مِنْ عِنْدِهِ وَ سَاقَ غَنَمَهُ فَلَمَّا أَرَادَ الْخُرُوجَ قَالَ لِشُعَیْبٍ (علیه السلام) أَبْغِی عَصًا تَکُونُ مَعِی وَ کَانَتْ عَصَی الْأَنْبِیَاءِ عِنْدَهُ قَدْ وَرِثَهَا مَجْمُوعَهًًْ فِی بَیْتٍ فَقَالَ لَهُ شُعَیْبٌ (علیه السلام) ادْخُلْ هَذَا الْبَیْتَ وَ خُذْ عَصًا مِنْ بَیْنَ تِلْکَ الْعِصِیِّ فَدَخَلَ فَوَثَبَتْ عَلَیْهِ عَصَا نُوحٍ (علیه السلام) وَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ صَارَتْ فِی کَفِّهِ فَأَخْرَجَهَا وَ نَظَرَ إِلَیْهَا شُعَیْبٌ (علیه السلام) فَقَالَ رُدَّهَا وَ خُذْ غَیْرَهَا فَرَدَّهَا لِیَأْخُذَ غَیْرَهَا فَوَثَبَتْ إِلَیْهِ تِلْکَ بِعَیْنِهَا فَرَدَّهَا حَتَّی فَعَلَ ذَلِکَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ فَلَمَّا رَأَی شُعَیْبٌ (علیه السلام) ذَلِکَ قَالَ لَهُ اذْهَبْ فَقَدْ خَصَّکَ اللَّهُ بِهَا فَسَاقَ غَنَمَهُ فَخَرَجَ یُرِیدُ مِصْرَ فَلَمَّا صَارَ فِی مَفَازَهًٍْ وَ مَعَهُ أَهْلُهُ أَصَابَهُمْ بَرْدٌ شَدِیدٌ وَ رِیحٌ وَ ظُلْمَهًٌْ وَ قَدْ جَنَّهُمُ اللَّیْلُ وَ نَظَرَ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی نَارٍ قَدْ ظَهَرَتْ کَمَا قَالَ اللَّهُ فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ فَأَقْبَلَ نَحْوَ النَّارِ یَقْتَبِسُ فَإِذَا شَجَرَهًٌْ وَ نَارٌ تَلْتَهِبُ عَلَیْهَا فَلَمَّا ذَهَبَ نَحْوَ النَّارِ یَقْتَبِسُ مِنْهَا أَهْوَتْ إِلَیْهِ فَفَزِعَ مِنْهَا وَ عَدَا وَ رَجَعَتِ النَّارُ إِلَی الشَّجَرَهًِْ فَالْتَفَتَ إِلَیْهَا وَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَی الشَّجَرَهًِْ فَرَجَعَ الثَّانِیَهًَْ لِیَقْتَبِسَ فَأَهْوَتْ نَحْوَهُ فَعَدَا وَ تَرَکَهَا ثُمَّ الْتَفَتَ وَ قَدْ رَجَعَتْ إِلَی الشَّجَرَهًِْ فَرَجَعَ إِلَیْهَا الثَّالِثَهًَْ فَأَهْوَتْ إِلَیْهِ فَعَدَا وَ لَمْ یُعَقِّبْ أَیْ لَمْ یَرْجِع.

امام باقر (علیه السلام) - هنگامی که موسی مدّت [قرار داد] را به پایان رسانید به شعیب گفت: «من باید به وطنم و به نزد مادرم و خانواده‌ام برگردم. چه چیزی به من می‌دهی»؟ شعیب گفت: «آنچه که گوسفندانم امسال از گوسفندان سفید و سیاه زاییدند برای تو هستند». و موسی (علیه السلام) هنگامی که می‌خواست حیوان نر را به بین حیوانات بفرستد با عصایش بعضی از پوستش را کند و بعضی دیگر از آن را رها کرد و آن را وارد آغل گوسفندان کرد و یک پارچه سیاه و سفیدی بر روی آن قرار داد. سپس آن را در بین گوسفندان فرستاد و آن سال همه گوسفندان بره سیاه و سفید زاییدند. هنگامی که آن سال گذشت، موسی همسرش را همراه آن چیزهایی که شعیب به آن‌ها داده بود سوار بر حیوانات کرد و خودش هم گلّه گوسفندانش را می‌آورد. هنگامی که خواست از میان آن‌ها خارج شود به شعیب گفت: «عصایی می¬خواهم تا همراه من باشد؛ و عصای پیامبران نزد او بود که همه‌ی آن‌ها را در اتاقی گذاشته بود. شعیب به او گفت: «وارد آن اتاق شو و عصایی را از بین عصاهای دیگر بردار». سپس داخل رفت و عصای نوح (علیه السلام) و ابراهیم (علیه السلام) به سمت او پرید و در دستش قرار گرفت ولی او رهایش کرد و شعیب (علیه السلام) به او نگاه کرد و گفت: «آن را بگذار و یکی دیگر بردار». و او آن‌ها را رها می‌کرد تا یکی دیگر بردارد ولی همان عصا به سوی او می‌پرید و سه بار این کار را تکرار کرد تا اینکه شعیب این منظره را دید و گفت: «آن را بردار همانا خداوند تو را برای آن انتخاب کرده است». و سپس گوسفندانش را برد و از شهر مدین به سوی مصر خارج شد. هنگامی که همراه خانواده‌اش از بیابان می¬گذشت گرفتار سرمای شدید و باد و تاریکی شدند و شب بر آن‌ها رسید و موسی به آتشی که از دور نمایان بود نگاه کرد. آن‌طور که خداوند می¬فرماید: فَلَمَّا قَضَی مُوسَی الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّی آتِیکُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ؛ سپس به‌سوی آن آتش که شعله‌ور بود، آمد، که یک درخت بود و از آن آتش شعله‌ور شده بود. هنگامی که نزد آتش رفت تا پاره‌ای از آن بردارد بر روی او افتاد و او ترسید و دوید و آن آتش به طرف درخت برگشت. و او متوجّه آن شده بود که به طرف درخت برگشته است. بار دیگر به سمت آن رفت تا پاره‌ای از آن بردارد و دوباره به سمت او پرید او هم دوباره فرار کرد و آن را رها کرد و سپس دید که آن پاره به سمت درخت برگشت. سپس برای بار سوّم نزدیک درخت رفت و آتش بر روی او افتاد، پس دوید ولی دیگر بار برنگشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص198

بحار الأنوار، ج13، ص29/ القمی، ج2، ص137؛ «فاقبل نحو النار… لم یرجع» محذوف/ نورالثقلین

1 -2

(قصص/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - لَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِیقَ لَیْلًا فَرَأَی نَاراً.

امام صادق (علیه السلام) - لَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ [زمانی‌که] موسی (علیه السلام) ده سال را پشت‌سر گذاشت و با خانواده‌اش عازم بیت‌المقدس شد راه را گم کرد و شبانه از مسیر منحرف شد و به بیراهه رفت. در این هنگام از دور آتشی دید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص200

بحار الأنوار، ج13، ص23/ نورالثقلین/ البرهان

به خانواده‌اش گفت: «درنگ کنید که من [از دور] آتشی دیدم؛ [می روم] شاید خبری از آن برای شما بیاورم، یا شعله‌ای از آتش تا با آن گرم شوید.»

2 -1

(قصص/ 29)

الباقر (علیه السلام) - لَمَّا رَجَعَ مُوسَی (علیه السلام) إِلَی امْرَأَتِهِ قَالَتْ: مِنْ أَیْنَ جِئْتَ؟ قَالَ: مِنْ عِنْدِ رَبِّ تِلْکَ النَّار.

امام باقر (علیه السلام) - زمانی‌که موسی (علیه السلام) نزد همسرش برگشت همسرش پرسید: «از کجا آمدی»؟ موسی (علیه السلام) گفت: «از نزد پروردگار آن آتش».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص200

بحار الأنوار، ج13، ص133/ نورالثقلین/ البرهان

2 -2

(قصص/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی جَمِیلَهًَْ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ: کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو فَإِنَّ مُوسَی (علیه السلام) ذَهَبَ لِیَقْتَبِسَ لِأَهْلِهِ نَاراً فَانْصَرَفَ إِلَیْهِمْ وَ هُوَ نَبِیٌّ مُرْسَل.

امام صادق (علیه السلام) - به چیزی که امیدی به آن نداری بیشتر امیدوار باش تا چیزی که به آن امید داری، حضرت موسی (علیه السلام) به امید آوردن شعله‌ی آتش به سمت آتش رفت و با مقام پیامبری برگشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص200

الکافی، ج5، ص81/ نورالثقلین/ نورالثقلین؛ «فانصرف الیهم و هو بنی مرسل» محذوف

2 -3

(قصص/ 29)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - إِنَّمَا سُمِّیَ الْجَبَلُ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ مُوسَی (علیه السلام) طُورَ سَیْنَاءَ لِأَنَّهُ جَبَلٌ کَانَ عَلَیْهِ شَجَرُ الزَّیْتُونِ وَ کُلُ جَبَلٍ یَکُونُ عَلَیْهِ مَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ سُمِّیَ طُورَ سَیْنَاءَ وَ طُورَ سِینِینَ وَ مَا لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ مَا یُنْتَفَعُ بِهِ مِنَ النَّبَاتِ أَوِ الْأَشْجَارِ مِنَ الْجِبَالِ سُمِّیَ طور {طُوراً} وَ لَا یُقَالُ لَهُ طُورُ سَیْنَاءَ وَ لَا طُورُ سِینِین.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - آن کوهی که موسی (علیه السلام) بر روی آن قرار داشت به این خاطر به آن طور سیناء می‌گفتند چون بر روی آن درخت زیتون روییده بود و هر درختی که بر روی آن گیاهان و درختان ثمردار بر روی آن برویند طور سیناء و یا طور سینین نامیده می‌شود و هر کوهی که بر روی آن چنان گیاهان و درختانی نمی‌روییدند به طور معروف بود و به آن طور سیناء یا طور سینین گفته نمی‌شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص200

بحارالأنوار، ج13، ص65

آیه فَلَمّا أَتاها نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا الله رَبُّ الْعالَمِینَ [30]

هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست درّه، در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان».

هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست درّه، در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان

1 -1

(قصص/ 30)

الباقر (علیه السلام) - فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ نَحْوَ بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَخْطَأَ الطَّرِیقَ لَیْلًا فَرَأَی ناراً فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ أَوْ خَبَرٍ مِنَ الطَّرِیقِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی النَّارِ فَإِذَا شَجَرَهًٌْ تَضْطَرِمُ مِنْ أَسْفَلِهَا إِلَی أَعْلَاهَا فَلَمَّا دَنَا مِنْهَا تَأَخَّرَتْ عَنْهُ فَرَجَعَ وَ أَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَهًًْ ثُمَّ دَنَتْ مِنْهُ الشَّجَرَهًُْ فَنُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمِینَ وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ فَإِذَا

حَیَّهًٌْ مِثْلُ الْجَذَعِ لِأَنْیَابِهَا صَرِیرٌ یَخْرُجُ مِنْهَا مِثْلُ لَهَبِ النَّارِ فَوَلَّی مُدْبِراً فَقَالَ لَهُ رَبُّهُ عَزَّوَجَلَّ ارْجِعْ فَرَجَعَ وَ هُوَ یَرْتَعِدُ وَ رُکْبَتَاهُ تَصْطَکَّانِ فَقَالَ إِلَهِی هَذَا الْکَلَامُ الَّذِی أَسْمَعُ کَلَامُکَ قَالَ نَعَمْ فَلَا تَخَفْ فَوَقَعَ عَلَیْهِ الْأَمَانُ فَوَضَعَ رِجْلَهُ عَلَی ذَنَبِهَا ثُمَّ تَنَاوَلَ لِحْیَتَهَا فَإِذَا یَدُهُ فِی شُعْبَهًِْ الْعَصَا قَدْ عَادَتْ عَصًا.

امام باقر (علیه السلام) - هنگامی که موسی مدّت [قرارداد] را به پایان رسانید و همراه خانواده‌اش به سوی بیت‌المقدّس می‌رفت، شب راه را گم کرد و آتشی دید به خانواده‌اش گفت: «درنگ کنید که من [از دور] آتشی دیدم؛ [می روم] شاید شعله‌ای از آتش بیاورم تا با آن گرم شوید. و یا خبری از راه بگیرم» وقتی به آتش رسید دید درختی از بن تا شاخه فروزان است وقتی به آن نزدیک شد، آتش عقب رفت و موسی (علیه السلام) برگشت و در خود احساس ترسی کرد؛ هنگامی که به سراغ آتش آمد، از کرانه راست درّه، در آن سرزمین پربرکت، از میان درختی ندا آمد که: «ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان *عصایت را بینداز چون دیدش که همانند ماری می‌جند، گریزان بازگشت و به عقب ننگریست. (قصص/3130) ماری بود مانند تنه‌ی خرما که از دندان‌هایش صدا خارج می‌کرد و از دهانش شراره‌ی آتش می‌جهید. موسی (علیه السلام) [از ترس] پشت‌کرده دور می‌شد؛ پروردگار فرمود: «برگرد». برگشت و به خود می‌لرزید و زانوهایش به هم می‌خورد عرض‌کرد: «ای معبود من! این سخنی که می‌شنوم سخن تو است»؟ فرمود: «آری! نترس (قصص/31)». [بر اثر این سخن خدا] آسوده شد و پای خود را بر دم آن مار نهاد و زیر گلویش را گرفت ناگهان وقتی دستش بر قبضه عصا رسید، مار به صورت عصا برگشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص200

بحار الأنوار، ج13، ص41

از کرانه راست درّه، در آن سرزمین پربرکت

2 -1

(قصص/ 30)

الصّادق (علیه السلام) - شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ هُوَ الْفُرَاتُ وَ الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ هِیَ کَرْبَلَاءُ وَ الشَّجَرَةِ هِیَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله).

امام صادق (علیه السلام) - شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ که خداوند آن را ذکر فرموده رود فرات است و آن الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ؛ کربلا است و الشَّجَرَةِ محمّد (صلی الله علیه و آله) است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص202

بحار الأنوار، ج97، ص229

2 -2

(قصص/ 30)

امیرالمومنین (علیه السلام) -… ثُمَّ قَالَ یَا أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) مَا تَرَکْتُمْ لِنَبِیٍّ دَرَجَهًًْ وَ لَا لِمُرْسَلٍ فَضِیلَهًًْ إِلَّا وَ قَدْ تَحَمَّلْتُمُوهَا لِنَبِیِّکُمْ فَهَلْ عِنْدَکُمْ جَوَابٌ إِنْ أَنَا سَأَلْتُکُمْ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) سَلْ یَا أَخَا الْیَهُودِ مَا أَحْبَبْت… قَالَ الْیَهُودِیُّ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ نَاجَی مُوسَی (علیه السلام) عَلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ بِثَلَاثِمِائَهًٍْ وَ ثَلَاثَ عَشْرَهًَْ کَلِمَهًًْ یَقُولُ لَهُ فِیهَا یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللهُ فَهَلْ فَعَلَ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) نَاجَاهُ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ رَفَعَهُ عَلَیْهِنَّ فَنَاجَاهُ فِی مَوْطِنَیْنِ أَحَدُهُمَا عِنْدَ سِدْرَهًِْ الْمُنْتَهی وَ کَانَ لَهُ هُنَاکَ مَقَامٌ مَحْمُودٌ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی.

امام علی (علیه السلام) - [عدّه‌ای در مسجد نشسته بودند که] عالمی از علمای یهود وارد مسجد شد و گفت: ای امّت محمّد (صلی الله علیه و آله)! شما هیچ درجه و مرتبه و فضیلتی را برای هیچ پیامبر یا وصی‌ای نیافتید مگر آنکه آن را به پیامبر خود نیز نسبت دادید. با این اوصاف، اگر من از شما سؤالی بپرسم می‌توانید پاسخ دهید؟! امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: ای برادر یهودی! هرچه دلت می‌خواهد بپرس… یهودی پرسید: «خداوند عزّوجلّ در طور سینا با موسی (علیه السلام) با سیصد و سیزده کلام نجوا کرد که در هریک به او می¬فرمود: یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللهُ؛ آیا با محمّد (صلی الله علیه و آله) نیز چنین کاری کرده است»؟ علی (علیه السلام) فرمود: «البته که چنین کرده، خداوند والامرتبه بر فراز هفت آسمان با محمّد (صلی الله علیه و آله) نجوا کرد، او را بر هفت آسمان فراز داشت و در دو جا با او نجوا کرد، نزدیک سدر المنتهی که در آنجا جایگاهی ستوده داشت، سپس او را بالاتر بُرد تا اینکه به ساق عرش رسید، خداوند عزّوجلّ فرموده است: سپس نزدیک شد و بسیار نزدیک شد (نجم/8)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص202

بحار الأنوار، ج16، ص343

2 -3

(قصص/ 30)

الصّادق (علیه السلام) - قَالَ یَا مُفَضَّلُ إِنَّ بِقَاعَ الْأَرْضِ تَفَاخَرَتْ فَفَخَرَتْ کَعْبَهًُْ الْبَیْتِ الْحَرَامِ عَلَی بُقْعَهًِْ کَرْبَلَاءَ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهَا أَنِ اسْکُتِی کَعْبَهًَْ الْبَیْتِ الْحَرَامِ وَ لَا تَفْتَخِرِی عَلَی کَرْبَلَاءَ فَإِنَّهَا الْبُقْعَهًُْ الْمُبَارَکَهًُْ الَّتِی نُودِیَ مُوسَی (علیه السلام) مِنْهَا مِنَ الشَّجَرَهًِْ وَ إِنَّهَا الرَّبْوَهًُْ الَّتِی أَوَتْ إِلَیْهَا مَرْیَمُ (سلام الله علیها) وَ الْمَسِیحُ (علیه السلام) وَ إِنَّهَا الدَّالِیَهًُْ الَّتِی غُسِلَ فِیهَا رَأْسُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) وَ فِیهَا غَسَلَتْ مَرْیَمُ (سلام الله علیها) عِیسَی (علیه السلام) وَ اغْتَسَلَتْ مِنْ وِلَادَتِهَا وَ إِنَّهَا خَیْرُ بُقْعَهًٍْ عَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْهَا وَقْتَ غَیْبَتِهِ وَ لَیَکُونَنَّ لِشِیعَتِنَا فِیهَا خِیَرَهًٌْ إِلَی ظُهُورِ قَائِمِنَا (عجل الله تعالی فرجه الشریف).

امام صادق (علیه السلام) -‌ای مفضّل! تمام اماکن روی زمین بر یک دیگر فخر می‌کردند. از جمله کعبه در مسجدالحرام بر زمین کربلا فخر می‌نمود. خداوند وحی فرستاد: «ای کعبه ساکت باش! و بر کربلا فخر نکن! زیرا کربلا بقعه‌ی مبارکی است که در آنجا از جانب خداوند به وسیله‌ی درخت به موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) وحی شد و همان تلّی است که مریم (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) منزل کردند و محلّی است که سر حسین (علیه السلام) را در آن شستشو دادند و مریم (علیه السلام)، عیسی (علیه السلام) را شست و خودش هم بعد از ولادت وی غسل کرد». کربلا بهترین سرزمین‌هاست. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) هنگام غیبتش از آنجا به آسمان بالا رفت و آنجا تا موقع ظهور قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خیر و برکت زیادی برای شیعیان ما دارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص202

کامل الزیارات، ص269

2 -4

(قصص/ 30)

الباقر (علیه السلام) - عَن اَبِی جَعفَر (علیه السلام) الْغَاضِرِیَّهًُْ هِیَ الْبُقْعَهًُْ الَّتِی کَلَّمَ اللَّهُ فِیهَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ (علیه السلام) وَ نَاجَی نُوحاً فِیهَا وَ هِیَ أَکْرَمُ أَرْضِ اللَّهِ عَلَیْهِ.

امام باقر (علیه السلام) - در روایتی آمده است که امام باقر (علیه السلام) فرمود: «غاضریه مکانی است که خداوند متعال در آنجا با موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) تکلّم نمود و با حضرت نوح (علیه السلام) مناجات کرد، این زمین کریم‌ترین و شریف‌ترین مکان روی زمین بوده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص204

بحار الأنوار، ج53، ص12؛ «عن ربعی… إلی آخر» محذوف/ کامل الزیارات؛ ص49؛ «قال یا مفضل… قایمنا (»

درخت

3 -1

(قصص/ 30)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - وَجَدَ النَّارَ فِی شَجَرَهًِْ عَنَّابٍ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - موسی (علیه السلام) آتش را در درخت عّناب یافت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص204

بحار الأنوار، ج87، ص111

ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان

4 -1

(قصص/ 30)

الباقر (علیه السلام) - قَال فی قوله تعالی… أَنْ یا مُوسی إِنِّی أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَالَ مُوسَی (علیه السلام) فَمَا الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ مَا فِی یَمِینِکَ یَا مُوسَی قالَ هِیَ عَصایَ. قالَ أَلْقِها یا مُوسی (علیه السلام) فَأَلْقاها فَصَارَتْ حَیَّهًًْ فَفَزِعَ مِنْهَا مُوسَی (علیه السلام) وَ عَدَا فَنَادَاهُ اللَّهُ خُذْها وَ لا تَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ. اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ أَیْ مِنْ غَیْرِ عِلَّهًٍْ وَ ذَلِکَ أَنَّ مُوسَی (علیه السلام) کَانَ شَدِیدَ السُّمْرَهًِْ فَأَخْرَجَ یَدَهُ مِنْ جَیْبِهِ فَأَضَاءَتْ لَهُ الدُّنْیَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِین.

امام باقر (علیه السلام) - خدای متعال صدا زد: …‌ای موسی! منم خداوند، پروردگار جهانیان؛ موسی (علیه السلام) گفت: «دلیل [و نشانه‌ی] این امر چیست»؟ خداوند فرمود: «ای موسی! در دست راست تو چیست»؟ گفت: «عصای من است». (طه/1817) فرمود: «ای موسی! عصای خود را بیفکن (طه/19)» موسی (علیه السلام) آن را انداخت ناگهان تبدیل به ماری جنبنده شد. پس موسی (علیه السلام) از آن ترسید و فرار کرد. خداوند او را صدا زد که: «ای موسی (علیه السلام)! آن را بگیر و نترس آن را بردار که تو در امانی (قصص/31) و دستت را در گریبان خود فرو بر، هنگامی که خارج می‌شود سفید و درخشنده است بدون عیب و نقص، (قصص/32)» و این نور به دلیل عارضه‌ای در دست او نبود زیرا پوست موسی (علیه السلام) سبزه تیره بود. دستش را از گریبانش بیرون آورد که ناگهان دنیا را برایش روشن کرد. خداوند عزّوجلّ فرمود: این دو (نشانه) دو برهان از جانب پروردگار تو است که باید به سوی فرعون و سران (کشور) او ببری؛ زیرا آنان همواره قومی نافرمانند (قصص/32).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص204

بحار الأنوار، ج13، ص29/ القمی، ج2، ص140؛ و «و ذلک ان موسی (… قوما فاسقین» محذوف/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص222؛ فیه: «من غیر عله… قوما فاسقین» محذوف

4 -2

(قصص/ 30)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ مِنْ جَرَادَهًٍْ إِلَّا وَ تَحْتَ‌جَنَاحِهَا مَکْتُوبٌ بِالسُّرْیَانِیَّهًِْ إِنِّی‌أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمِینَ قَاصِمُ الْجَبَابِرَهًِْ خَلَقْتُ الْجَرَادَ جُنْداً مِنْ جُنُودِی أُهْلِکُ بِهِ مَنْ شِئْتُ مِنْ خَلْقِی.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هیچ ملخی نیست مگر اینکه زیر بالش به زبان سریانی نوشته: إِنِّی أَنَا اللهُ رَبُّ الْعالَمِینَ؛ من درهم کوبنده‌ی جبّاران هستم، ملخ را یکی از لشکریانم آفریدم تا به واسطه‌ی او هرکدام از مخلوقاتم را که بخواهم، هلاک کنم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص204

بحار الأنوار، ج62، ص212

آیه وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَلَمّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی أَقْبِلْ وَ لاتَخَفْ إِنَّکَ مِنَ الْآمِنِینَ [31]

عصایت را بیفکن. » هنگامی که [عصا را افكند و] دید همچون ماری با سرعت حرکت می‌کند، ترسید و به عقب برگشت، و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد! [ندا آمد:] «ای موسی! برگرد و نترس، تو در امان هستی.

آیه أُسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَئِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ [32]

دستت را در گریبان خود فرو بر، هنگامی که خارج می‌شود سفید و نورانی است بدون عیب و نقص؛ و دست‌هایت را برای دوری از ترس و وحشت، بر سینه‌ات بگذار. این دو [معجزه: عصا و يد بيضا] دو دلیل روشن از پروردگارت به سوی فرعون و اطرافیان اوست، که آنان گروه نافرمانی هستند.»

1

(قصص/ 32)

إبن‌عباس (رحمة الله علیه) - وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ أَیْ ضُمَّ یَدَکَ إِلَی صَدْرِکَ مِنَ الْخَوْفِ فَلَا خَوْفَ عَلَیْکَ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ؛ یعنی دستت را بر سینه‌ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود تا هیچ ترسی در تو نمانَد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص206

بحار الأنوار، ج13، ص23

آیه قالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ [33]

عرض کرد: «پروردگارا! من یک تن از آنان را کُشته ام؛ می‌ترسم مرا به قتل برسانند.

1

(قصص/ 33)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ إِنَّ أَخِی مُوسَی (علیه السلام) نَاجَی رَبَّهُ عَلَی جَبَلِ طُورِ سَیْنَاءَ فَقَالَ فِی آخِرِ الْکَلَامِ امْضِ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ الْقِبْطِ وَ أَنَا مَعَکَ لَا تَخَفْ فَکَانَ جَوَابُهُ مَا ذَکَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ وَ هَذَا عَلِیٌّ قَدْ أَنْفَذْتُهُ لِیَسْتَرْجِعَ بَرَاءَهًَْ وَ یَقْرَأَهَا عَلَی أَهْلِ مَکَّهًَْ وَ قَدْ قَتَلَ مِنْهُمْ خَلْقاً عَظِیماً فَمَا خَافَ وَ لَا تَوَقَّفَ وَ لَمْ تَأْخُذْهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهًُْ لَائِمٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در حدیثی طولانی فرمود: «برادرم موسی (علیه السلام) بر روی کوه طورسیناء با پروردگارش مناجات می‌کرد که در پایان کلام خداوند فرمود: «به سوی فرعون و قومِ قبطی او برو و من همراه تو هستم نترس» و جواب او (موسی (علیه السلام) ) آن چیزی است که خداوند تعالی [در قرآن] یادآورشده که عبارت است از: إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ؛ و این علی (علیه السلام) است که وقتی او را مأمور کردم که سوره‌ی برائت (توبه) را از ابوبکر بگیر و بر اهل مکّه قرائت کن با این‌که افراد زیادی از آن‌ها را کشته بود، نترسید و متوقف نشد و سرزنش، سرزنش‌کنندگان او را از انجام این کار برای خدا، باز نداشت». [و این فضل علی (علیه السلام) بر موسی (علیه السلام) است].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص206

بحار الأنوار، ج35، ص304/ المناقب، ج2، ص127

آیه وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ [34]

و برادرم هارون زبانش از من فصیح‌تر است؛ او را همراه من بفرست تا یاور من باشد و مرا تصدیق کند؛ زیرا می‌ترسم مرا تکذیب کنند. »

1

(قصص/ 34)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال… فَقُلْتُ وَ کَانَ هَارُونُ (علیه السلام) أَخَا مُوسَی (علیه السلام) لِأَبِیهِ وَ أُمِّهِ قَالَ نَعَمْ أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ یَقُولُ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی فَقُلْتُ فَأَیُّهُمَا کَانَ أَکْبَرَ سِنّاً قَالَ هَارُونُ (علیه السلام) فَقُلْتُ وَ کَانَ الْوَحْیُ یَنْزِلُ عَلَیْهِمَا جَمِیعاً قَالَ کَانَ الْوَحْیُ یَنْزِلُ عَلَی مُوسَی (علیه السلام) وَ مُوسَی (علیه السلام) یُوحِیهِ إِلَی هَارُونَ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْأَحْکَامِ وَ الْقَضَاءِ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ أَ کَانَ ذَلِکَ إِلَیْهِمَا قَالَ کَانَ مُوسَی (علیه السلام) الَّذِی یُنَاجِی رَبَّهُ وَ یَکْتُبُ الْعِلْمَ وَ یَقْضِی بَیْنَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ هَارُونُ (علیه السلام) یَخْلُفُهُ إِذَا غَابَ عَنْ قَوْمِهِ لِلْمُنَاجَاهًِْ قُلْتُ فَأَیُّهُمَا مَاتَ قَبْلَ صَاحِبِهِ قَالَ مَاتَ هَارُونُ قَبْلَ مُوسَی (علیه السلام) وَ مَاتَا جَمِیعاً فِی التِّیهِ قُلْتُ وَ کَانَ لِمُوسَی (علیه السلام) وَلَدٌ قَالَ لَا کَانَ الْوَلَدُ لِهَارُونَ (علیه السلام) وَ الذُّرِّیَّهًُْ لَه.

امام باقر (علیه السلام) - محمّدبن‌مسلم گوید: «به امام باقر (علیه السلام) عرض‌کردم: «آیا موسی و هارون (علی‌ها السلام) برادر تنی بودند (از یک پدر و مادر بودند)»؟ فرمود: «آری! مگر نشنیدی که خداوند عزّوجل از زبان هارون (علیه السلام) می‌فرماید: « (هارون) گفت: «ای فرزند مادرم! [ای برادر!] ریش و سر مرا مگیر! (طه/94)» گفتم: «کدام یک از نظر سنّ بزرگ‌تر بود»؟ فرمود: «هارون (علیه السلام)» گفتم: «آیا وحی بر هر دوی آن‌ها نازل می‌شد»؟ فرمود: «وحی بر موسی (علیه السلام) نازل می‌شد و موسی (علیه السلام) او را به هارون (علیه السلام) وحی می‌کرد». گفتم: «حکم و قضاوت و امر و نهی مردم به دست هردو بود»؟ فرمود: «موسی (علیه السلام) با خداوند مناجات می‌کرد و علم می‌نوشت و در بین بنی‌اسرائیل قضاوت می¬کرد و هر وقت موسی (علیه السلام) به مناجات رفته بود، هارون (علیه السلام) در غیاب او جانشینش بود». پرسیدم: «کدام‌یک از آن‌ها زودتر فوت کرد»؟ فرمود: «هارون (علیه السلام) قبل از موسی (علیه السلام) فوت کرد و همه آن‌ها در بیابان مردند». پرسیدم: «آیا موسی (علیه السلام) فرزندی داشت»؟ فرمود: «نه، فرزندان برای هارون (علیه السلام) بودند و نسل آن‌ها هم از او بود.».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص206

بحار الأنوار، ج13، ص 27/ نورالثقلین

آیه قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلایَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ [35]

فرمود: «بزودی بازوان تو را بوسیله برادرت محکم [و نيرومند] می‌کنیم، وبرای شما سلطه و برتری قرار می‌دهیم؛ و آن‌ها به برکت معجزات ما، بر شما دست نمی‌یابند؛ شماو پیروانتان پیروزید.»

آیه فَلَمّا جاءَهُمْ مُوسی بِآیاتِنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلّا سِحْرٌ مُفْتَریً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ [36]

هنگامی که موسی با معجزات روشن ما به سوی آنان آمد، گفتند: «این چیزی جز سحر نیست که بدروغ به خدا بسته شده؛ ما هرگزچنین چیزی را در نیاکان خود نشنیده‌ایم!»

آیه وَ قالَ مُوسی رَبِّی أَعْلَمُ بِمَنْ جاءَ بِالْهُدی مِنْ عِنْدِهِ وَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إِنَّهُ لایُفْلِحُ الظّالِمُونَ [37]

موسی گفت: «پروردگارم از حال کسانی که هدایت را از نزد او آورده‌اند، و کسانی که عاقبت نیک سرا[ى دنيا و آخرت] از آن آن‌هاست آگاهتراست. به یقین ستمکاران رستگار نخواهند شد.»

1

(قصص/ 37)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ أَبُوذَرٍّ الْغِفَارِیُّ (رحمة الله علیه) یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ عَرَفَنِی فَقَدْ عَرَفَنِی أَنَا جُنْدَبُ بْنُ جُنَادَهًَْ الْبَدْرِیُّ أَبُو ذَرٍّ الْغِفَارِیُّ (رحمة الله علیه) سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِهَاتَیْنِ وَ إِلَّا فَصَمَّتَا وَ رَأَیْتُهُ بِهَاتَیْنِ وَ إِلَّا فَعَمِیَتَا یَقُولُ عَلِیٌّ (علیه السلام) قَائِدُ الْبَرَرَهًِْ وَ قَاتِلُ الْکَفَرَهًِْ مَنْصُورٌ مَنْ نَصَرَهُ مَخْذُولٌ مَنْ خَذَلَهُ أَمَا إِنِّی صَلَّیْتُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَوْماً مِنَ الْأَیَّامِ الظُّهْرَ فَسَأَلَ سَائِلٌ فِی الْمَسْجِدِ فَلَمْ یُعْطِهِ أَحَدٌ شَیْئاً فَرَفَعَ السَّائِلُ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ اشْهَدْ أَنِّی سَأَلْتُ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَلَمْ یُعْطِنِی أَحَدٌ شَیْئاً وَ کَانَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فِی الصَّلَاهًِْ رَاکِعاً فَأَوْمَأَ إِلَیْهِ بِخِنْصِرِهِ الْیُمْنَی وَ کَانَ مُتَخَتِّماً فِیهَا فَأَقْبَلَ السَّائِلُ فَأَخَذَ الْخَاتَمَ مِنْ خِنْصِرِهِ وَ ذَلِکَ بِمَرْأًی مِنَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ یُصَلِّی فَلَمَّا فَرَغَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مِنْ صَلَاتِهِ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ إِنَّ أَخِی مُوسَی (علیه السلام) سَأَلَکَ فَقَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی فَأَنْزَلْتَ عَلَیْهِ قُرْآناً نَاطِقاً سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا اللَّهُمَّ وَ أَنَا مُحَمَّدٌ نَبِیُّکَ وَ صَفِیُّکَ اللَّهُمَّ فَاشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی… وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی عَلِیّاً (علیه السلام) اشْدُدْ بِهِ ظَهْرِی قَالَ أَبُو ذَرٍّ (رحمة الله علیه) فَمَا اسْتَتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَلَامَهُ حَتَّی نَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) اقْرَأْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوذرغفاری (رحمة الله علیه) گفت: ای مردم! هرکس که مرا می‌شناسد، که می‌شناسد [و هرکس مرا نمی‌شناسد بداند] من جندب‌بن‌جناده بدری، ابوذرغفاری هستم با این گوشهای خودم از رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم و اگر دروغ می‌گویم هر دو گوشم کر باد و با این چشمان خود این جریان را دیدم و اگر دروغ می‌گویم هر دو چشمم کور باد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «علی (علیه السلام) پیشوای خوبان است و کشنده‌ی کافران، هرکس او را یاری کند خدا یاریش خواهد کرد و هرکس دست از یاریش بردارد خدا دست از یاری او بر خواهد داشت». ای مردم! روزی از روزها با رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در مسجد نماز ظهر می‌خواندم سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد ولی کسی چیزی به او نداد او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد» در همین حال علی (علیه السلام) که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود که انگشتری در آن بود اشاره کرد، سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت (علیه السلام) بیرون آورد پیامبر (صلی الله علیه و آله) که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد هنگامی که از نماز فارغ‌شد سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خدایا برادرم موسی (علیه السلام) از تو تقاضا کرد که گفت: ای پروردگار من، سینه مرا برای من گشاده گردان* و کار مرا آسان ساز* و گره از زبان من بگشای* تا گفتار مرا بفهمند* و یاوری از خاندان من برای من قرار ده* برادرم هارون را* پشت مرا بدو محکم کن* و در کار من شریکش گردان (طه/3225) و گفتی دعای او را مستجاب نمودی و بر او آیه قرآن نازل کردی: سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ؛ خداوندا! من محمّد پیامبر و برگزیده توأم؛ سینه مرا گشاده‌کن* و کارها را بر من آسان ساز* از خاندانم علی (علیه السلام) را وزیر من گردان* تا به وسیله او پشتم قوی و محکم گردد (طه/3125)». هنوز دعای پیامبر (صلی الله علیه و آله) پایان نیافته بود که جبرئیل (علیه السلام) نازل شد و به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: «بخوان»! و این آیات بر او نازل شد: سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر (صلی الله علیه و آله) او و آن‌ها که ایمان آورده‌اند و نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌پردازند (مائده/55) ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص208

بحار الأنوار، ج35، ص194/ إرشادالقلوب، ج2، ص220/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص156؛ «بمرأی… فلما» محذوف

2

(قصص/ 37)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ بَعَثَ النَّبِیُّ مُصَدِّقاً إِلَی قَوْمٍ فَعَدَوْا عَلَی الْمُصَدِّقِ فَقَتَلُوهُ فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) فَبَعَثَ عَلِیّاً (علیه السلام) فَقَتَلَ الْمُقَاتِلَهًَْ وَ سَبَی الذُّرِّیَّهًَْ، فَبَلَغَ ذَلِکَ النَّبِیَ فَسَرَّهُ،

فَلَمَّا بَلَغَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَدْنَی الْمَدِینَهًِْ تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَاعْتَنَقَهُ وَ قَبَّلَ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَ قَالَ: بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مَنْ شَدَّ اللَّهُ عَضُدِی بِهِ کَمَا شَدَّ عَضُدَ مُوسَی (علیه السلام) بِهَارُون (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - انس‌بن‌مالک گوید: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)، مبلّغی را [برای جمع آوری صدقات و زکات] نزد قومی فرستاد. امّا آن‌ها به وی حمله کرده و او را به قتل رساندند. وقتی این خبر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید علی (علیه السلام) را به جنگ آن‌ها فرستاد. علی (علیه السلام) قاتلان را کشت و بقیه را به اسارت گرفت و برگشت و وقتی به نزدیک مدینه رسید با استقبال رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) مواجه گردید پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را در آغوش کشید و پیشانی وی را بوسید و فرمود: «پدر و مادرم فدایت! ای کسی که خدا بازوی مرا به وسیله او قوی گرداند همان‌طور که بازوی موسی (علیه السلام) را به وسیله هارون (علیه السلام) قوی گرداند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص208

شواهدالتنزیل، ج1، ص561/ البرهان؛ «فبلغ ذلک النبی (فسره» محذوف و «التزمه» بدل «فاعتفقه»

آیه وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَلْ لِی صَرْحاً لَعَلِّی أَطَّلِعُ إِلی إِلهِ مُوسی وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ مِنَ الْکاذِبِینَ [38]

فرعون گفت: «ای گروه اشراف! من خدایی جز خودم برای شما سراغ ندارم. [امّا براى تحقيق بيشتر،]‌ای هامان، برایم آتشی بر گل بيفروز[و آجرهاى محكم بساز]، و برای من برج بلندی ترتیب ده تا از خدای موسی خبر گیرم؛ هر چند من گمان می‌کنم او از دروغگویان است.»

1

(قصص/ 38)

علی بن إبراهیم (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ فَحَشَرَ فَنادی یَعْنِی فِرْعَوْنَ وَ النَّکَالُ الْعُقُوبَهًُْ وَ الْآخِرَةُ هُوَ قَوْلُهُ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ الْأُولَی قَوْلُهُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَأَهْلَکَهُ اللَّهُ بِهَذَیْنِ الْقَوْلَیْنِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از؛ و گروهی را فراهم آورد و ندا در داد (نازعات/23)، فرعون است و نَکال در آیات: و گفت: پروردگار بزرگ‌تر شما منم و خدا هم او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتارکرد، (نازعات/2524) مجازات و عقوبت است. و منظور از الْآخِرَةِ؛ عبارت: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی است [مجازات این حرفش را خواهد داد] و مقصود از الْأُولَی؛ سخن فرعون است که گفت: مَا عَلِمْتُ لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرِی است و خداوند او را به خاطر این حرفش هلاک کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص210

بحار الأنوار، ج13، ص109/ القمی، ج2، ص403

2

(قصص/ 38)

إبن عباس (رحمة الله علیه) - إِنَّ جَبْرَئِیلَ (علیه السلام) قَالَ لِرَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) لَوْ رَأَیْتَنِی وَ فِرْعَوْنَ یَدْعُو بِکَلِمَهًِْ الْإِخْلَاصِ: آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ أَنَا دَفَنْتُهُ فِی الْمَاءِ وَ الطِّینِ لِشِدَّهًِْ غَضَبِی عَلَیْهِ مَخَافَهًَْ أَنْ یَتُوبَ فَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَیْهِ. قَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا کَانَ شِدَّهًُْ غَضَبِکَ عَلَیْهِ یَا جَبْرَائِیلَ (علیه السلام)؟ قَالَ: لِقَوْلِهِ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ هِیَ الْکَلِمَهًُْ الْآخِرَهًُْ مِنْهُ وَ إِنَّمَا قَالَ حِینَ انْتَهَی إِلَی الْبَحْرِ وَ کَلِمَهًُْ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی فَکَانَ بَیْنَ الْأُولَی وَ الْآخِرَهًِْ أَرْبَعُونَ سَنَهًًْ، وَ إِنَّمَا قَالَ ذَلِکَ لِقَوْمِهِ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی حِینَ انْتَهَی إِلَی الْبَحْرِ فَرَآهُ قَدْ یَبِسَ فِیهِ الطَّرِیقُ، فَقَالَ لِقَوْمِهِ: تَرَوْنَ الْبَحْرَ قَدْ یَبِسَ مِنْ فَرْقِی. فَصَدَّقُوهُ لَمَّا رَأَوْا ذَلِکَ فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مَا هَدَی.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - جبرئیل به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: «کاش مرا می‌دیدی در آن حال که فرعون کلمه اخلاص را می‌گفت و دعا می‌کرد: گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده‌اند، وجود ندارد و من از مسلمین هستم!» (یونس/90) و من به خاطر این‌که از او بسیار خشمگین بودم او را در آب و گل دفن کردم چون ترسیدم که توبه کند و خداوند توبه‌اش را بپذیرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: «چرا از او بسیار خشمگین بودی‌ای جبرئیل»؟! گفت: «به خاطر این سخنش که می‌گفت: من خداوند بلند مرتبه شما هستم (نازعات/24) و این (کلمه اخلاص) آخرین کلمه‌ی او بود، این حرف را وقتی گفت که به انتهای دریا رسیده‌بود و جمله‌ی ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی؛ کلام اول او بود. که بین کلام اول و آخر او چهل سال فاصله‌بود و جمله أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی؛ را زمانی گفت که به دریا رسید و دید که یک مسیر در دریا خشک شده‌است و به قومش گفت: «دریا را می‌بینید که به خاطر من خشک شده است و آن‌ها نیز وقتی این‌گونه دیدند او را تصدیق کردند» و این همان معنای کلام خداوند است: و فرعون قوم خود را گمراه‌ساخت و هرگز هدایت نکرد (طه/79).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص210

سعدالسعود، ص218/ نورالثقلین

3

(قصص/ 38)

الباقر (علیه السلام) - أَمْلَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِفِرْعَوْنَ مَا بَیْنَ الْکَلِمَتَیْنِ قَوْلَهُ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی وَ قَوْلَهُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ ثُمَّ أَخَذَهُ اللهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی وَ کَانَ بَیْنَ أَنْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَی (علیه السلام) وَ هَارُونَ (علیه السلام) قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما وَ بَیْنَ أَنْ عَرَفَهُ اللَّهُ تَعَالَی الْإِجَابَهًَْ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ ثُمَّ قَالَ قَالَ جَبْرَئِیلُ نَازَلْتُ رَبِّی فِی فِرْعَوْنَ مُنَازَلَهًًْ شَدِیدَهًًْ فَقُلْتُ یَا رَبِّ تَدَعُهُ وَ قَدْ قَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فَقَالَ إِنَّمَا یَقُولُ مِثْلَ هَذَا عَبْدٌ مِثْلُک.

امام باقر (علیه السلام) - خدای عزّوجل به فرعون در میان دو جمله‌اش یکی اینکه گفت: «من پروردگار بلند مرتبه شما هستم (النازعات/24) و دیگر اینکه گفت: «من به جز خودم خدایی برای شما نمی‌دانم (القصص/38) چهل سال مهلت داد و سپس او را به شکنجه آن حرف اولش و حرف آخرش گرفتار ساخت و از آن‌گاه که خدای عزّوجل به موسی (علیه السلام) و هارون (علیه السلام) فرمود: «دعای شما دو نفر مستجاب گردید (یونس/89)» تا روزی که خداوند اثر استجابت دعا را به موسی (علیه السلام) نشان داد چهل سال فاصله بود». جبرئیل گفت: «من با پروردگار خود درباره فرعون سخت درافتادم و عرض کردم: «پروردگارا! با این‌که فرعون داد أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی می‌دهد تو او را به حال خودش رها کرده‌ای [و عذاب نمی‌کنی]»؟ فرمود: «چنین سخنی را بنده‌ای چون تو می‌گوید [که عجول است]».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص210

الخصال، ج2، ص539/ البرهان؛ «بتفاوت»

آیه وَ اسْتَکْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَیْنا لایُرْجَعُونَ [39]

[سرانجام] فرعون ولشکریانش به ناحق در زمین تکبر ورزیدند، و پنداشتند به سوی ما بازگردانده نمی‌شوند.

آیه فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظّالِمِینَ [40]

ما نیز او و لشکریانش را گرفتیم و به دریا افکندیم؛ اکنون بنگر سرانجام ستمکاران چگونه بود!

آیه وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لایُنْصَرُونَ [41]

و آنان (فرعونیان) را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش [دوزخ] دعوت می‌کنند؛ و روز رستاخیز یاری نخواهند شد.

1

(قصص/ 41)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ الْأَئِمَّهًَْ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِمَامَانِ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَا بِأَمْرِ النَّاسِ یُقَدِّمُونَ أَمْرَ اللَّهِ قَبْلَ أَمْرِهِمْ وَ حُکْمَ اللَّهِ قَبْلَ حُکْمِهِمْ قَالَ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ یُقَدِّمُونَ أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللَّهِ وَ حُکْمَهُمْ قَبْلَ حُکْمِ اللَّهِ وَ یَأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ خِلَافَ مَا فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ.

امام صادق (علیه السلام) - ائمّه در کتاب خداوند عزّوجل دو گروه هستند: خداوند متعال می‌فرماید: و آنان را پیشوایانی که به سوی امر ما می¬خوانند قراردادیم نه به امر مردم (انبیاء/73). اینان فرمان و اراده خدا و حکم او را بر خواست مردم ترجیح می‌دهند و باز می‌فرماید: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ؛ اینان خواست مردم را بر خواست و حکم خدا مقدّم می‌دارند و برخلاف آنچه در کتاب خدا آمده به حسب هواهای نفس خود رفتار می‌کنند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص212

الکافی، ج1، ص216/ بحار الأنوار، ج24، ص155/ الاختصاص، ص21/ القمی، ج2، ص170/ نورالثقلین/ البرهان

2

(قصص/ 41)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ الدُّنْیَا لَا تَکُونُ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامَانِ بَرٌّ وَ فَاجِرٌ فَالْبَرُّ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَمَّا الْفَاجِرُ فَالَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ.

امام صادق (علیه السلام) - در دنیا پیوسته دو امام و رهبر وجود دارد؛ نیکوکار و تبهکار. امام نیکوکار کسی است که این آیه می‌فرماید: و آنان را پیشوایانی که به سوی امر ما می¬خوانند قراردادیم نه به امر مردم (انبیاء/73)؛ امّا این آیه اشاره به پیشوای تبهکار است: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص212

بحار الأنوار، ج24، ص157/ بصایرالدرجات، ص32

3

مطالب مرتبط