تاریخچه تدوین علوم قرآنی وچند کتب معروف آن باچند ترجمه
بسم الله الرحمن الرحیم
تاریخچه تدوین علوم قرآنی وچند کتب معروف آن
در صدر اسلام اصحاب پیامبر (ص) قرآن و معارف آن را به طور مستقیم از ایشان فرا می گرفتند و نیازی به تدوین نبود، ولی بعد از رحلت آن بزرگوار هر چه از زمان نزول آیات دورتر می شدند، هم کنایه ها، مثالها و استعاره های قرآن ناشناخته می ماند و هم زمان و مکان و موقعیت های ورود و نزول آیات از نظر ها فراموش می شد؛ در نتیجه فهم و درک قرآن دشوار می گشت. از این رو، عده ای از اصحاب، تابعین و سپس شاگردان تابعین با تلاش فراوان به بررسی جزء جزء مسائل قرآن پرداختند و علاوه بر علم اسباب نزول، ناسخ و منسوخ و غریب قرآن، علومی دیگر از قبیل اعراب قرآن، مبهمات قرآن، مجاز قرآن، قرائت های قرآن و ... را به وجود آوردند و دانشمندان هر قرن نیز با تحقیق و تفحص و تدوین کتابهای مختلف بر شکوفایی آن افزودند و در اختیار نسلهای بعدی قرار دادند.[1] البته تعیین اولین کتاب تدوین شده در زمینه علوم قرانی کار دشواری است، هر چند برخی کتاب « الحاوی فی علوم قرآن» تالیف محمد بن خلف بن مرزبان در قرن سوم را به عنوان اولین اثر مدون در این رشته دانسته اند و معتقدند که او اولین بار اصطلاح علوم قرآنی را به کار برده است.[2] اما آنچه مسلم است بحث از علوم قرآنی همانگونه که گفته شد از صدر اسلام مطرح بوده و چنانکه مشهور است حضرت علی (ع)، ابوالاسود دوئلی را مامور تنظیم علم نحو نمود تا بدین وسیله از اشتباه قرائت کلمات قرآنی جلوگیری شود و این خود مقدمه بوجود آمدن علم اعراب قرآن گردید.
تعدادی از کتب مشهور علوم قرآنی
در رابطه با علوم قرآنی، کتابهای ارزشمند زیادی توسط دانشمندان اسلامی نوشته شده است.[3] در اینجا به تعدادی از کتب مشهور اشاره می شود:
1- « البرهان فی علوم قرآن» نوشته بدر الدین زرکشی: نویسنده این کتاب، علوم قرآنی را به 47 نوع تقسیم کرده و هر کدام را بطور مفصل مورد بحث و بررسی قرار داده است. کتاب یاد شده در قرن هشتم ه.ق تدوین شده است.
2- « الاتقان فی علوم قرآن» نوشته جلال الدین سیوطی: مولف این کتاب هشتاد نوع از علوم مربوط به قرآن را مورد بررسی قرار داده که مورد استفاده مفسران، محققان و پژوهشگران علوم قرآنی و تفسیر می باشد. این کتاب در قرن نهم ه.ق در دو جلد تدوین شده است.
3- « مناهل العرفان فی علوم قرآن» نوشته محمد عبدالعظیم زرقانی: این کتاب در دو جلد و شامل هفده مبحث است که در هر یک بخشی از علوم قرآنی مورد بحث قرار گرفته و نتایج خوبی را به دست می دهد.
4- « پژوهی در تاریخ قرآن کریم» نوشته سید محمد باقر حجتی: این کتاب به زبان فارسی نوشته شده و شامل بحث هایی به شرح زیر است: اسامی قرآن: معنای وحی و الهام، کیفیت نزول قرآن، نخستین و آخرین آیات نازل شده، تعداد آیات، سوره های مکی و مدنی، حروف مقطعه، تعداد حروف و کلمات قرآن، تاریخ نگارش قرآن و جمع و تدوین آن، بحث هایی پیرامون اختلاف قراءات قرآن و قراء قرآن کریم و ...
5- « التمهید فی علوم القرآن» نوشته آیت الله محمد هادی معرفت: التمهید کتابی است جامع و مستدل که به زبان عربی نگارش یافته و علوم قرآن را در 6 جلد بطور مفصل مورد بررسی قرار داده است. و مهمترین بحث های آن به قرار زیر است:
بحث بسیار مفید و مفصلی پیرامون وحی و زمان و مکان نزولی قرآن، تاریخ قرآن ( شامل جمع آوری قرآن و نقطه گذاری آن) ، قرائتها و قاریان و طبقات آنها، آیات ناسخ و منسوخ و دسته بندی آنها به ترتیب سوره ها، آیات محکم و متشابه و بحث های گسترده ای پیرامون جهات اعجاز قرآن.
6- « تاریخ قرآن» نوشته محمد رامیار: این کتاب نیز یک نوشته تحقیقی است و بحث های مهم آن عبارت است از : نامهای قرآن، بحثی پیرامون وحی و نزول قرآن، گردآوری قرآن در زمان پیامبر اکرم (ص) .، خط قرآن و نقطه گذاری آن و شناسایی آیات و سوره ها، مکی و مدنی آنها و ...
[1] - با استفاده از مناهل العرفان، عبدالعظیم زرقانی، ج 1، ص 24، دار احیاء الکتب العربیه و پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، رجبعلی مظلومی ج4، ص 144، نشر آفاق
[2] - پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، رجبعلی مظلومی، ج 4، ص 44، و مباحث فی علوم القرآن، دکتر صبحی صالح، ص 124، منشورات رضی، قم.
[3] - ر. ک: کتاب مبانی و روشهای تفسیر قرآن، عمید زنجانی، ص 44-42. در این بحث نویسنده 41 اثر در علوم قرآنی را نام برده است.
