تفسیر روایی سوره عنکبوت

تفسیر روایی سوره عنکبوت

ثواب قرائت

1

(عنکبوت/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَهًَْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللَّهِ یَا بَا مُحَمَّدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ وَ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لَا أَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللَّهُ عَلَیَ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرکس سوره‌ی عنکبوت و روم را در شب بیست‌وسوّم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند‌ای ابامحمّد! از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی‌شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن، گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص302

بحار الأنوار، ج89، ص287/ نورالثقلین/ البرهان

2

(عنکبوت/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَهَا کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ کُلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُنَافِقِین.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس سوره‌ی عنکبوت را بخواند، ده حسنه به تعداد همه‌ی مردان و زنان؛ چه مؤمن و چه منافق، برایش نوشته می‌شود. و هرکس آن را نوشته و آب آن را بنوشد، به اذن خدا تمام دردها و بیماری‌ها از او زائل می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص302

المصباح للکفعمی، ص443/ نورالثقلین/ البرهان

3

(عنکبوت/ مقدمه)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ کَتَبَهَا وَ شَرِبَهَا زَالَ عَنْهُ کُلُّ أَلَمٍ وَ مَرَضٍ بِقُدْرَهًِْ اللَّهِ تَعَالَی.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس آن را بنویسد و آب آن را بنوشد، به قدرت خداوند متعال همه‌ی دردها و بیماری‌ها از وی زائل می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص302

البرهان

4

(عنکبوت/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ کَتَبَهَا وَ شَرِبَهَا زَالَ عَنْهُ حُمَّی الرِّبْعِ وَ الْبَرَدُ وَ الْأَلَمُ وَ لَمْ یَغْتَمَّ مِنْ وَجَعٍ أَبَداً إِلَّا وَجَعَ الْمَوتِ الَّذِی لَا بُدَّ مِنْهُ وَ یَکْثُرُ سُرُورُهُ مَا عَاشَ؛ وَ شُرْبُ مَائِهَا یُفْرِحُ الْقَلْبَ وَ یَشْرَحُ الصَّدْرَ وَ مَاؤُهَا یُغْسَلُ بِهِ الْوَجْهُ لِلْحُمْرَهًِْ وَ الْحَرَارَهًِْ وَ یُزِیلُ ذَلِکَ.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس آن را بنویسد و آب آن را بنوشد، تب نوبه از او زائل می‌گردد، هم چنین سرما و درد؛ و هرگز به‌خاطر دردی غمگین نخواهد شد، مگر درد مرگ که گریزی از آن نیست؛ و تا زنده است شادی او افزون می‌گردد؛ و نوشیدن آب آن دل را شاد و سینه را گشاده می‌دارد. شستن صورت با آن برای دفع گرما و سرخی مفید است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص302

البرهان

5

(عنکبوت/ مقدمه)

قال الصادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَهَا عَلَی فِرَاشِهِ وَ إِصْبَعُهُ فِی سُرَّتِهِ یُدِیرُهُ حَوْلَهَا فَإِنَّهُ یَنَامُ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إِلَی آخِرِهِ، وَ لَمْ یَنْتَبِهْ إِلَّا الصُّبْحَ بِإِذن اللَّهِ تَعَالَی.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس با انگشت پیرامون ناف خود اشاره کرده و در همان حال این سوره را تلاوت کند، از اوّل شب تا آخر آن آسوده می‌خوابد و به اذن خدا تا صبح بیدار نمی‌شود. و هرکس با انگشت پیرامون ناف خود اشاره کرده و در همان حال این سوره را تلاوت کند، از اوّل شب تا آخر آن آسوده می‌خوابد و به اذن خدا تا صبح بیدار نمی‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص302

البرهان

آیه الم [1]

الم

آیه أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ [2]

آیا مردم گمان‌کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رهامی‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟!

مردم

1 -1

(عنکبوت/ 2)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ تَعَالَی أَ حَسِبَ النَّاسُ قِیلَ: إِنَّهُ أَرَادَ بِالنَّاسِ الَّذِینَ آمَنُوا بِمَکَّهًَْ سَلَمَهًَْ بْنَ هِشَامٍ وَ عَیَّاشَ بْنَ أَبِی رَبِیعَهًَْ وَ الْوَلِیدَ بْنَ الْوَلِیدِ وَ عَمَّارَ بْنَ یَاسِرٍ وَ غَیْرَهُمْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَ حَسِبَ النّاسُ گفته شده: منظور [خدا] از النّاسُ، کسانی هستند که در مکّه ایمان آوردند: سلمهًْ‌بن‌هشام و عیاش‌بن‌ابی ربیعه و ولیدبن‌ولید و عمّاربن‌یاسر و دیگران.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

بحار الأنوار، ج22، ص46

آزمایش

2 -1

(عنکبوت/ 2)

الکاظم (علیه السلام) -ٍعَنْ مُعَمَّرِبْنِ‌خَلَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) یَقُول الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ لِی مَا الْفِتْنَهًُْ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الَّذِی عِنْدَنَا الْفِتْنَهًُْ فِی الدِّینِ فَقَالَ یُفْتَنُونَ کَمَا یُفْتَنُ الذَّهَبُ ثُمَّ قَالَ یُخْلَصُونَ کَمَا یُخْلَصُ الذَّهَبُ.

امام کاظم (علیه السلام) - معمّربن‌خلّاد گوید: شنیدم امام کاظم (علیه السلام) تلاوت می‌فرمود: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ سپس به من فرمود: «مقصود از فتنه چیست»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم! تا جایی که ما می¬دانیم مقصود آزمون در دین است». فرمود: «آزموده می¬شوند چنانکه طلا آزموده [و به محک زده] می¬شود». سپس فرمود: «خالص می-شوند چنانکه طلا خالص می¬شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

الکافی، ج1، ص370/ بحار الأنوار، ج5، ص219/ الغیبهًْ للنعمانی، ص202/ نورالثقلین

2 -2

(عنکبوت/ 2)

الصّادق (علیه السلام) - وَ هُمْ لا یُفْتَنُون قِیلَ مَعْنَی یُفْتَنُونَ یُبْتَلَوْنَ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ أَمْوَالِهِم.

امام صادق (علیه السلام) - وَ هُمْ لا یُفْتَنُون؛ یُفْتَنُون به این معناست که با جان‌ها و اموالشان آزموده می‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

بحار الأنوار، ج64، ص42/ نورالثقلین/ البرهان؛ «قوله تعالی… معنی» محذوف

2 -3

(عنکبوت/ 2)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لَا یُفْتَنُونَ ایْ لَایَخْتَبِرُونَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - لَایُفْتَنُون یعنی آزمایش نمی‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

بحار الأنوار، ج64، ص41

2 -4

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - رَوَی النُّعْمَانِیُّ فِی تَفْسِیرِه: فِیمَا رَوَاهُ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُمْ سَأَلُوهُ عَنِ الْمُتَشَابِهِ فِی تَفْسِیرِ الْفِتْنَهًِْ فَقَالَ مِنْهُ فِتْنَهًُْ الِاخْتِبَارِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی: الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ.

امام علی (علیه السلام) - نعمانی در تفسیرش از امام علی (علیه السلام) روایت می‌کند: هنگامی که عدّه‌ای از او درباره‌ی متشابه، در تفسیر فتنه پرسیدند؛ فرمود: «از آن (تفسیر فتنه)، فتنه‌ی آزمایش است که این مطلب همان کلام خداوند متعال است: الم* أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

بحار الأنوار، ج5، ص174/ بحار الأنوار، ج90، ص16؛ «فقال منه… قوله تعالی» محذوف

2 -5

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ فِی تَفْسِیرِ الْکَلْبِی أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ قَامَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَتَوَضَّأَ وَ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ ثُمَّ قَامَ وَ صَلَّی فَأَحْسَنَ صَلَاتَهُ ثُمَّ سَأَلَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَنْ لَا یَبْعَثَ عَلَی أُمَّتِهِ عَذَاباً مِنْ فَوْقِهِمْ وَ لَا مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَا یُلْبِسَهُمْ شِیَعاً وَ لَا یُذِیقَ بَعْضَهُمْ بَأْسَ بَعْضٍ فَنَزَلَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی سَمِعَ مَقَالَتَکَ وَ إِنَّهُ قَدْ أَجَارَهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنْ خَصْلَتَیْنِ أَجَارَهُمْ مِنْ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْهِمْ عَذَاباً مِنْ فَوْقِهِمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ لَمْ یُجِرْهُمْ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ الْأُخْرَیَیْنِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) یَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَمَا بَقَاءُ أُمَّتِی مَعَ قَتْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَقَامَ وَ عَادَ إِلَی الدُّعَاءِ فَنَزَلَ الم أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَتَیْنِ فَقَالَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَهًٍْ تُبْتَلَی بِهَا الْأُمَّهًُْ بَعْدَ نَبِیِّهَا لِیَتَبَیَّنَ الصَّادِقُ مِنَ الْکَاذِبِ لِأَنَّ الْوَحْیَ انْقَطَعَ وَ بَقِیَ السَّیْفُ وَ افْتِرَاقُ الْکَلِمَهًِْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در «تفسیر کلبی» آمده است: وقتی این آیه بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت از جای خود حرکت نموده و وضویی شاداب گرفت، سپس به نماز ایستاد و نماز نیکویی خواند و بعد از نماز از خداوند درخواست کرد که امّتش را گرفتار عذاب بالا و پائین ننماید و گرفتار اختلاف و جنگ نکند. پس جبرئیل نازل شد و گفت: «یا محمّد، خداوند درخواست تو را شنید و آن‌ها را از دو چیز امان داد ولی دو چیز دیگر را اجرا خواهد کرد. به آن‌ها امان داد از اینکه عذابی از بالا یا از پائین بر آن‌ها نازل کند، امّا دو چیز را امان نداد». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «جبرئیل، دیگر از امّتم چه باقی می‌ماند، در صورتی که گرفتار جنگ با یکدیگر شوند و یکدیگر را بکشند». باز از جای حرکت کرد و شروع به دعا نمود؛ در آن هنگام این آیه نازل شد: الم* أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ؛ پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «نه! باید حتما آزمایشی بعد از پیامبر باشد تا راستگو از دروغگو تشخیص داده شود. چون وحی منقطع شده است و شمشیر مانده و اختلاف و ناهماهنگی تا روز قیامت هست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص304

بحار الأنوار، ج9، ص88/ نورالثقلین؛ «فقال یا محمد… ارجلهم» محذوف و «لیتعین» بدل «لیتبین»

2 -6

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا زِلْتُ أَنَا وَ مَنْ کَانَ قَبْلِی مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُؤْمِنِینَ مُبْتَلَیْنَ بِمَنْ یُؤْذِینَا وَ لَوْ کَانَ الْمُؤْمِنُ عَلَی رَأْسِ جَبَلٍ لَقَیَّضَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ مَنْ یُؤْذِیهِ لِیَأْجُرَهُ عَلَی ذَلِک.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - پیوسته من و پیامبران دیگر و مؤمنانی که پیش از من بوده‌اند، مبتلا به یک نفری بوده‌ایم که ما را اذیّت نماید، و اگر مؤمن بالای کوهی باشد خدای تعالی کسی را می‌فرستد که او را اذیّت برساند تا به او اجر و مقام دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص306

علل الشرایع، ج1، ص45

2 -7

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُوالْحَسَنِ عَلِیُّ‌بْنُ‌مُحَمَّدٍ‌الْعَسْکَرِیُّ (علیه السلام) فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَهْلِ الْأَهْوَازِ حِینَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیض… أَخْبَرَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) حِینَ سَأَلَهُ عَبَایَهًُْ بْنُ رِبْعِیٍّ الْأَسَدِیُّ عَنِ الِاسْتِطَاعَهًِْ فَقَالَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْ مَعَ اللَّهِ فَسَکَتَ عَبَایَهًُْ بْنُ رِبْعِیٍّ فَقَالَ لَهُ قُلْ یَا عَبَایَهًُْ قَالَ وَ مَا أَقُولُ قَالَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مَعَ اللَّهِ قَتَلْتُکَ وَ إِنْ قُلْتَ تَمْلِکُهَا مِنْ دُونِ اللَّهِ قَتَلْتُکَ قَالَ وَ مَا أَقُولُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ تَقُولُ تَمْلِکُهَا بِاللَّهِ الَّذِی یَمْلِکُهَا مِنْ دُونِکَ فَإِنْ مَلَّکَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَ إِنْ سَلَبَکَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلَائِهِ وَ هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکَ وَ الْمَالِکُ لِمَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکَ أَ مَا سَمِعْتَ النَّاسَ یَسْأَلُونَ الْحَوْلَ وَ الْقُوَّهًَْ حَیْثُ یَقُولُونَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَا تَأْوِیلُهَا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ لَا حَوْلَ لَنَا عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ إِلَّا بِعِصْمَهًِْ اللَّهِ وَ لَا قُوَّهًَْ لَنَا عَلَی طَاعَهًِْ اللَّهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ قَالَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ وَ قَبَّلَ یَدَیْهِ وَ رِجْلَیْهِ ثُمَّ قَالَ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ وَ فِی قَوْلِهِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ وَ فِی قَوْلِهِ أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ… إِنَّ جَمِیعَهَا جَاءَتْ فِی الْقُرْآنِ بِمَعْنَی الِاخْتِبَار.

امام علی (علیه السلام) - از جمله فرمایشاتی که امام هادی (علیه السلام) در ضمن نامه¬شان در جواب به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض سؤال نموده بودند، نوشت… مقصود امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز همین بود که وقتی عبایۀبن‌ربعی أسَدی از ایشان در مورد [این¬که آیا بندگان در انجام اعمال خود] قدرت [دارند یا نه؟] سؤال کرده بود، فرمود: «آیا [بندگان] بدون کمک خدا [بر اعمال خود] قادرند یا با کمک او»؟ عبایۀبن‌ربعی سکوت کرد، امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمود: «جواب بده‌ای عبایۀ! اگر بگویی با کمک خدا قادری، تو را می¬کُشم و اگر هم بگویی بدون قدرت خدا قادری، [باز] تو را می¬کشم». [عبایۀ] عرض کرد: «پس چه باید بگویم‌ای امیرالمؤمنین (علیه السلام)»؟ ایشان فرمود: «باید بگویی که تو به سبب خداوندی که بدون تو نیز قادر بر آن است، بر [انجام] آن قادر شده¬ای؛ اگر او قدرت انجام آن را به تو بدهد، از عطایش است و اگر قدرت آن را از تو بگیرد، به جهت [آزمون و] بلایش است. او مالک هر آنچه است که به ملکیّت تو درآورده و مالک هر آنچه که تو را بر آن قادر کرده است. آیا نشنیده¬ای که مردم [از خداوند] طلب حرکت و نیرو می¬کنند و می¬گویند: لا حول و لا قوۀ إلّا بالله»!؟ آن مرد (عبایۀ) عرض کرد: «ای امیرالمؤمنین! معنای [حقیقی] این جمله چیست»؟ ایشان فرمود: «[یعنی] ما جز به حفاظت خداوند، هیچ [چاره و] حرکتی در برابر معصیت¬های خداوند نداریم و جز به کمک او هیچ نیرویی بر اطاعتش نمی¬یابیم»، اینجا بود که آن مرد بر دست و پای امیرالمؤمنین (علیه السلام) افتاد و بر آن‌ها بوسه زد. سپس امام هادی (علیه السلام) فرمود: این سخن خداوند متعال: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (محمّد/31) و این کلام او: سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ (اعراف/128) و این کلام او: أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ و… فرمود: «همه‌ی این‌ها در قرآن به معنای آزمایش آمده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص306

بحار الأنوار، ج5، ص24/ الاحتجاج، ج2، ص453؛ «مما أجاب… التفویض» محذوف

2 -8

(عنکبوت/ 2)

الرّضا (علیه السلام) - عَنْ أَحْمَدَبْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌أَبِی‌نَصْرٍ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) قالَ لَا یَکُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْنَاقِکُمْ حَتَّی تُمَیَّزُوا وَ تُمَحَّصُوا فَلَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا الْقَلِیلَ ثُمَّ قَرَأَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ الْفَرْجِ حَدَثاً یَکُونُ بَیْنَ الْمَسْجِدَیْنِ وَ یُقْتَلُ فُلَانٍ مِنْ وُلْدِ فُلَانٍ خَمْسَهًَْ عَشَرَ کَبْشاً مِنَ الْعَرَبِ.

امام‌رضا (علیه السلام) - احمدبن‌محمّدبن‌ابی‌نصر نقل می‌کند: امام رضا (علیه السلام) فرمود: «آنچه انتظارش را می‌کشید محقّق نخواهد شد تا اینکه خالص گشته وآزمایش شوید تا آنجا که عدّه‌ی کمی از شما باقی بمانند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ پس از آن فرمود: «یکی از علامت‌های فرج، اتّفاقی است که بین دو مسجد رخ می‌دهد و فلانی از طائفه‌ی فلان، پانزده نفر از عرب را می‌کشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص306

الإرشاد، ج2، ص375/ کشف الغمهًْ، ج2، ص461/ نورالثقلین

آزمایش توسط ولایت

1

(عنکبوت/ 2)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَوْلَهُ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ فَسِّرْهُ لِی قَالَ فَقَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) لِشَیْءٍ قَالَهُ اللَّهُ وَ لِشَیْءٍ أَرَادَهُ اللَّهُ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ حَرِیصاً عَلَی أَنْ یَکُونَ عَلِیٌّ (علیه السلام) مِنْ بَعْدِهِ عَلَی النَّاسِ وَ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ خِلَافُ مَا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی ذَلِکَ قَالَ نَعَمْ عَنَی بِذَلِکَ قَوْلَ اللَّهِ لِرَسُولِهِ لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) الْأَمْرُ {إِلَیَ} فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) أَوْ فِی غَیْرِهِ أَ لَمْ أَتْلُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فِیمَا أَنْزَلْتُ مِنْ کِتَابِی إِلَیْکَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ إِلَی قَوْلِهِ فَلَیَعْلَمَنَّ قَالَ فَوَّضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْأَمْرَ إِلَیْه.

امام باقر (علیه السلام) - جابر (رحمة الله علیه) گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «این آیه را که خدا به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: تو را در این کارها دستی نیست. (آل‌عمران/128) برایم تفسیر فرمایید». فرمود: «خداوند این سخن را به سببی فرمود، و از آن منظوری داشت. ای جابر! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آزمند بود تا پس از خودش حضرت علی (علیه السلام) بر مردم ولیّ باشد حال آنکه در علم خداوند بر خلافِ خواسته‌ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود». عرض کردم: «پس با این ترتیب آیه به چه معناست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری، منظور خداوند از اینکه به رسولش (صلی الله علیه و آله) فرمود: لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ این بود که‌ای محمّد! امر درباره علی (علیه السلام) یا غیر علی (علیه السلام) به من بازمی-گردد. ای محمّد! مگر در آنچه که از کتابم بر تو نازل کردم برایت تلاوت نکردم: الم* أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ؛ امام (علیه السلام) فرمود: «پس پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) کار را به خدا واگذاشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص308

بحار الأنوار، ج17، ص12/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص420؛ «بتفاوت» / العیاشی، ج1، ص197/ نورالثقلین؛ «لشیء قاله الله و لشیء» محذوف

2

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - جَابِرِبْنِ‌عَبْدِاللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ (رحمة الله علیه) عَنْهُ قَالَ کُنَّا جُلُوساً عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِذْ أَقْبَلَ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَالَ قُلْنَا صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ قَدْ ظَنَنَّا أَنَّکَ لَمْ تَقُلْهَا إِلَّا لِعَجَبٍ مِنْ شَیْءٍ رَأَیْتَهُ قَالَ نَعَمْ لَمَّا رَأَیْتُ عَلِیّاً (علیه السلام) مُقْبِلًا ذُکِّرْتُ حَدِیثاً حَدَّثَنِی حَبِیبِی جَبْرَئِیلُ قَالَ قَالَ إِنِّی سَأَلْتُ اللَّهَ أَنْ یَجْتَمِعَ الْأُمَّهًُْ عَلَیْهِ فَأَبَی عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَبْلُوَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَ أَنْزَلَ عَلَیَّ بِذَلِکَ کِتَاباً الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ. أَمَا إِنَّهُ قَدْ عَوَّضَهُ مَکَانَهُ بِسَبْعِ خِصَالٍ یَلِی سَتْرَ عَوْرَتِکَ وَ یَقْضِی دَیْنَکَ وَ عِدَاتِکَ وَ هُوَ مَعَکَ عَلَی عُقْرِ حَوْضِکَ وَ هُوَ مُتَّکَأٌ لَکَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ لَنْ یَرْجِعَ کَافِراً بَعْدَ إِیمَانٍ وَ لَا زَانِیاً بَعْدَ إِحْصَانٍ فَکَمْ مِنْ ضِرْسٍ قَاطِعٍ لَهُ فِی الْإِسْلَامِ مَعَ الْقَدَمِ فِی الْإِسْلَامِ وَ الْعِلْمِ بِکَلَامِ اللَّهِ وَ الْفِقْهِ فِی دِینِ اللَّهِ مَعَ الصِّهْرِ وَ الْقَرَابَهًِْ وَ النَّجْدَهًِْ فِی الْحَرْبِ وَ بَذْلِ الْمَاعُونِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْوَلَایَهًِْ لِوَلِیِّی وَ الْعَدَاوَهًِْ لِعَدُوِّی وَ بَشِّرْهُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) بِذَلِکَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - جابربن‌عبدالله انصاری نقل کرده، روزی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بودیم که علی (علیه السلام) آمد؛ وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایشان را دید، فرمود: «سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد». گفتیم: «درست است‌ای رسول خدا! سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد؛ ولی گویا شما از یک چیزی به شگفت آمدید که چنین فرمودید». ایشان فرمود: «آری، وقتی دیدم علی (علیه السلام) می¬آید، به یاد سخن جبرئیل (علیه السلام) افتادم که به من گفت: «از خدا خواستم تا همه‌ی امّت بر فرمانبرداری از علی (علیه السلام) متّحد شوند، ولی خداوند اراده کرده بود که در مورد او بعضی از امّت به‌وسیله‌ی برخی دیگر به محک آزمایش گذاشته شوند تا بدسرشتان و از پاک-طینتان شناخته شوند. و این آیه را بر من نازل کرد: الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ؛ و گفت: «بدان که خداوند در عوض این، هفت خصلت در او قرار داده است: متولّی کارهای باقیمانده‌ی تو می¬شود و قرض¬ها و وعده‌های تو را ادا می¬کند، در وسط حوضت به همراه توست، در روز قیامت تکیه‌گاه تو خواهد بود، هرگز پس از ایمان آوردن کافر نمی‌شود و با وجود برخورداری از همسر حلال، هیچ¬گاه زنا نمی¬کند. قاطعیت در اسلام دارد واز پیشگامان در اسلام است و عالم به کلام خدا و فقیه در دین خدا است و مضاف بر این، داماد و خویشاوند نزدیک است و شاهرگ جنگ¬ها بوده و پیوسته انفاق می¬کند و امر به معروف و نهی از منکر می¬نماید و با دوست من دوست و با دشمن من دشمن است. ای محمّد! او را به این صفات بشارت بده».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص308

بحار الأنوار، ج28، ص76/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص420؛ «بتفاوت» / البرهان؛ «بتفاوت» / فرات الکوفی، ص317؛ «اماانه قد عوضه… اصحابه» محذوف

3

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - بُرَیْدَهًَْ‌بْنِ‌حُصَیْبٍ الْأَسْلَمِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی تَعَالَی عَهْداً فَقُلْتُ یَا رَبِّ بَیِّنْهُ لِی فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) اسْمَعْ عَلِیٌّ (علیه السلام) رَایَهًُْ الْهُدَی وَ إِمَامُ أَوْلِیَائِی وَ نُورُ مَنْ أَطَاعَنِی وَ هُوَ الْکَلِمَهًُْ الَّتِی أَلْزَمْتُهَا الْمُتَّقِینَ فَمَنْ أَحَبَّهُ فَقَدْ أَحَبَّنِی وَ مَنْ أَبْغَضَهُ فَقَدْ أَبْغَضَنِی فَبَشِّرْهُ بِذَلِکَ قَالَ قُلْتُ اللَّهُمَّ أَجْلِ {أَجِلَّ} قَلْبَهُ وَ اجْعَلْ رَبِیعَهًَْ الْإِیمَانِ فِی قَلْبِهِ قَالَ فَقَدْ فَعَلْتُ ثُمَّ قَالَ إِنِّی مُسْتَخِصُّهُ بِبَلَاءٍ لَمْ یُصِبْ أَحَداً مِنْ أُمَّتِکَ قَالَ قُلْتُ أَخِی وَ صَاحِبِی قَالَ ذَلِکَ مِمَّا قَدْ سَبَقَ مِنِّی إِنَّهُ مُبْتَلًی وَ مُبْتَلًی بِهِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - بریدهًْ‌بن‌حصیب اسلمی گوید: پیامبر اکرم فرمود: «خداوند با من عهدی بست. گفتم: «خدایا! آن عهد را برایم بیان فرما». فرمود: «ای محمّد بشنو! علی (علیه السلام) پرچم هدایت و رهبر اولیای من و نور درخشان است برای کسانی که مرا اطاعت کنند. او کلمه‌ای است که بر پرهیزکاران لازم نموده‌ام. هرکه او را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هرکه با او خشم داشته باشد، مرا دشمن داشته است. به علی (علیه السلام) این مژده را بده». عرض کردم: «خدایا! دلش را روشن گردان و بهار ایمان را در دلش قرار ده». خداوند در پاسخ فرمود: «چنین کردم». سپس فرمود: «من او را ممتاز به بلا و گرفتاری کرده‌ام که هیچ یک از امّت تو به آن گرفتار نخواهند شد». عرض کردم: «خدایا! برادر و دوست من است». فرمود: «این مطلبی است که از پیش مقدّر شده. او گرفتار می‌شود و به واسطه‌ی او نیز گرفتاری پیش می‌آید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص308

بحار الأنوار، ج27، ص208

4

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِبْنِ‌الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: جَاءَ الْعَبَّاسُ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ انْطَلِقْ نُبَایِعْ لَکَ النَّاسَ فَقَالَ لَهُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَ تَرَاهُمْ فَاعِلُونَ{فَاعِلِینَ} قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَیِ اخْتَبَرْنَاهُمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - از امام کاظم (علیه السلام) روایت است: ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد و عرض کرد: «با هم برویم تا مردم با تو بیعت کنند». پس امیرالمؤمنین (علیه السلام) به وی فرمود: «گمان می‌کنی این کار را بکنند»؟! گفت: «بلی»! امام (علیه السلام) فرمود: «پس فرموده‌ی خدا چه می‌شود: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ یعنی آن را آزمودیم. فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص310

بحار الأنوار، ج22، ص289/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص419؛ فیه: «ولقد فتنا… الکاذبین» محذوف/ القمی، ج2، ص148؛ «أی اختبرنا… الکاذبین» محذوف/ نورالثقلین/ البرهان

5

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) -ِعَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ‌عَنْ أَبِیهِ (علیه السلام) قَال لَمَّا نَزَلَتْ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّکَ مُبْتَلًی بِکَ وَ إِنَّکَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَهًِْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امام حسین (علیه السلام) از امام علی (علیه السلام) روایت فرمود: هنگامی‌که آیه: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ نازل شد، به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: «این فتنه چیست»؟ فرمود: «ای علی (علیه السلام)! تو وسیله‌ی آزمایش امّت هستی و با تو منازعه وخصومت خواهند کرد، پس آماده‌ی منازعه و خصومت باش».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص310

بحار الأنوار، ج24، ص228/ بحار الأنوار، ج36، ص181/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص419/ المناقب، ج3، ص203/ نهج الحق، ص197/ البرهان

6

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قام إلیه رجل فقال یا أمیرالمؤمنین (علیه السلام)، أخبرنا عن الفتنهًْ، و هل سألت رسول (صلی الله علیه و آله) عنها فقال (علیه السلام) إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَهًَْ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ بَعْدِی فَقُلْتُ یَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حِیزَتْ عَنِّی الشَّهَادَهًُْ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَهًَْ مِنْ وَرَائِکَ فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی وَ الشُّکْرِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَهًِْ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَهًِْ فَیَسْتَحِلُّونَ

الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّهًِْ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَبِأَیِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَ بِمَنْزِلَهًِْ رِدَّهًٍْ أَمْ بِمَنْزِلَهًِْ فِتْنَهًٍْ فَقَالَ بِمَنْزِلَهًِْ فِتْنَهًٍْ.

امام‌علی (علیه السلام) - نهج البلاغه: مردی در محضر علی (علیه السلام) از جای خود برخاست و گفت ما را از فتنه مطّلع سازید و بفرمائید شما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره سؤالی کرده‌اید، یا خیر؟ علی (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که این آیه شریفه فرود آمد: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، دانستم تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هست فتنه نخواهد شد. عرض کردم: «یا رسول اللَّه، این فتنه‌ای که خداوند شما را از آن آگاه می‌کند، کدام فتنه است»؟ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی (علیه السلام)، امّت من بعد از من گرفتار فتنه خواهند شد». عرض کردم: «یا رسول اللَّه، در روز احد گروهی به شهادت رسیدند و من در آن روز به این فیض نرسیدم و سخت ناراحت بودم. شما در آن روز به من فرمودید: «ای علی! به تو مژده می‌دهم که تو هم بعد از این به شهادت خواهی رسید و این موضوع حتماً پیش خواهد آمد، شما در آن روز چگونه صبر خواهید کرد». گفتم: «یا رسول اللَّه این جا از جاهای صبر و شکیبائی نیست، باید در این گونه جاها و از این گونه موقعیت‌ها خوشحال شد و سپاسگزاری کرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی این مردم در اموال خود گرفتار فتنه و آزمایش قرار خواهند گرفت، و برای اینکه مسلمان شده‌اند به خداوند منّت خواهند گذاشت و آرزوی رحمت و مغفرت خواهند کرد، و از قدرت خداوند خود را در امان خواهند دانست، و یا به شبهات دروغ حرام‌ها را حلال خواهند کرد. و با غفلت و نادانی از دچار هوا و هوس می‌شوند شراب و مسکرات را حلال می‌کنند و آن را به نام نبیذ و یا آب جو می‌خورند، به نام هدیه دادن، رشوه می¬پذیرند و به اسم تجارت، ربا را در اموال خویش وارد می¬سازند». گفتم: «یا رسول اللَّه من آن‌ها را چگونه به حساب بیاورم، آیا آن‌ها مرتد هستند و یا گرفتار فتنه شده‌اند»؟ فرمود: «آن‌ها مبتلا به فتنه شده‌اند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص310

نهج البلاغهًْ، ص220/ بحار الأنوار، ج69، ص138/ أعلام الدین، ص104/ شرح نهج البلاغهًْ، ج9، ص205/ نورالثقلین؛ «اجیزت» بدل «حیزت»

7

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَدْ جَاءَتِ الرِّوَایَهًُْ أَنَّهُ لَمَّا تَمَّ لِأَبِی‌بَکْرٍ مَا تَمَّ وَ بَایَعَهُ مَنْ بَایَعَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ هُوَ یُسَوِّی قَبْرَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِمِسْحَاهًٍْ فِی یَدِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ قَدْ بَایَعُوا أَبَابَکْرٍ وَ وَقَعَتِ الْخَذْلَهًُْ لِلْأَنْصَارِ لِاخْتِلَافِهِمْ وَ بَدَرَ الطُّلَقَاءُ بِالْعَقْدِ لِلرَّجُلِ خَوْفاً مِنْ إِدْرَاکِکُمُ الْأَمْرَ فَوَضَعَ طَرَفَ الْمِسْحَاهًِْ عَلَی الْأَرْضِ وَ یَدُهُ عَلَیْهَا ثُمَّ قَالَ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ.

امام علی (علیه السلام) - [روایت شده که] چون کار خلافت برای ابوبکر پایان گرفت و با او بیعت کردند، مردی نزد أمیرالمؤمنین (علیه السلام) آمد. و آن حضرت با بیلی که در دست داشت قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) را هموار می‌کرد، پس به او عرض‌کرد: «مردم با ابوبکر بیعت کردند. و انصار به‌واسطه‌ی اختلافات و دودستگی خوار و زبون شدند [و کسی در کار خلافت، آنان را یاری نکرد] و آزادشدگان [مکّه] نیز از ترس آنکه مبادا نوبت خلافت به شما برسد به بیعت با آن مرد (ابوبکر) شتافتند»؟! علی (علیه السلام) سر بیل را بر زمین نهاد و بالای آن را در دست گرفت و این آیات را خواند: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص312

بحار الأنوار، ج22، ص518/ بحار الأنوار، ج24، ص230/ نورالثقلین

8

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فَقَالَ حُذَیْفَهًْ… خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِالنَّاسِ وَ خَرَجَ بِنِسَائِهِ مَعَهُ وَ هِیَ حَجَّهًُْ الْوَدَاعِ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ حَجُّهُمْ وَ قَضَوْا مَنَاسِکَهُمْ وَ عَرَّفَ النَّاسَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ وَ أَعْلَمَهُمْ أَنَّهُ قَدْ أَقَامَ لَهُمْ مِلَّهًَْ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ قَدْ أَزَالَ عَنْهُمْ جَمِیعَ مَا أَحْدَثَهُ الْمُشْرِکُونَ بَعْدَهُ وَ رَدَّ الْحَجَرَ{الْحَجَ} إِلَی حَالَتِهِ الْأُولَی وَ دَخَلَ مَکَّهًَْ فَأَقَامَ بِهَا یَوْماً وَاحِداً فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) بِأَوَّلِ سُورَهًِْ الْعَنْکَبُوتِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) اقْرَأْ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) وَ مَا هَذِهِ الْفِتْنَهًُْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنِّی مَا أَرْسَلْتُ نَبِیّاً قَبْلَکَ إِلَّا أَمَرْتُهُ عِنْدَ انْقِضَاءِ أَجَلِهِ أَنْ یَسْتَخْلِفَ عَلَی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَقُومُ مَقَامَهُ وَ یُحْیِی لَهُمْ سُنَّتَهُ وَ أَحْکَامَهُ فَالْمُطِیعُونَ لِلَّهِ فِیمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) هُمُ الصَّادِقُونَ وَ الْمُخَالِفُونَ عَلَی أَمْرِهِ الْکَاذِبُونَ وَ قَدْ دَنَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مَصِیرُکَ إِلَی رَبِّکَ وَ جَنَّتِهِ وَ هُوَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَنْصِبَ لِأُمَّتِکَ مِنْ بَعْدِکَ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ تَعْهَدَ إِلَیْهِ فَهُوَ الْخَلِیفَهًُْ الْقَائِمُ بِرَعِیَّتِکَ وَ أُمَّتِکَ إِنْ أَطَاعُوهُ وَ إِنْ عَصَوْهُ وَ سَیَفْعَلُونَ ذَلِکَ وَ هِیَ الْفِتْنَهًُْ الَّتِی تَلَوْتُ الْآیَ فِیهَا وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَأْمُرُکَ أَنْ تُعَلِّمَهُ جَمِیعَ مَا

عَلَّمَکَ وَ تَسْتَحْفِظَهُ جَمِیعَ مَا حَفَّظَکَ وَ اسْتَوْدَعَکَ فَإِنَّهُ الْأَمِینُ الْمُؤْتَمَنُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی اخْتَرْتُکَ مِنْ عِبَادِی نَبِیّاً وَ اخْتَرْتُهُ لَکَ وَصِیّاً.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - حذیفه گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به همراه مردم از مدینه خارج شده و همسران خودشان را نیز با خود بردند، که این همان حجّهًْ الوداع بود؛ هنگامی که حج آنان پایان یافت و مناسکشان را به جای آوردند و مردم هر آنچه که به آن نیاز داشتند را فراگرفتند و پیامبر آنان را آگاه ساخت که آیین ابراهیم (علیه السلام) را برایشان به پا داشته است. ایشان هر آنچه را که پس از ابراهیم، مشرکان در حج بدعت نهاده بودند را از آنان زائل کرده و حجر [یا حج] را به صورت ابتدائی خود بازگرداند. حضرت وارد مکه شد و یک روز در آنجا اقامت نمود. جبرئیل ابتدای سوره عنکبوت را نازل نمود و گفت: ای محمّد! بخوان: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ * الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبینَ * أَمْ حَسِبَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُون؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای جبرئیل این آزمایشی چیست»؟ جبرئیل گفت: «ای محمّد! خداوند بر تو درود می‌فرستد و می¬فرماید: «من هر پیامبری که پیش از تو مبعوث کردم، در هنگام پایان یافتن مهلتش به او امر نمودم که کسی را تعیین کند که پس از خود جانشین او در میان امّتش باشد و سنّت و احکام او را برای آن¬ها زنده گرداند. پس آنان خدا را در مورد اوامر رسولش اطاعت کنند، راستگویانند و آنان که با فرمان وی مخالفت می‌ورزند دروغ¬گویانند. ای محمّد بازگشت تو به سوی پروردگار و بهشتش نزدیک شده است و او تو را امر می¬کند تا برای امّتت، علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) را بعد از خود منصوب کنی و برای او از امت پیمان بگیری. پس او خلیفه و برپای¬دارنده امور رعیّت و امّت توست؛ چه از وی اطاعت کنند و چه از وی سرپیچی نمایند که این کار را خواهند کرد و این همان آزمایشی است که این آیات را در مورد آن تلاوت کردم. خداوند عزّ‌وجلّ به تو فرمان می¬دهد تا هر آنچه را که به تو آموخته، به علی بیاموزی و هر آنچه را که پیش تو نگه داشته و به امانت سپرده، به او واگذاری، که او امانت داری مورد اعتماد است. ای محمّد! من تو را از میان بندگانم به پیامبری برگزیدم و او را وصی تو انتخاب کردم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص312

بحار الأنوار، ج28، ص94/ إرشادالقلوب، ج2، ص327

9

(عنکبوت/ 2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ عَلْقَمَهًَْ وَ أَبِی‌أَیُّوبَ أَنَّهُ لَمَّا نَزَلَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ الْآیَاتِ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِعَمَّارٍ إِنَّهُ سَیَکُونُ بَعْدِی هَنَاتٌ حَتَّی یَخْتَلِفَ السَّیْفَ فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ حَتَّی یَقْتُلَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یَتَبَرَّأَ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا رَأَیْتَ ذَلِکَ فَعَلَیْکَ بِهَذَا الْأَصْلَعِ عَنْ یَمِینِی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) فَإِنْ سَلَکَ النَّاسُ کُلُّهُمْ وَادِیاً وَ سَلَکَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَادِیاً فَاسْلُکْ وَادِیَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ خَلِّ عَنِ النَّاسِ یَا عَمَّارُ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) لَا یَرُدُّکَ عَنْ هُدًی وَ لَا یَرُدُّکَ إِلَی رَدًی یَا عَمَّارُ طَاعَهًُْ عَلِیٍّ (علیه السلام) طَاعَتِی وَ طَاعَتِی طَاعَهًُْ اللَّهِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - علقمه و ابوایّوب نقل می‌کنند که: چون آیه الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ* وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا؛ نازل گردید، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به عمّار فرمود: بعد از من، شرّ و فساد خواهد بود تا اینکه جنگ میان ایشان واقع خواهد شد و همدیگر را خواهند کشت و از یکدیگر بیزاری خواهند جست. پس چون اوضاع را چنین دیدی، با علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) باش؛ زیرا اگر همه‌ی مردم به یک راه روند و او به تنهایی به راه دیگر، راه او بر حق است. ای عمّار! علی (علیه السلام) تو را از راه هدایت منحرف نمی‌کند و به بدی نمی‌افکند و اطاعت از علی (علیه السلام)، اطاعت از من است و اطاعت از من، اطاعت از خداست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص314

بحار الأنوار، ج28، ص68/ المناقب، ج3، ص203/ البرهان

10

(عنکبوت/ 2)

المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) - تَوْقِیعٌ مِنْهُ (علیه السلام) کَانَ خَرَجَ إِلَی الْعَمْرِیِّ وَ ابْنِهِ (رحمة الله علیه) عَنْهُمَا رَوَاهُ سَعْدُبْنُ عَبْدِاللَّهِ قَالَ الشَّیْخُ أَبُوجَعْفَرٍ (رحمة الله علیه) وَجَدْتُهُ مُثْبَتاً بِخَطِّ سَعْدِ‌بْنِ‌عَبْدِاللَّهِ (رحمة الله علیه) وَفَّقَکُمَا اللَّهُ لِطَاعَتِهِ وَ ثَبَّتَکُمَا عَلَی دِینِهِ وَ أَسْعَدَکُمَا بِمَرْضَاتِهِ انْتَهَی إِلَیْنَا مَا ذَکَرْتُمَا أَنَّ الْمِیثَمِیَّ أَخْبَرَکُمَا عَنِ الْمُخْتَارِ وَ مُنَاظَرَتِهِ مَنْ لَقِیَ وَ احْتِجَاجِهِ بِأَنْ لَا خَلَفَ غَیْرُ جَعْفَرِ بْنِ عَلِیٍّ وَ تَصْدِیقِهِ إِیَّاهُ وَ فَهِمْتُ جَمِیعَ مَا کَتَبْتُمَا بِهِ مِمَّا قَالَ أَصْحَابُکُمَا عَنْهُ وَ أَنَا أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الْعَمَی بَعْدَ الْجِلَاءِ وَ مِنَ الضَّلَالَهًِْ بَعْدَ الْهُدَی وَ مِنْ مُوبِقَاتِ الْأَعْمَالِ وَ مُرْدِیَاتِ الْفِتَنِ فَإِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ کَیْفَ یَتَسَاقَطُونَ فِی الْفِتْنَهًِْ وَ یَتَرَدَّدُونَ فِی الْحَیْرَهًِْ وَ یَأْخُذُونَ یَمِیناً وَ شِمَالًا فَارَقُوا دِینَهُمْ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ عَانَدُوا الْحَقَّ أَمْ جَهِلُوا مَا جَاءَتْ بِهِ الرِّوَایَاتُ الصَّادِقَهًُْ وَ الْأَخْبَارُ الصَّحِیحَهًُْ أَوْ عَلِمُوا ذَلِکَ فَتَنَاسَوْا.

مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) - این توقیع به افتخار عثمان‌بن‌سعید و پسرش محمّدبن‌عثمان (نائب اوّل و دوّم امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ) از ناحیه‌ی مقدسه صادر شده است. این توقیع را سعدبن‌عبداللَّه اشعری روایت کرده است. شیخ ابوعبداللَّه جعفر گفت: «من آن را به خط سعدبن‌عبداللَّه اشعری دیدم. توقیع این است: «خداوند شما دو نفر را در راه بندگی خود موفّق و بر دین مقدسّش ثابت بدارد، و شما را با آنچه موجب خشنودی اوست، نیکبخت گرداند، آنچه گفته بودید که «میثمی» از «مختار» و گفتگویش با شخصی که او را ملاقات کرده بود و استدلال کرده بود که پدرم امام حسن عسکری (علیه السلام) جانشینی غیر از جعفربن‌علی (جعفر کذّاب) ندارد و او هم امامت او را تصدیق کرده و به ما رسید و از تمام مضمون مکتوبی که از آنچه دوستان شما در خصوص او به شما خبر داده بودند و به وی نوشته‌اید؛ مطّلع شدیم. من از نابینایی بعد روشنی و از ضلالت بعد از هدایت و از عواقب سوء اعمال و فتنه‌های خطرناک، به خدا پناه می‌برم. خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: أحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، چگونه این مردم در فتنه افتاده و در حیرت و سرگردانی قدم می‌زنند و از چپ و راست می‌روند؟ آیا از دین خود کناره گرفته‌اند یا دچار شک و تردید گشته اند، یا با حق و حقیقت دشمنی ورزیده‌اند یا جهالت را پیشه خود ساخته‌اند؟ آیا اخبار و روایات صحیحه دراین‌باره به آن‌ها نرسیده، یا اینکه از این موضوع اطّلاع دارند ولی آن را به دست فراموشی سپرده‌اند»؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص314

بحار الأنوار، ج53، ص190/ کمال الدین، ج2، ص510/ نورالثقلین/ منتخب الأنوارالمضییهًْ، ص128

11

(عنکبوت/ 2)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ رُوِیَ أَنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِین (علیه السلام) قَالَ فِی خُطْبَهًٍْ لَهُ وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ کُنُوزَ الذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْیَانِ وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ وَ أَنْ یَحْشُرَ طَیْرَ السَّمَاءِ وَ وَحْشَ الْأَرْضِ مَعَهُمْ لَفَعَلَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ وَ اضْمَحَلَّتِ الْأَنْبَاءُ وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَائِلِینَ أُجُورُ الْمُبْتَلَیْنَ وَ لَا لَحِقَ الْمُؤْمِنِینَ ثَوَابُ الْمُحْسِنِینَ وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ أَهَالِیَهَا عَلَی مَعْنًی مُبِینٍ وَ لِذَلِکَ لَوْ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ آیَهًًْ فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلْوَی عَنِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ

جَلَّ ثَنَاؤُهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّهًٍْ فِی عَزَائِمِ نِیَّاتِهِمْ وَ ضَعَفَهًًْ فِیمَا تَرَی الْأَعْیُنُ مِنْ حَالَاتِهِمْ مِنْ قَنَاعَهًٍْ تَمْلَأُ الْقُلُوبَ وَ الْعُیُونَ غَنَاؤُهُ وَ خَصَاصَهًٍْ تَمْلَأُ الْأَسْمَاعَ وَ الْأَبْصَارَ أَذَاؤُهُ وَ لَوْ کَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ أَهْلَ قُوَّهًٍْ لَا تُرَامُ وَ عِزَّهًٍْ لَا تُضَامُ وَ مُلْکٍ یُمَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ وَ یُشَدُّ إِلَیْهِ عُقَدُ الرِّحَالِ لَکَانَ أَهْوَنَ عَلَی الْخَلْقِ فِی الِاخْتِبَارِ وَ أَبْعَدَ لَهُمْ فِی الِاسْتِکْبَارِ وَ لآَمَنُوا عَنْ رَهْبَهًٍْ قَاهِرَهًٍْ لَهُمْ أَوْ رَغْبَهًٍْ مَائِلَهًٍْ بِهِمْ فَکَانَتِ النِّیَّاتُ مُشْتَرَکَهًًْ وَ الْحَسَنَاتُ مُقْتَسَمَهًًْ وَ لَکِنَّ اللَّهَ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ الِاتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ وَ التَّصْدِیقُ بِکُتُبِهِ وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ الِاسْتِکَانَهًُْ لِأَمْرِهِ وَ الِاسْتِسْلَامُ لِطَاعَتِهِ أُمُوراً لَهُ خَاصَّهًًْ لَا تَشُوبُهَا مِنْ غَیْرِهَا شَائِبَهًٌْ وَ کُلَّمَا کَانَتِ الْبَلْوَی وَ الِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ کَانَتِ الْمَثُوبَهًُْ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنِ آدَمَ (علیه السلام) إِلَی الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَ لَا تَنْفَعُ وَ لَا تُبْصِرُ وَ لَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِی جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِیَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ حَجَراً وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْیَا مَدَراً وَ أَضْیَقِ بُطُونِ الْأَوْدِیَهًِْ مَعَاشاً وَ أَغْلَظِ مَحَالِّ الْمُسْلِمِینَ مِیَاهاً بَیْنَ جِبَالٍ خَشِنَهًٍْ وَ رِمَالٍ دَمِثَهًٍْ وَ عُیُونٍ وَشِلَهًٍْ وَ قُرًی مُنْقَطِعَهًٍْ وَ أَثَرٍ مِنْ مَوَاضِعِ قَطْرِ السَّمَاءِ دَاثِرٍ لَیْسَ یَزْکُو بِهِ خُفٌّ وَ لَا ظِلْفٌ وَ لَا حَافِرٌ ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ (علیه السلام) وَ وُلْدَهُ أَنْ یَثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ فَصَارَ مَثَابَهًًْ لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ وَ غَایَهًًْ لِمُلْقَی رِحَالِهِمْ تَهْوِی إِلَیْهِ ثِمَارُ الْأَفْئِدَهًِْ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَارٍ مُتَّصِلَهًٍْ وَ جَزَائِرِ بِحَارٍ مُنْقَطِعَهًٍْ وَ مَهَاوِی فِجَاجٍ عَمِیقَهًٍْ حَتَّی یَهُزُّوا مَنَاکِبَهُمْ ذُلُلًا یُهَلِّلُونَ لِلَّهِ حَوْلَهُ وَ یَرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ قَدْ نَبَذُوا الْقُنُعَ وَ السَّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ حَسَرُوا بِالشُّعُورِ حَلْقاً عَنْ رُءُوسِهِمُ ابْتِلَاءً عَظِیماً وَ اخْتِبَاراً کَبِیراً وَ امْتِحَاناً شَدِیداً وَ تَمْحِیصاً بَلِیغاً وَ قُنُوتاً مُبِیناً جَعَلَهُ اللَّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ وَ وُصْلَهًًْ وَ وَسِیلَهًًْ إِلَی جَنَّتِهِ وَ عِلَّهًًْ لِمَغْفِرَتِهِ وَ ابْتِلَاءً لِلْخَلْقِ بِرَحْمَتِهِ وَ لَوْ کَانَ اللَّهُ تبارک‌وتعالی وَضَعَ بَیْتَهُ الْحَرَامَ وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ بَیْنَ جَنَّاتٍ وَ أَنْهَارٍ وَ سَهْلٍ وَ قَرَارٍ جَمَّ الْأَشْجَارِ دَانِیَ الثِّمَارِ مُلْتَفَّ النَّبَاتِ مُتَّصِلَ الْقُرَی مِنْ بُرَّهًٍْ سَمْرَاءَ وَ رَوْضَهًٍْ خَضْرَاءَ وَ أَرْیَافٍ مُحْدِقَهًٍْ وَ عِرَاصٍ مُغْدِقَهًٍْ وَ زُرُوعٍ نَاضِرَهًٍْ وَ طُرُقٍ عَامِرَهًٍْ وَ حَدَائِقَ کَثِیرَهًٍْ لَکَانَ قَدْ صَغُرَ الْجَزَاءُ عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلَاءِ ثُمَّ لَوْ کَانَتِ الْأَسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیْهَا وَ الْأَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا بَیْنَ زُمُرُّدَهًٍْ خَضْرَاءَ وَ یَاقُوتَهًٍْ حَمْرَاءَ وَ نُورٍ وَ ضِیَاءٍ لَخَفَّفَ ذَلِکَ مُصَارَعَهًَْ الشَّکِّ فِی الصُّدُورِ وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَهًَْ إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ وَ لَنَفَی مُعْتَلِجَ الرَّیْبِ مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَخْتَبِرُ

عَبِیدَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَلْوَانِ الْمَجَاهِدِ وَ یَبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَکَارِهِ إِخْرَاجاً لِلتَّکَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ إِسْکَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ لِیَجْعَلَ ذَلِکَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَی فَضْلِهِ وَ أَسْبَاباً ذُلُلًا لِعَفْوِهِ وَ فِتْنَتِهِ کَمَا قَالَ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.

امام علی (علیه السلام) - روایت شده امیرالمؤمنین (علیه السلام) درخطبه‌اش فرمود: اگر خدای متعال هنگامی که پیامبران را برانگیخت، اراده می‌فرمود، گنج‌های طلا و معادن زر ناب و باغ‌های سرسبز را در دسترس آن‌ها قرار دهد و پرندگان آسمان و حیوانات زمین را در اختیار آن‌ها قرار دهد، چنین می‌کرد، امّا در این صورت دیگر جایی برای ابتلا و آزمایش باقی نمی‌ماند و پاداش و جزا، باطل بود و اخبار آسمانی همه از بین می‌رفت و کسانی که دعوت انبیا (علیهم السلام) را می‌پذیرفتند، مزد ابتلا و آزمایش دریافت نمی‌کردند و مؤمنین سزاوار پاداش نیکوکاران نمی‌شدند و کلمات بار معنایی و ارزشی خود را از دست می‌دادند لذا اگر خدای متعال اراده کند از آسمان بر آنان آیه‌ای نازل کند که گردن‌هایشان در برابر آن [بی اختیار] خاضع گردد. ]این کار را خواهد کرد [و اگر چنین کند، فتنه و آشوب از مردم فروکش خواهد کرد. لیکن خدای متعال اراده‌ی فرستادگان خود را نیرومند گرداند، امّا به لحاظ ظاهری؛ آنان را ساده و بی‌پیرایه، توأم با قناعتی که دل و چشم‌ها را سرشار از بی‌نیازی می‌کند، نشان داد. فقر و تنگدستی آن‌ها و سختی‌هایی که متحمّل می‌شوند، گوش وچشم‌ها را پر کرده است، اگر پیامبران آن قدر قدرتمند بودند که کسی توانایی مقابله با آن‌ها را نداشت، و عزّتی داشتند که کاستی در آن راه نداشت، و حکومتی داشتند که چشم همه به آن بود، و آرزومندان، آرزوی آن را داشتند، دراین صورت مردم به آسانی و بدون هیچ گونه آزمایشی پیامبران را می‌شناختند و راهی برای سرکشی از دستورات انبیا (علیهم السلام) نداشتند، لیکن در چنین حالی ایمانشان یا از بیم جان بود و یا به امید رسیدن به حطام دنیا ودر این صورت در نیّت‌ها خلوص یافت نمی‌شد، و غیر از خداوند جنبه‌های دیگری نیز در اعمالشان شرکت داشت. و با انگیزه‌های گوناگون به سراغ نیکی‌ها می‌رفتند امّا خواسته خدای متعال این بود که فرمانبرداری از پیامبران وتصدیق به کتاب و تواضع در برابر او و گردن نهادن به اوامر او و تسلیم طاعت او شدن؛ اموری خالص برای خود او باشد و هیچ انگیزه‌ای غیر او در آن‌ها نباشد. و هرچه سختی و آزمایش بزرگتر وسنگین‌تر باشد، پاداش آن نیز سنگین‌تر خواهد بود. مگر نمی‌بینید که خدای متعال پیشینیان را از زمان آدم (علیه السلام) تا بشر کنونی توسّط سن‌گهای بی‌سود و زیان که قدرت دیدن ندارند، آزموده است؟ خدای متعال آن سنگ‌ها را برای خود «بیت الحرام» قرار داد و امور مردم را به‌واسطه‌ی آن سامان داد و «بیت الحرام» را از بین تمام مناطق زمین، در یک سرزمین سخت و ناهموار پایه‌گذاری کرد. سرزمینی که کمترین جمعیت را در بین شهرها داشت و زندگی در آن سخت‌تر از هرجایی بود و کمترین آب را در بین مناطق مسلمین داشت. بین کوههای خشک و ریگزارهای نرم و چشمه‌های کم آب و آبادی‌هایی که از یکدیگر فاصله طولانی دارند، قرار گرفته بود. جایی که کمترین بارش را در طول سال دارد. سپس به آدم (علیه السلام) و فرزندانش دستور داد تا به سوی آن رو آورند. و همین امر باعث شد که «بیت الحرام» محلی برای رفت وآمد فرزندان آدم و مقصد سفر آن‌ها شود و آن‌ها از بیابان‌های پهناور و بی‌آب و علف و جزایر پراکنده دریا و وادی‌های عمیق، با توجّه قلبی متمایل به این مکان مقدّس شوند. و شانه‌های خود را درحالی‌که دور کعبه طواف می‌کنند، با حالت خضوع و خشیت به حرکت درآورند وخدا را تهلیل و تسبیح گویند و بین صفا و مروه هروله کنند درحالی‌که موهایشان پریشان و لباس و بدنشان غبارآلود است. جامه و لباس دوخته خود را کنار گذاشته‌اند و سرهای خود را برای تراشیدن موها مهیا ساخته‌اند. همه این‌ها ابتلایی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی روشن و خالص کردنی کامل، برای بندگان است که خدای متعال این امور را سبب رحمت خود و رسیدن به بهشت قرار داده است. اگرخدای متعال اراده می‌کرد که «بیت الحرام» و مکان‌های مراسم حج را در میان باغ‌ها و نهرها و دشت‌های خرّم که درختان انبوه و پرمیوه دارند و در میان کاخ‌های متعدد و شهرهای متّصل به هم و گندمزار مرغوب و مرغزارهای خرّم و کشتزارهای سرسبز و مناطق پر آب و پرتردد، پایه‌گذاری کند، به میزان سادگی آزمایش و سهولت آن، جزای آن را هم ناچیز قرار می‌داد، اگر پایه‌های کعبه و سنگهایی که درآن به کار رفته از زمرّد سبز و یاقوت سرخ بود و درخشندگی و روشنایی خاصی داشت، مقابله با شک و تردید بسیار راحت و آسان بود و تلاش شیطان برای اثر در قلبها بی‌فایده بود و دیگر وسوسه پنهانی در مردم به وجود نمی‌آمد. امّا خدای متعال بندگانش را با انواع سختی‌ها می‌آزماید و با تکالیف گوناگون به عبادت وامی‌دارد و به گرفتاری‌های مختلف مبتلا می‌کند تا تکبّر را از قلوب آن‌ها بیرون کند و فروتنی را جایگزین کند و درهای فضل و رحمتش را به روی آن‌ها بگشاید و اسباب عفو و بخشش خود را به به آسانی در اختیار آن‌ها قرار دهد همان‌طورکه فرموده است: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ* وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص314

الکافی، ج4، ص198/ نورالثقلین؛ «بتفاوت یسیر» / البرهان؛ «لواراد الله… من الناس» محذوف

آیه وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ [3]

ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم [و اين‌ها را نيز امتحان مى‌كنيم]؛ تا خداوند کسانی را که راست می‌گویند و کسانی را که دروغ می‌گویند مشخص سازد.

1

(عنکبوت/ 3)

الصّادق (علیه السلام) - التَّوْبَهًُْ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَایَتِهِ وَ لَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَهًِْ التَّوْبَهًِْ عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ کُلُّ فِرْقَهًٍْ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَهًٌْ فَتَوْبَهًُْ الْأَنْبِیَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَهًُْ الْأَصْفِیَاءِ مِنَ التَّنَفُّسِ وَ تَوْبَهًُْ الْأَوْلِیَاءِ مِنْ تَلْوِینِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَهًُْ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَیْرِ اللَّهِ وَ تَوْبَهًُْ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مَعْرِفَهًٌْ وَ عِلْمٌ فِی أَصْلِ تَوْبَتِهِ وَ مُنْتَهَی أَمْرِهِ وَ ذَلِکَ یَطُولُ شَرْحُهُ هَاهُنَا فَأَمَّا تَوْبَهًُْ الْعَامِّ فَأَنْ یَغْسِلَ بَاطِنَهُ بِمَاءِ الْحَسْرَهًِْ وَ الِاعْتِرَافِ بِالْجِنَایَهًِْ دَائِماً وَ اعْتِقَادِ النَّدَمِ عَلَی مَا مَضَی وَ الْخَوْفِ عَلَی مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ وَ لَا یَسْتَصْغِرَ ذُنُوبَهُ فَیَحْمِلَهُ ذَلِکَ إِلَی الْکَسَلِ وَ یُدِیمَ الْبُکَاءَ وَ الْأَسَفَ عَلَی مَا فَاتَهُ مِنْ طَاعَهًِْ اللَّهِ وَ یَحْبِسَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ یَسْتَغِیثَ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی لِیَحْفَظَهُ عَلَی وَفَاءِ تَوْبَتِهِ وَ یَعْصِمَهُ عَنِ الْعَوْدِ إِلَی مَا سَلَفَ وَ یَرُوضَ نَفْسَهُ فِی مَیَدَانِ الْجُهْدِ وَ الْعِبَادَهًِْ وَ یَقْضِیَ عَنِ الْفَوَائِتِ مِنَ الْفَرَائِضِ وَ یَرُدَّ الْمَظَالِمَ وَ یَعْتَزِلَ قُرَنَاءَ السَّوْءِ وَ یَسْهَرَ لَیْلَهُ وَ یَظْمَأَ نَهَارَهُ وَ یَتَفَکَّرَ دَائِماً فِی عَاقِبَتِهِ وَ یستهین {یَسْتَعِینَ} بِاللَّهِ سَائِلًا مِنْهُ الِاسْتِقَامَهًَْ فِی سَرَّائِهِ وَ ضَرَّائِهِ وَ یَثْبُتَ عِنْدَ الْمِحَنِ وَ الْبَلَاءِ کَیْلَا یَسْقُطَ عَنْ دَرَجَهًِْ التَّوَّابِینَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ طَهَارَهًًْ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ زِیَادَهًًْ فِی عَمَلِهِ وَ رِفْعَهًًْ فِی دَرَجَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَلَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ.

امام صادق (علیه السلام) - توبه ریسمان خداوند بزرگ است، و یاری و کشش عنایت و لطف اوست، و بنده را باید که پیوسته و در همه حال به مقتضای حال و جریان امور خود در حال توبه باشد، و برای هر فرقه و طائفه‌ای توبه‌ی مخصوصی است؛ پس توبه‌ی پیامبران الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است. توبه اولیاء از عوارض رنگارنگ و تلوّن خاطر است که بر خلاف ثبوت و استقامت است. توبه اصفیاء و برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و کدورت می‌باشد که بر خلاف دوام توجّه است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است که توجّه به غیر خدا پیدا کرده و سر گرم به آن‌ها باشد، توبه عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلاف‌ها است. برای هرکدام از این اصناف و طبقات نسبت به موضوع توبه مخصوص خود و نتیجه توبه و هدف و برنامه خود معرفت و علم مخصوصی است که به دیگری صدق نمی‌کند، و شرح و تفصیل آن‌ها به طول می‌انجامد. پس در اینجا به توبه عمومی می‌پردازیم. و حقیقت توبه عوام این است که: باطن خود را که از معاصی آلوده و کدر شده است به اشک حسرت و ندامت بشوید، و به تقصیر و جنایت خود دائما اعتراف کند و در همه حال، و از صمیم دل بر اعمال سوء و غفلت گذشته خود اظهار پشیمانی کند، و پیوسته نسبت به آینده خود ترسناک و مضطرب باشد، و هرگز معصیت و خلاف را کوچک نشمارد، تا موجب جرأت و بی‌اعتنایی و کسل بودن او گردد. بر آنچه از طاعات خدا که از دستش رفته گریه و تاسّف را ادامه دهد؛ نفسش را از شهوات حبس کند؛ پس به پیشگاه خدای متعال استغاثه کند تا او را بر وفای به توبه حفظ نموده، از بازگشت به گذشته مصون دارد. و نیز خود را در میدان کوشش و عبادت ورزش دهد؛ واجبات از دست رفته را قضا کند؛ ردّ مظالم نماید؛ از همنشینان بد کناره گیرد؛ شبش را به بیداری و روزش را به تشنگی سپری سازد؛ دائما در عاقبتش بیندیشد؛ از خدا یاری جوید درحالی‌که از او در خوشی و ناراحتی خواستار کمک باشد، و به هنگام گرفتاری‌ها و بلا پایدار بماند تا از درجه توابین سقوط نکند؛ که در این امور پاکی از گناهانش و زیادی در علمش (عملش) و بلندی در درجاتش نهفته است. خدای متعال فرموده: به یقین و تحقیق که خدای تعالی عالم و دانا است، به کسانی که در توبه خود صادق هستند و به آنان که در توبه کاذب هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص318

بحار الأنوار، ج6، ص31/ مصباح الشریعهًْ، ص97؛ «و توبهًْ… الخطرات» محذوف

آیه أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ [4]

یا کسانی‌که اعمال بد انجام می‌دهند گمان کردند بر ما پیشی‌خواهند گرفت [و چيره خواهند شد]؟! چه بد داوری می‌کنند!

1

(عنکبوت/ 4)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ: أَمْ حَسِبَ {قَالَ} وَ ذَلِکَ أَنَّ عُتْبَهًَْ وَ شَیْبَهًَْ ابْنَیْ رَبِیعَهًَْ، وَ الْوَلِیدَ بْنَ عُتْبَهًَْ قَالُوا لِعَلِیٍّ وَ حَمْزَهًَْ وَ عُبَیْدَهًَْ: إِنْ کَانَ مَا یَقُولُ مُحَمَّدٌ فِی الْآخِرَهًِْ مِنَ الثَّوَابِ وَ الْجَنَّهًِْ وَ النَّعِیمِ حَقّاً لَنُعْطَیَنَّ فِیهَا أَفْضَلَ مِمَّا تُعْطَوْنَ، وَ لَنَفْضُلَنَّ عَلَیْکُمْ کَمَا فُضِّلْنَا فِی الدُّنْیَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَظُنُّ شَیْبَهًَْ وَ عُتْبَهًَْ وَ الْوَلِیدَ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ عَلِیٌّ وَ حَمْزَهًُْ وَ عُبَیْدَهًُْ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ لِأَنْفُسِهِم.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ؛ عتبه و شیبه دو فرزند ربیعه و ولیدبن‌عتبه به علی (علیه السلام) و حمزه و عبیده گفتند: اگر آنچه محمّد (صلی الله علیه و آله) درباره‌ی آخرت از ثواب و بهشت و نعمت‌ها می‌گوید حق باشد، به ما بهتر از آنچه به شما داده خواهد شد، عطا می‌شود و بر شما برتری خواهیم داشت همان‌گونه که در دنیا برتری داریم، پس خداوند نازل فرمود: أَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ؛ یعنی آیا شیبه و عتبه و ولید گمان می‌کنند در شمار کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند یعنی علی (علیه السلام) و حمزه و عبیده قرارشان می‌دهیم؟ از پیش خودشان چه داوری بدی می‌کنند!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص320

شواهدالتنزیل، ج2، ص238

2

(عنکبوت/ 4)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَالَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ نَزَلَتْ فِی عُتْبَهًَْ وَ شَیْبَهًَْ وَ الْوَلِیدِبْنِ‌عُتْبَهًَْ وَ هُمُ الَّذِینَ بَارَزُوا عَلِیّاً (علیه السلام) وَ حَمْزَهًَْ وَ عُبَیْدَهًَْ وَ نَزَلَتْ فِیهِمْ مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ قَالَ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ صَاحِبَیْهِ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ أَنْ یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحْکُمُونَ درباره‌ی عتبه و شیبه و ولیدبن‌عتبه که با علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) و حمزه و عبیده مبارزه کردند درباره‌ی آن‌ها این آیه نازل شده است. مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ؛ درباره‌ی علی (علیه السلام) و دو یارانش نازل شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص320

بحار الأنوار، ج24، ص317/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص421/ شواهدالتنزیل، ج1، ص567؛ «ان یسبقونا ساء ما یحکمون» محذوف/ البرهان

آیه مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَأَتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ [5]

کسی که امید به لقای خداوند يگانه[و رستاخيز] دارد[بايد در اطاعت فرمان او بكوشد.] زیرا سرآمدی را که خدا تعیین کرده فرا می‌رسد؛ و او شنوا و داناست!

سبب نزول

1

(عنکبوت/ 5)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ تَعَالَی مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ قَالَ نَزَلَتْ فِی بَنِی هَاشِمٍ مِنْهُمْ حَمْزَهًُْ‌بْنُ‎عَبْدِالْمُطَّلِبِ وَ عُبَیْدَهًُْ‌بْنُ‌الْحَارِثِ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ؛ این آیه درباره‌ی بنی‌هاشم نازل شده که حمزه‌بن‌عبدالمطّلب و عبیده‌بن‌حارث از آن جمله می‌باشند. و این آیه: وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسه نیز در مورد آن‌ها نازل شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص320

بحار الأنوار، ج22، ص283/ فرات الکوفی، ص318

کسی که امید به لقای خداوند یگانه[و رستاخیز] دارد [باید در اطاعت فرمان او بکوشد.] زیرا سرآمدی را که خدا تعیین کرده فرا می‌رسد؛ و او شنوا و داناست

1 -1

(عنکبوت/ 5)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی الإحتجاج: جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهًِْ إِلَی أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ مَا هُو قَالَ قَوْلُهُ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه… قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ وَ قَوْلُهُ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ قَوْلُهُ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ وَ قَوْلُهُ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً یَعْنِی الْبَعْثَ فَسَمَّاهُ اللَّهُ لِقَاءً وَ کَذَلِکَ قَوْلُهُ مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ یَعْنِی مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ أَنَّهُ مَبْعُوثٌ فَإِنَّ وَعْدَ اللَّهِ لَآتٍ مِنَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ فَاللِّقَاءُ هَاهُنَا لَیْسَ بِالرُّؤْیَهًِْ وَ اللِّقَاءُ هُوَ الْبَعْث.

امام علی (علیه السلام) - در کتاب «الإحتجاج» آمده است: فرد زندیقی نزد مولی الموحّدین أمیرالمؤمنین (علیه السلام) آمده و گفت: «اگر این اختلاف در آیات قرآن شما نبود حتماً به دین شما می‌آمدم». حضرت فرمود: «آن آیه کدام است؟» [گفت:] فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه… حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «و امّا آیه‌ی شریفه: ایشان به دیدار با پروردگارشان ایمان ندارند (سجده/10) و آیه: آنان که بی‌گمان می‌دانند که با پروردگار خود دیدار خواهند کرد (بقره/46) و تا روزی که با او ملاقات کنند (توبه/77) و: هرکس دیدار پروردگار خویش را امید می‌بندد، باید کرداری شایسته داشته باشد (کهف/110) مراد از لقای خداوند همان رستاخیز و قیامت است که آن را لقاء نامیده است، و همچنین است آیه: مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ؛ یعنی: هرکس که یقین دارد که برانگیخته خواهد شد، پس وعده الهی حتمی است که یا ثواب دهد یا عقاب کند، پس مراد از لقاء در این آیه رؤیت نیست، و آن همان رستاخیز است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص320

بحار الأنوار، ج90، ص103/ بحار الأنوار، ج67، ص342؛ «جاء بعض الزنادقهًْ… الله لآت» و «فاللقاء… هو البعث» محذوف/ الاحتجاج، ج1، ص244؛ «ها هنا… و اللقاء» محذوف/ نورالثقلین؛ «جاء بعض الزنادقهًْ… لقاء و کذلک» محذوف

آیه وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ [6]

کسی که جهاد[و تلاش] کند، به سود خود جهاد می‌کند؛ چرا که خداوند از همه‌ی جهانیان بی‌نیاز است.

1

(عنکبوت/ 6)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ مَنْ جاهَدَ قَالَ نَفْسُهُ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ اللَّذَّاتِ وَ الْمَعَاصِی فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ مَنْ جاهَدَ؛ یعنی نفس خود را از شهوات و لذّات باز دارد. و این چنین شخصی برای خود جهاد می‌کند و خداوند از همه بی‌نیاز می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص322

بحار الأنوار، ج67، ص65/ مستدرک الوسایل، ج11، ص139/ القمی، ج2، ص148؛ «أمال» بدل «قال»

آیه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ [7]

و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، گناهان آنان را می‌بخشیم و آنان را به بهترین اعمالی که انجام می‌دادند پاداش می‌دهیم.

1

(عنکبوت/ 7)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ {قَالَ:} یَعْنِی عَلِیّاً (علیه السلام) وَ عُبَیْدَهًَْ وَ حَمْزَهًَْ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ {یَعْنِی} ذُنُوبَهُمْ {وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ} مِنَ الثَّوَابِ فِی الْجَنَّهًِْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ فِی الدُّنْیَا. فَهَذِهِ الثَّلَاثُ آیَاتٍ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ صَاحِبَیْهِ ثُمَ صَارَتْ لِلنَّاسِ عَامَّهًِْ مَنْ کَانَ عَلَی هَذِهِ الصِّفَهًِْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ؛ یعنی علی (علیه السلام) و حمزه و ابوعبیده. لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ یعنی گناهان آنان را به پاس خدماتشان در جنگ بدر محو و نابود می‌کنیم و آنان را مورد لطف و نوازش و بخشش قرار می‌دهیم. وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ به آنان ثواب و اجر اخروی که بهشت باشد، می‌دهیم. اینان کسانی بودند که بهترین اعمال را در دنیا انجام دادند، و این سه آیه در شأن علی (علیه السلام) و دو مصاحبش نازل شد. سپس شامل هرکسی که بر این صفت باشد نیز می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص322

شواهد التنزیل، ج1، ص568

آیه وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [8]

ما به انسان توصیه‌کردیم که به پدر و مادرش نیکی‌کند، و اگر آن دو[مشرك باشند و] تلاش‌کنند که برای من همتایی قائل شوی که از آن آگاهی نداری، از آن‌ها پیروی مکن. بازگشت شما به سوی من است، و شما را از آنچه انجام می‌دادید با خبر خواهم ساخت.

ما به انسان توصیه‌کردیم که به پدر و مادرش نیکی‌کند، و اگر آن دو[مشرک باشند و] تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که از آن آگاهی نداری، از آن‌ها پیروی مکن. بازگشت شما به سوی من است، و شما را از آنچه انجام می‌دادید با خبر خواهم ساخت

1 -1

(عنکبوت/ 8)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ مهر بْنِ حَکِیمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ أَبْرَرُ قَالَ أُمَّکَ قُلْتُ ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ أُمَّکَ قُلْتُ ثُمَّ مَنْ قَالَ ثُمَّ أُمَّکَ قُلْتُ ثُمَّ مَن قَالَ ثُمَّ أَبَاکَ ثُمَ الْأَقْرَبَ فَالْأَقْرَب وَ عَن اَنَس مالک عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ قَالَ: الْجَنَّهًُْ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مهربن‌حکیم ار پدرانش نقل می‌کند: به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: «ای رسول خدا! (صلی الله علیه و آله) چه کسی را احسان کنم»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «سپس چه کسی را»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «از آن پس چه کسی را»؟ فرمود: «مادرت را». گفتم: «پس از آن چه کسی را»؟ فرمود: «پدرت را»؟ و از انس‌بن‌مالک روایت است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بهشت زیر پای مادران است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص324

مستدرک الوسایل، ج15، ص181

1 -2

(عنکبوت/ 8)

الصّادق (علیه السلام) - عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌مُسْکَانَ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ وَ أَنَا عِنْدَهُ لِعَبْدِ الْوَاحِدِ الْأَنْصَارِیِّ فِی بِرِّ الْوَالِدَیْنِ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً فَظَنَنَّا أَنَّهَا الْآیَهًُْ الَّتِی فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ قَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً فَلَمَّا کَانَ بَعْدُ سَأَلْتُهُ فَقَالَ هِیَ الَّتِی فِی لُقْمَانَ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً. وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما فَقَالَ إِنَّ ذَلِکَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَأْمُرَ بِصِلَتِهِمَا وَ حَقِّهِمَا عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَقَالَ لَا بَلْ یَأْمُرُ بِصِلَتِهِمَا وَ إِنْ جَاهَدَاهُ عَلَی الشِّرْکِ مَا زَادَ حَقَّهُمَا إِلَّا عِظَماً.

امام صادق (علیه السلام) - از عبدالله‌بن‌مسکان روایت شده است: «نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که آن حضرت به عبدالواحد انصاری درباره نیکی به والدین در زمینه‌ی تفسیر کلام خدای عزّوجلّ: وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً فرمود. و ما حاضران پنداشتیم مقصود حضرت تفسیر آن آیه‌ای است که در سوره مبارکه بنی اسرائیل است: پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید (اسراء/23) و چون پس از آن به دیدارش رسیدم، از آن حضرت درباره آیه پرسیدم، (این پرسنده زراره بود) حضرت فرمود: «مقصود من آیه‌ای بود که در سوره‌ی لقمان است: وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْه حُسنَا. و فرمود: دنباله سفارش در آیه آمده است: اگر آن دو به کوشش از تو بخواهند تا چیزی را که نمی‌دانی چیست با من شریک گردانی اطاعتشان مکن. (لقمان/15) (یعنی سفارش را به این‌جا محدود کرده است)، سپس زراره گفت: «همانا آن سفارش سوره بنی اسرائیل بالاتر است، چون به صله پدر و مادر و رعایت حقشان در هر حال فرمان داده است. اگر آن دو به کوشش از تو بخواهند تا چیزی را که نمی‌دانی چیست با من شریک گردانی اطاعتشان نکن. (لقمان/15) امام (علیه السلام) فرمود: «نه، بالاتر نیست، بلکه در آیه‌ی لقمان هم به صله‌ی آن‌ها فرمان داده و افزوده اگر با او برای شرک درافتند، و در حق آنان جز عظمت و والایی نیفزوده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص324

القمی، ج2، ص148

1 -3

(عنکبوت/ 8)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً قَالَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَاهُ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - «والدین» در وَ وَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا؛ کسانی هستند که او را به دنیا آوردند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص324

البرهان

1 -4

(عنکبوت/ 8)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَهًَْ أَنَّهُ سَأَلَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ فَقَالَ الْوَالِدَانِ اللَّذَانِ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُمَا الشُّکْرَ هُمَا اللَّذَانِ وَلَدَا الْعِلْمَ وَ وَرَّثَا الْحُکْمَ وَ أَمَرَ النَّاسَ بِطَاعَتِهِمَا ثُمَّ قَالَ اللَّهُ إِلَیَّ الْمَصِیرُ فَمَصِیرُ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ وَ الدَّلِیلُ عَلَی ذَلِکَ الْوَالِدَانِ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی ابْنِ حَنْتَمَهًَْ وَ صَاحِبِهِ فَقَالَ فِی الْخَاصِّ وَ الْعَامِّ وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی یَقُولُ فِی الْوَصِیَّهًِْ وَ تَعْدِلُ عَمَّنْ أُمِرْتَ بِطَاعَتِهِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا تَسْمَعْ قَوْلَهُمَا ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً یَقُولُ عَرِّفِ النَّاسَ فَضْلَهُمَا وَ ادْعُ إِلَی سَبِیلِهِمَا وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ اتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَقَالَ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ إِلَیْنَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوا الْوَالِدَیْنِ فَإِنَّ رِضَاهُمَا رِضَا اللَّهِ وَ سَخَطَهُمَا سَخَطُ اللَّهِ.

امام علی (علیه السلام) - اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السّلام از تفسیر آیه: أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ؛ مرا و پدر و مادرت را شکر گوی که سرانجام تو نزد من است (لقمان/14) سؤال کرد. فرمود: «پدر و مادری که خداوند سپاس آن‌ها را لازم شمرده، آن پدر و مادری هستند که علم را به وجود آوردند و حکمت را به ارث گذاشتند و مردم مأمور به اطاعت از آن‌ها شده¬اند. سپس فرموده است: إِلَیَّ الْمَصِیرُ، بازگشت بندگان به سوی خدا است و دلیل بر این، لفظ «والدان» است. سپس سخن را به ابن‌حنطمه و دوستش برگرداند و در خطاب به پیامبر و دیگران فرمود: وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی می¬فرماید: در وصیت و از کسی که مأمور به اطاعت از او شده¬ای، منحرف شوی. فَلَا تُطِعْهُمَا و به سخن ایشان گوش نده. سپس سخن را به والدین برگرداند و فرمود: وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً، می‌فرماید: فضل و شخصیّت آن دو را به مردم بشناسان و مردم را دعوت به راه آن‌ها نما، و این آیه اشاره به همان مطلب است. و راه کسی را پیروی کن که توبه‌کنان به سوی من بازمی‌گردد. (لقمان/15) فرمود: «به سوی خدا و سپس به سوی ما. پس تقوای الهی پیشه کنید و با والدین مخالفت نکنید که رضای آن‌ها رضای خدا و خشم ایشان خشم خدا است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص324

الکافی، ج1، ص428

ولایت

1

(عنکبوت/ 8)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْجَارُودِ قَال سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ وَ ذَکَرَ هَذِهِ الْآیَهًَْ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَحَدُ الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ‌بْنُ‌عَجْلَانَ مَنِ الْآخَرُ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ نِسَاؤُهُ عَلَیْنَا حَرَامٌ وَ هِیَ لَنَا خَاصَّهًًْ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوالجارود گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که این آیه [را تلاوت نمود]: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً سپس فرمود: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یکی از والدین است». عبدالله‌بن‌عجلان گفت: «و دیگری کیست»؟ گفت: «امام علی (علیه السلام) و زنان او بر ما حرام هستند. و این آیه در شأن ما نازل شده است و ما مصداق این آیه هستیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

بحار الأنوار، ج36، ص13

2

(عنکبوت/ 8)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ جَابِرٍ (رحمة الله علیه) عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) - جابر (رحمة الله علیه) گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ، منظور، رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) باشند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

البرهان

3

(عنکبوت/ 8)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فِی تَفسِیرِ الْإِمَام العَسکَری (علیه السلام): قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَفْضَلُ وَالِدَیْکُمْ وَ أَحَقُّهُمَا بِشُکْرِکُمْ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّ (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در تفسیر امام عسکری (علیه السلام) آمده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «برترین دو پدر و محقّ‌ترین آن‌ها به سپاسگزاری شما، محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

البرهان

4

(عنکبوت/ 8)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ أَنَا وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهًِْ وَ لَحَقُّنَا عَلَیْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِّ أَبَوَیْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّهَا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَی دَارِ الْقَرَارِ وَ نَلْحَقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِیَّهًِْ بِخِیَارِ الْأَحْرَار.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - علی (علیه السلام) فرمود: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می‌فرمود: «من و علی (علیه السلام) دو پدر این امّت هستیم و حقّ ما بر ایشان بزرگ‌تر از حقّ پدرانی است که موجب به دنیا آمدنشان بوده‌اند؛ زیرا ما اگر از ما اطاعت کنند آن‌ها را از جهنّم به سوی دار القرار (بهشت) نجات می‌دهیم و آن‌ها را از بردگی به آزادی می‌رسانیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

البرهان

5

(عنکبوت/ 8)

الزّهراء (سلام الله علیها) - قَالَتْ فَاطِمَهًُْ (سلام الله علیها) أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهًِْ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یُقِیمَانِ أَوَدَهُمْ وَ یُنْقِذَانِهِمْ مِنَ الْعَذَابِ الدَّائِمِ إِنْ أَطَاعُوهُمَا وَ یُبِیحَانِهِمُ النَّعِیمَ الدَّائِمَ إِنْ وَافَقُوهُمَا.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) - محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) دو پدر این امّت هستند که کژی‌های آنان را راست می‌کنند و ایشان را از عذاب جاودان نجات می‌دهند؛ اگر از این دو اطاعت کنند و با ایشان همراه شوند، بهشت جاودان را به آنان ارزانی می‌دارند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

البرهان

6

(عنکبوت/ 8)

الحسن (علیه السلام) - مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهًِْ، فَطُوبَی لِمَنْ کَانَ بِحَقِّهِمَا عَارِفاً، وَ لَهُمَا فِی کُلِّ أَحْوَالِهِ مُطِیعاً، یَجْعَلُهُ اللَّهُ مِنْ أَفْضَلِ سُکَّانِ جِنَانِهِ وَ یُسْعِدُهُ بِکَرَامَاتِهِ وَ رِضْوَانِه.

امام حسن (علیه السلام) - محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) پدران این امّت‌اند، پس خوشا به حال آن که حقّ آن‌ها را می‌شناسد و در همه حال مطیع آن‌هاست. خداوند این گونه افراد را در بهترین باغ‌های بهشتی خود قرار داده و با بخشش و خرسندی خود آنان را خوشبخت می‌سازد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

الإمام العسکری، ص330/ البرهان

7

(عنکبوت/ 8)

الحسین (علیه السلام) - مَنْ عَرَفَ حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ أَطَاعَهُمَا حَقَ الطَّاعَهًِْ قِیلَ لَهُ تَبَحْبَحْ فِی أَیِّ الْجِنَانِ شِئْتَ.

امام حسین (علیه السلام) - هرکس حقّ دو پدر برتر خود یعنی محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) را بشناسد و به درستی از ایشان اطاعت کند، به وی گفته می‌شود: «در هر باغ بهشتی که دوست داری اقامت کن».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

بحار الأنوار، ج36، ص9/ البرهان

8

(عنکبوت/ 8)

السّجّاد (علیه السلام) - إِنْ کَانَ الْأَبَوَانِ إِنَّمَا عَظُمَ حَقُّهُمَا عَلَی أَوْلَادِهِمَا لِإِحْسَانِهِمَا إِلَیْهِمْ فَإِحْسَانُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) إِلَی هَذِهِ الْأُمَّهًِْ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ فَهُمَا بِأَنْ یَکُونَا أَبَوَیْهِمْ أَحَقُّ.

امام سجاد (علیه السلام) - اگر پدر و مادر به خاطر احسانشان در حقّ فرزندان، حقّ بزرگی بر آنان دارند، امّا احسان محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) در حقّ این امّت بزرگ‌تر و عظیم‌تر است. این دو به پدر بودن برای امّت سزاوارترند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص326

بحار الأنوار، ج23، ص260/ البرهان

9

(عنکبوت/ 8)

الباقر (علیه السلام) - مَنْ أَرَادَ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ قَدْرُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ قَدْرُ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ عِنْدَهُ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) - هر که می‌خواهد بداند چه ارزشی نزد خدا دارد، پس بنگرد که جایگاه دو پدر برترش یعنی محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) نزد وی چگونه است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج23، ص260/ البرهان

10

(عنکبوت/ 8)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ رَعَی حَقَّ أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) لَمْ یَضُرَّهُ مَا ضَاعَ مِنْ حَقِ أَبَوَیْ نَفْسِهِ وَ سَائِرِ عِبَادِ اللَّهِ فَإِنَّهُمَا یُرْضِیَانِهِمَا بِسَعْیِهِمَا.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس حقّ دو پدر برتر خویش یعنی محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) را بشناسد، تباه کردن حق پدر و مادر خودش و دیگر بندگان، زیانی به او نمی‌رساند؛ زیرا محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) برای ایشان شفاعت می‌کنند و با شفاعت خود آنان را خشنود می‌سازند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج36، ص9/ البرهان

11

(عنکبوت/ 8)

الکاظم (علیه السلام) - یُعَظَّمُ ثَوَابُ الصَّلَاهًِْ عَلَی قَدْرِ تَعْظِیمِ الْمُصَلِّی عَلَی أَبَوَیْهِ الْأَفْضَلَیْنِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِی (علیه السلام).

امام کاظم (علیه السلام) - ارزش ثواب نماز به اندازه ارزش بزرگداشت نمازگزار نسبت به دو پدر برتر خود محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج23، ص260/ البرهان

12

(عنکبوت/ 8)

الرّضا (علیه السلام) - قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا (علیه السلام) أَ مَا یَکْرَهُ أَحَدُکُمْ أَنْ یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ وَلَدَاهُ قَالُوا بَلَی قَالَ فَلْیَجْتَهِدْ أَنْ لَا یُنْفَی عَنْ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ اللَّذَیْنِ هُمَا أَبَوَاهُ أَفْضَلَ مِنْ أَبَوَیْ نَفْسِه.

امام‌رضا (علیه السلام) - امام رضا (علیه السلام) فرمود: «آیا شما ناراحت نمی‌شوید که ازپدر ومادری که شما را به دنیا آورده اند، دور شوید»؟! گفتند: «بله به خدا! فرمود: «پس سعی کنید از پدر و مادری که از پدر و مادر خودش بهترند، دور نشوید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج36، ص10/ البرهان

13

(عنکبوت/ 8)

الجواد (علیه السلام) - قَالَ رَجُلٌ بِحَضْرَتِهِ إِنِّی لَأُحِبُ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّاً (علیه السلام) حَتَّی لَوْ قُطِّعْتُ إِرْباً أَوْ قُرِضْتُ لَمْ أَزُلْ عَنْهُ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه السلام) لَا جَرَمَ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّاً (علیه السلام) مُعْطِیَاکَ مِنْ أَنْفُسِهِمَا مَا تُعْطِیهِمَا أَنْتَ مِنْ نَفْسِکَ إِنَّهُمَا لَیَسْتَدْعِیَانِ لَکَ فِی یَوْمِ فَصْلِ الْقَضَاءِ مَا لَا یَفِی مَا بَذَلْتَهُ لَهُمَا بِجُزْءٍ مِنْ مِائَهًِْ أَلْفِ جُزْءٍ مِنْ ذَلِکَ.

امام‌جواد (علیه السلام) - مردی در محضر ایشان عرض‌کرد: من محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) را چنان دوست می‌دارم که اگر قطعه قطعه شوم یا گوشت بدنم کنده شود، دست از محبّت او بر نمی‌دارم. امام‌جواد (علیه السلام) فرمود: «مطمئن باش که محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) نیز به همین مقدار به تو محبّت می‌ورزند. آن‌ها در روز داوری، بابت هر کار نیکی که انجام داده‌ای دعا می‌کنند که صد هزار هزار برابر به تو پاداش داده شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج23، ص260/ البرهان

14

(عنکبوت/ 8)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مَنْ لَمْ یَکُنْ وَالِدَا دِینِهِ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنْ وَالِدَیْ نَسَبِهِ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی حِلٍّ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا قَلِیلٍ وَ لَا کَثِیرٍ.

امام علی (علیه السلام) - هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام)، از پدر و مادر نسبی¬اش نزد وی گرامی‌تر نباشند، خداوند هرگز از وی نمی‌گذرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

بحار الأنوار، ج23، ص261/ البرهان

15

(عنکبوت/ 8)

العسکری (علیه السلام) - مَنْ آثَرَ طَاعَهًَْ أَبَوَیْ دِینِهِ: مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیٍّ (علیه السلام) عَلَی طَاعَهًِْ أَبَوَیْ نَسَبِهِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ: لَأُوثِرَنَّکَ کَمَا آثَرْتَنِی وَ لَأُشَرِّفَنَّکَ بِحَضْرَهًِْ أَبَوَیْ دِینِکَ، کَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَکَ بِإِیثَارِ حُبِّهِمَا عَلَی حُبِّ أَبَوَیْ نَسَبِک.

امام عسکری (علیه السلام) - هرکس پدر و مادر دینی خود یعنی محمّد (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) را بر پدر و مادر نسبی‌اش ترجیح دهد، خداوند عزّوجلّ درباره‌اش می‌فرماید: من هم تو را برتری می‌دهم، همان طور که مرا برتری دادی، و تو را نزد پدر و مادر دینی¬ات شرافت می‌بخشم، همان‌طور که با برتری دادن محبّت آن‌ها بر پدر و مادر نسبی خود، خویشتن را شرافت بخشیدی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص328

الإمام العسکری، ص333/ البرهان

آیه وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحین [9]

و کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده‌اند، البتّه آنان را در زمره شایستگان درمی‌آوریم.

آیه وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النّاسِ کَعَذابِ اللهِ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنّا کُنّا مَعَکُمْ أَ وَ لَیْسَ اللهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ [10]

بعضی از مردم کسانی هستندکه می‌گویند: «به خدا ایمان آورده‌ایم.» امّا هنگامی‌که در راه خدا آزارمی‌بینند، آزار مردم را همچون عذاب الهی مى‌شمارند[و از آن وحشت مى‌كنند]؛ ولی هنگامی‌که پیروزی از سوی پروردگارت [براى شما] فرا رسد، می‌گویند: «ما هم با شما بوديم[و در اين پيروزى شريكيم]». آیا خداوند به آنچه در سینه‌های جهانیان است آگاه‌تر نیست؟!

1

(عنکبوت/ 10)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللهِ قَالَ إِذَا آذَاهُ إِنْسَانٌ أَوْ أَصَابَهُ ضُرٌّ أَوْ فَاقَهًٌْ أَوْ خَوْفٌ مِنَ الظَّالِمِینَ دَخَلَ مَعَهُمْ فِی دِینِهِمْ فَرَأَی أَنَّ مَا یَفْعَلُونَهُ هُوَ مِثْلُ عَذَابِ اللَّهِ الَّذِی لَا یَنْقَطِعُ قَوْلُهُ وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ یَعْنِی الْقَائِمَ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَوَ لَیْسَ اللهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در مورد این کلام خدای متعال: جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللهِ گفت: منظور از أُوذِیَ آن است که اگر زندگی انسانی او را آزار دهد، یا زیانی به وی رسد، یا دچار تنگدستی یا ترس از ستمگران شود، به دین آن‌ها نیز سرایت کند و چنین پندارد که آنچه با او می‌شود، شبیه عذاب خداست که قطع نمی‌شود؛ و منظور از: وَلَئِن جَاء نَصْرٌ مِّن رَّبِّکَ حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَوَلَیْسَ اللهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص330

بحار الأنوار، ج9، ص229/ القمی، ج2، ص148/ نورالثقلین/ البرهان؛ «قوله جعل… الله قال» محذوف

2

(عنکبوت/ 10)

الباقر (علیه السلام) - حَمْزَهًَْ‌بْنِ‌بَزِیعٍ قَالَ کَتَبَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) إِلَی سَعْدٍالْخَیْرِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَاءَنِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ مَعْرِفَهًَْ مَا لَا یَنْبَغِی تَرْکُهُ وَ طَاعَهًَْ مَنْ رِضَا اللَّهِ رِضَاهُ فَقَبِلْتُ مِنْ ذَلِکَ لِنَفْسِکَ مَا کَانَتْ نَفْسُکَ مُرْتَهَنَهًًْ لَوْ تَرَکْتَهُ تَعْجَبُ إِنَّ رِضَا اللَّهِ وَ طَاعَتَهُ وَ نَصِیحَتَهُ لَا تُقْبَلُ وَ لَا تُوجَدُ وَ لَا تُعْرَفُ إِلَّا فِی عِبَادٍ غُرَبَاءَ أَخِلَّاءَ مِنَ النَّاسِ قَدِ اتَّخَذَهُمُ النَّاسُ سِخْرِیّاً لِمَا یَرْمُونَهُمْ بِهِ مِنَ الْمُنْکَرَاتِ وَ کَانَ یُقَالُ لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ أَبْغَضَ إِلَی النَّاسِ مِنْ جِیفَهًِْ الْحِمَارِ وَ لَوْ لَا أَنْ یُصِیبَکَ مِنَ الْبَلَاءِ مِثْلُ الَّذِی أَصَابَنَا فَتَجْعَلُ فِتْنَهًَْ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ وَ أُعِیذُکَ بِاللَّهِ وَ إِیَّانَا مِنْ ذَلِکَ لَقَرُبْتَ عَلَی بُعْدِ مَنْزِلَتِکَ وَ اعْلَمْ رَحِمَکَ اللَّهُ أَنَّا لَا نَنَالُ مَحَبَّهًَْ اللَّهِ إِلَّا بِبُغْضِ کَثِیرٍ مِنَ النَّاسِ وَ لَا وَلَایَتَهُ إِلَّا بِمُعَادَاتِهِمْ وَ فَوْتُ ذَلِکَ قَلِیلٌ یَسِیرٌ لِدَرْکِ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ.

امام باقر (علیه السلام) - حمزهًْ‌بن‌بزِیع گوید: امام باقر (علیه السلام) به سعد الخیر نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان، امّا بعد، نامه‌ات به من رسید و در آن از دانستن اموری یاد کرده بودی که ترکش شایسته نیست، و نیز فرمانبری از کسی که خداوند از خشنودی او خشنود است، و بر خود پذیرفتی آنچه را در گرو آنی، که اگر آن را ترک کنی از این به شگفت آیی که خشنودی و خیرخواهی خدا پذیرفته نباشد و موجود نگردد و دانسته نیاید، جز در بنده‌هایی بر کنار از جامعه که دوست مردمند، ولی مردم آن‌ها را به سبب اینکه ایشان را به ارتکاب امور منکر و غیر متعارف متّهم می‌سازند، به مسخره می‌گیرند، و چنین گفته می‌شود که مؤمن مؤمن نباشد تا در میان مردم منفورتر از لاشه گندیده الاغ باشد. و اگر نمی‌بود که به تو نیز همچون ما بلا و گرفتاریهای سخت می‌رسید و چه بسا تو فتنه و سخت‌گیری مردم را، مانند عذاب خدا تصوّر می‌کردی، و از عقیده خود بازمی‌گشتی، من تو و خودمان را از برگشت از عقیده حق، به دلیل فتنه مردم در پناه خدای گذاردم و هر آینه با دوری محل سکونتت به ما نزدیک شدی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص330

بحار الأنوار، ج75، ص362

آیه وَ لَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ [11]

مسلّماً خداوند مؤمنان را می‌شناسد، و به یقین منافقان را [نيز] می‌شناسد.

1

(عنکبوت/ 11)

الصّادق (علیه السلام) - وَ لَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا یَعْنِی بِوَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ یَعْنِی الَّذِینَ أَنْکَرُوا وَلَایَتَهُ.

امام صادق (علیه السلام) - وَ لَیَعْلَمَنَّ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا؛ خداوند کسانی را که به ولایت علی (علیه السلام) ایمان آوردند می‌شناسد. و وَ لَیَعْلَمَنَّ الْمُنافِقِینَ؛ یعنی کسانی که ولایت او را انکار کردند، می‌شناسد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص330

بحار الأنوار، ج39، ص263/ المناقب، ج3، ص206

آیه وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ [12]

وکافران به مؤمنان گفتند: «شما از راه ما پيروى‌كنيد، [و اگر گناهى داشته‌باشد] ما گناهانتان را برعهده می‌گیریم.» آنان هرگز چیزی ازگناهان این‌ها را بر عهده نخواهندگرفت؛ آنان به یقین دروغگو هستند.

1

(عنکبوت/ 12)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ قَالَ کَانَ الْکُفَّارُ یَقُولُونَ لِلْمُؤْمِنِینَ کُونُوا مَعَنَا فَإِنَّ الَّذِی تَخَافُونَ أَنْتُمْ لَیْسَ بِشَیْءٍ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَنَحْمِلُ نَحْنُ ذُنُوبَکُمْ فَیُعَذِّبُهُمُ اللَّهُ مَرَّتَیْنِ مَرَّهًًْ بِذُنُوبِهِمْ وَ مَرَّهًًْ بِذُنُوبِ غَیْرِهِمْ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ؛ کفّار به مؤمنین می‌گفتند: با ما باشید آنچه موجب ترس شما است اهمیتی ندارد. اگر صحیح باشد ما گناهان شما را به گردن می‌گیریم. خداوند آن‌ها را دو مرتبه عذاب می‌کند یک بار به‌واسطه‌ی گناهان خودشان و یک بار به‌واسطه‌ی گناهان دیگران.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص330

بحار الأنوار، ج9، ص229/ القمی، ج2، ص148

2

(عنکبوت/ 12)

الباقر (علیه السلام) -ِ عَنْ إِسْحَاقَ اللَّیْثِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌جَعْفَرٍ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْبَاقِرِ (علیه السلام) یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)ِ أَخْبِرْنِی عَنِ الْمُؤْمِن… قَالَ فَإِذَا عُرِضَتْ هَذِهِ الْأَعْمَالُ کُلُّهَا عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ أَنَا عَدْلٌ لَا أَجُورُ وَ مُنْصِفٌ لَا أَظْلِمُ وَ حَکَمٌ لَا أَحِیفُ وَ لَا أَمِیلُ وَ لَا أَشْطُطُ أَلْحِقُوا الْأَعْمَالَ السَّیِّئَهًَْ الَّتِی اجْتَرَحَهَا الْمُؤْمِنُ بِسِنْخِ النَّاصِبِ وَ طِینَتِهِ وَ أَلْحِقُوا الْأَعْمَالَ الْحَسَنَهًَْ الَّتِی اکْتَسَبَهَا النَّاصِبُ بِسِنْخِ الْمُؤْمِنِ وَ طِینَتِهِ رُدُّوهَا کُلَّهَا إِلَی أَصْلِهَا… فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا أَعْجَبَ هَذَا تُؤْخَذُ حَسَنَاتُ أَعْدَائِکُمْ فَتُرَدُّ عَلَی شِیعَتِکُمْ وَ تُؤْخَذُ سَیِّئَاتُ مُحِبِّیکُمْ فَتُرَدُّ عَلَی مُبْغِضِیکُمْ قَالَ إِی وَ اللَّهِ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَالِقِ الْحَبَّهًِْ وَ بَارِئِ النَّسَمَهًِْ وَ فَاطِرِ الْأَرْضِ وَ السَّمَاءِ مَا أَخْبَرْتُکَ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ مَا أَتَیْتُکَ إِلَّا بِالصِّدْقِ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ مَا اللَّهُ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ وَ إِنَّ مَا أَخْبَرْتُکَ لَمَوْجُودٌ فِی الْقُرْآنِ کُلَّهُ{کُلُّهُ} قُلْتُ هَذَا بِعَیْنِهِ یُوجَدُ فِی الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ یُوجَدُ فِی أَکْثَرَ مِنْ ثَلَاثِینَ مَوْضِعاً فِی الْقُرْآنِ أَتُحِبُّ أَنْ أَقْرَأَ ذَلِکَ عَلَیْکَ قُلْتُ بَلَی یَا ابْنَ‌رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنا وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ وَ ما هُمْ بِحامِلِینَ مِنْ خَطایاهُمْ مِنْ شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ.

امام باقر (علیه السلام) - اسحاق لیثی گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: «ای پسر رسول خدا! (صلی الله علیه و آله) به من از مؤمن خبر بده…» فرمود: «چون این اعمال (اعمالِ بدِ مؤمن و اعمالِ نیکِ ناصبی) بر حق تبارک‌وتعالی عرضه شود، می‌فرماید: «من عادل بوده، جور و ستم نمی‌کنم، منصف هستم ظلم را روا نمی‌دارم، حاکم بوده در حکم خود جور نکرده و از صواب میل به خطاء ننموده و از حق و واقع دور نمی‌شوم، اعمال زشت را که مؤمن را مرتکب شده ملحق به سنخ ناصب و طینتش کنید و اعمال حسنه و پسندیده را که ناصبی کسب نموده به سنخ مؤمن و طینت وی ملحق سازید. تمام این افعال را به اصل خود برگردانید…». عرض‌کردم: «ای فرزند رسول خدا! (صلی الله علیه و آله) چقدر عجیب و شگفت‌انگیز است! آیا اعمال حسنه و کردار نیک دشمنان را می‌گیرند و به شیعیان شما می‌دهند و در مقابل اعمال زشت دوستان شما را اخذ کرده و بر مبغضین شما رد می‌کنند»؟ حضرت فرمود: «آری! خدایی که معبودی غیر از او نیست، شکافنده‌ی حبّه و آفریننده‌ی انسان و ایجادکننده‌ی زمین و آسمان است؛ جز حق به تو خبر ندادم و جز صدق و راستی سخنی برایت نگفتم. خدا به بندگانش ظلم نکرده، و نسبت به آن‌ها ستمکار نیست، او ظلّام نسبت به عباد نیست و آنچه به تو خبر دادم در قرآن تمامش می‌باشد». عرض کردم: «این اخبار عیناً در قرآن می‌باشد»؟ فرمود: «بلی! در بیش از سی مورد از قرآن می‌باشد، آیا دوست داری بر تو آیاتش را قرائت کنم»؟ عرض کردم: «بلی‌ای فرزند رسول خدا! (صلی الله علیه و آله)»! حضرت فرمود: «خداوند متعال می‌فرماید: و کافران به مؤمنان گفتند: «شما از راه ما پیروی‌کنید، [و اگر گناهی داشته‌باشد] ما گناهانتان را برعهده می‌گیریم.» آنان هرگز چیزی ازگناهان اینها را بر عهده نخواهندگرفت؛ آنان به یقین دروغگو هستند* آن‌ها بار سنگین [گناهان] خویش را بر دوش می‌کشند، و [همچنین] بارهای سنگین دیگری را اضافه بر بارهای سنگین خود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص332

بحار الأنوار، ج5، ص231/ بحار الأنوار، ج64، ص106؛ «بتفاوت» / علل الشرایع، ج2، ص610/ البرهان

آیه وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمّا کانُوا یَفْتَرُونَ [13]

آن‌ها بار سنگين[گناهان] خویش را بر دوش می‌کشند، و [همچنين] بارهای سنگین دیگری را اضافه بر بارهای سنگین خود؛ و روز قیامت به یقین از دروغ‌هایی که به خدا می‌بستند سؤال خواهند شد.

1

(عنکبوت/ 13)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - السَّخِیُّ بِمَا مَلَکَ وَ أَرَادَ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ وَ أَمَّا السَّخِیُّ فِی مَعْصِیَهًِْ اللَّهِ فَحَمَّالُ سَخَطِ اللَّهِ وَ غَضَبِهِ وَ هُوَ أَبْخَلُ النَّاسِ عَلَی نَفْسِهِ فَکَیْفَ لِغَیْرِهِ حَیْثُ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ خَالَفَ أَمْرَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سخاوتمند هنگامی می‌تواند از جود خود استفاده‌کند که انفاق او برای رضای خدا باشد، و اگر درکارهای معصیت و بر خلاف رضای خدا بخشش کند مورد خشم و غضب خداوند قرار می‌گیرد. این چنین انسانی نسبت به خود بخل می‌کند تا چه رسد به دیگران زیرا او از هوای نفس خود پیروی کرده و با اوامر خداوند مخالفت می‌کند، خداوند در این‌باره فرموده است: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص332

بحار الأنوار، ج68، ص355/ مصباح الشریعهًْ، ص82؛ «المتسخی» بدل «السخی» و «فمحال» بدل «فحمال»

آیه وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلّا خَمْسِینَ عاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ [14]

و ما نوح را به سوی قومش فرستادیم؛ و او در میان آنان نهصد و پنجاه سال، درنگ‌کرد؛ [ولى تبليغ او جز در گروه اندكى مؤثر واقع نشد] و سرانجام طوفان [عظيم] آنان را فرا گرفت درحالی‌که ستمکار بودند.

آیه فَأَنجَیْنَاهُ وَ أَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَ جَعَلْنَاهَا ءَایَةً لِّلْعَالَمِین [15]

ما او و همراهانش را که بر کشتی سوار بودند رهایی بخشیدیم، و آن را آیتی برای جهانیان قرار دادیم.

1

(عنکبوت/ 15)

الباقر (علیه السلام) - کَانَتْ شَرِیعَهًُْ نُوحٍ (علیه السلام) أَنْ یُعْبَدَ اللَّهُ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ خَلْعِ الْأَنْدَادِ وَ هِیَ الْفِطْرَهًُْ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا وَ أَخَذَ مِیثَاقَهُ عَلَی نُوحٍ (علیه السلام) وَ النَّبِیِّینَ أَنْ یَعْبُدُوا اللَّهَ وَ لَا یُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ أَمَرَهُ بِالصَّلَاهًِْ وَ الْأَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ الْحَرَامِ وَ الْحَلَالِ وَ لَمْ یَفْرِضْ عَلَیْهِ أَحْکَامَ حُدُودٍ وَ لَا فَرَضَ مَوَارِیثَ فَهَذِهِ شَرِیعَتُهُ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِیَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - شریعت و دین نوح (علیه السلام) چنین بود که باید خدا را از سر توحید و اخلاص پرستید و از پرستش مانندها و امثالی که برای او ساخته‌اند دست شست، و این همان سرشتی است که مردم بر آن سرشته شده‌اند و خداوند از نوح (علیه السلام) و دیگر پیامبران پیمان گرفته است که او را بپرستند و شریکی برایش قائل نشوند. و به نماز و امر به معروف و نهی از منکر و در نظر داشتن حلال و حرام، امر کرده است، ولی بر او احکام حدود و مواریث را واجب نساخت و آئین نوح (علیه السلام) اینچنین بود. نوح (علیه السلام) در میان مردم آن روزگار از هزارسال پنجاه سال کمتر زندگی کرد و در طول این مدّت در پنهان و پیدا آن‌ها را به پرستش خدا فرا خواند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

بحار الأنوار، ج11، ص331

2

(عنکبوت/ 15)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) -ِ أَحْمَدَبْنِ‌عَامِرٍالطَّائِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرِّضَا (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَال‌کَانَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) بِالْکُوفَهًِْ فِی الْجَامِعِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ فَقَالَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ فَقَالَ سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً فَأَحْدَقَ النَّاسُ بِأَبْصَارِهِمْ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ أَوَّلِ مَا خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ‌وَتَعَالَی فَقَالَ خَلَقَ النُّور… وَ سَأَلَهُ عَنِ اسْمِ نُوحٍ (علیه السلام) مَا کَانَ فَقَالَ کَانَ اسْمُهُ السَّکَنَ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً (علیه السلام) لِأَنَّهُ نَاحَ عَلَی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً.

امام علی (علیه السلام) - عامر طائی از امام رضا (علیه السلام) از پدرانشان روایت کرده است که امام حسین (علیه السلام) فرمود: «روزی حضرت علی (علیه السلام) در مسجد جامع کوفه حضور داشت، مردی از اهل شام برخاست و عرض کرد: «یا امیرالمؤمنین (علیه السلام) از چند چیز سؤال و پرسش دارم»؟ حضرت فرمود: «بپرس، ولی قصدت از سؤال فهمیدن باشد نه رسوا کردن شخص و به مشقّت انداختن او». تمام مردم و حضّار چشم دوختند که او چه می‌پرسد و حضرت چه جوابی می‌فرماید، آن مرد شامی پرسید: «اوّلین چیزی را که حق تعالی آفرید چه بود»؟ حضرت فرمود: «نور بود… از اسم نوح (علیه السلام) پرسید. فرمود: «اسم او «سکن» بود او را نوح نامیدند چون نهصدوپنجاه سال با آه و ناله قوم خود را دعوت کرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

بحار الأنوار، ج10، ص78/ بحار الأنوار، ج11، ص286/ نورالثقلین؛ «کان علی بن ابی طالب1. . خلق النور» محذوف

3

(عنکبوت/ 15)

الصّادق (علیه السلام) - کَانَ اسْمُ نُوحٍ (علیه السلام) عَبْدَ الْغَفَّارِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً (علیه السلام) لِأَنَّهُ کَانَ یَنُوحُ عَلَی نَفْسِه. عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: اسْمُ نُوحٍ (علیه السلام) عَبْدُ الْمَلِکِ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً (علیه السلام) لِأَنَّهُ بَکَی خَمْسَمِائَهًِْ سَنَهًٍْ.ٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَهًَْ عَمَّنْ ذَکَرَهُ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ کَانَ اسْمُ نُوحٍ (علیه السلام) عَبْدَ الْأَعْلَی وَ إِنَّمَا سُمِّیَ نُوحاً (علیه السلام) لِأَنَّهُ بَکَی خَمْسَمِائَهًِْ عَام.

امام صادق (علیه السلام) - احمدبن‌حسن میثمی گوید: امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «اسم حضرت نوح (علیه السلام) عبدالغفّار بوده و دلیل آنکه آن حضرت را نوح نامیدند این بود که: زیاد بر حال خود [گریه و] نوحه می‌کرد». امام صادق (علیه السلام) در جای دیگری فرموده است: «اسم حضرت نوح (علیه السلام) عبدالاعلی بوده و آن حضرت را بدین جهت نوح (علیه السلام) نامیدند که پانصد سال گریست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

وسایل الشیعهًْ، ج15، ص224/ نورالثقلین

4

(عنکبوت/ 15)

الباقر (علیه السلام) - مَکَثَ نُوحٌ (علیه السلام) فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً لَمْ یُشَارِکْهُ فِی نُبُوَّتِهِ أَحَدٌ.

امام باقر (علیه السلام) - حضرت نوح (علیه السلام) نهصدوپنجاه سال در میان قوم خود بدون اینکه کسی در پیغمبری شریک او باشد، ماند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

بحار الأنوار، ج11، ص45/ نورالثقلین؛ «فی قومه» محذوف

5

(عنکبوت/ 15)

الباقر (علیه السلام) - لَبِثَ فِیهِمْ نُوحٌ (علیه السلام) أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ سِرّاً وَ عَلَانِیَهًًْ فَلَمَّا أَبَوْا وَ عَتَوْا قَالَ رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِر.

امام باقر (علیه السلام) - نوح (علیه السلام) نهصدوپنجاه سال در میان آنان ماند و در خفا و آشکار آنان را دعوت کرد. وقتی سر باز زده و سرکشی کردند، گفت: «پروردگارا، من مغلوب شده‌ام، انتقام بکش (قمر/10)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

بحار الأنوار، ج11، ص331/ نورالثقلین

6

(عنکبوت/ 15)

الحسن (علیه السلام) - کَانَ عُمُرُهُ أَلْفاً وَ أَرْبَعَمِائَهًِْ سَنَهًٍْ وَ لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً.

امام حسن (علیه السلام) - عمرنوح (علیه السلام) هزار و چهارصد سال بود و در میان قوم خود نهصدوپنجاه سال زندگی کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص334

بحار الأنوار، ج33، ص235

7

(عنکبوت/ 15)

الباقر (علیه السلام) - عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال إِنَ عَدُوَّ اللَّهِ إِبْلِیسَ قَالَ لِقَابِیلَ إِنَّهُ قَدْ تُقُبِّلَ قُرْبَانُ هَابِیل وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُکَ فَإِنْ تَرَکْتَهُ یَکُونُ لَهُ عَقِبٌ یَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِکَ فَقَتَلَهُ قَابِیل… ثُمَ إِنَ هِبَهًَْ اللَّهِ لَمَّا دَفَنَ آدَمَ (علیه السلام) أَبَاهُ أَتَاهُ قَابِیلُ فَقَالَ لَهُ یَا هِبَهًَْ اللَّهِ (علیه السلام) إِنِّی قَدْ رَأَیْتُ آدَمَ (علیه السلام) أَبِی خَصَّکَ مِنَ الْعِلْمِ بِمَا لَمْ أُخَصَّ بِهِ وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی دَعَا بِهِ أَخُوکَ هَابِیلُ (علیه السلام) فَتُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ إِنَّمَا قَتَلْتُهُ لِکَیْلَا یَکُونَ لَهُ عَقِبٌ فَیَفْتَخِرُونَ عَلَی عَقِبِی فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَبْنَاءُ الَّذِی تُقُبِّلَ قُرْبَانُهُ وَ أَنْتُمْ أَبْنَاءُ الَّذِی لَمْ یُتَقَبَّلْ قُرْبَانُهُ فَإِنَّکَ إِنْ أَظْهَرْتَ مِنَ الْعِلْمِ الَّذِی اخْتَصَّکَ بِهِ أَبُوکَ شَیْئاً قَتَلْتُکَ کَمَا قَتَلْتُ أَخَاکَ هَابِیلَ فَلَبِثَ هِبَهًُْ اللَّهِ وَ الْعَقِبُ مِنْهُ مُسْتَخْفِینَ بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ مِیرَاثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّهًِْ حَتَّی بُعِثَ نُوحٌ (علیه السلام) وَ ظَهَرَتْ وَصِیَّهًُْ هِبَهًِْ اللَّهِ (علیه السلام) حِینَ نَظَرُوا فِی وَصِیَّهًِْ آدَمَ (علیه السلام) فَوَجَدُوا نُوحاً (علیه السلام) قَدْ بَشَّرَ بِهِ أَبُوهُمْ آدَمُ (علیه السلام) فَآمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ وَ قَدْ کَانَ آدَمُ (علیه السلام) وَصَّی هِبَهًَْ اللَّهِ (علیه السلام) أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّهًَْ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَهًٍْ فَیَکُونَ یَوْمَ عِیدٍ لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ بَعْثَ نُوحٍ (علیه السلام) فِی زَمَانِهِ الَّذِی بُعِثَ فِیهِ وَ کَذَلِکَ جَرَی فِی وَصِیَّهًِْ کُلِّ نَبِیٍّ حَتَّی بَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّمَا عَرَفُوا نُوحاً (علیه السلام) بِالْعِلْمِ الَّذِی عِنْدَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ الْآیَهًَْ وَ کَانَ مَا بَیْنَ آدَمَ (علیه السلام) وَ نُوحٍ (علیه السلام) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مُسْتَخْفِینَ وَ مُسْتَعْلِنِینَ وَ لِذَلِکَ خَفِیَ ذِکْرُهُمْ فِی الْقُرْآنِ فَلَمْ یُسَمَّوْا کَمَا سُمِّیَ مَنِ اسْتَعْلَنَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ.

امام باقر (علیه السلام) - ابوحمزه ثمالی نقل می‌کند: امام باقر (علیه السلام) فرمود: دشمن خدا، ابلیس، به قابیل گفت: «قربانی هابیل (علیه السلام) قبول شد و قربانی تو مقبول درگاه واقع نگردید. اگر هابیل (علیه السلام) را زنده بگذاری تا فرزندی آورد فرزندان او به فرزندان تو افتخار ورزند» (وسوسه شیطان در قابیل اثر کرد و) هابیل (علیه السلام) را کشت… سپس چون هبهًْ اللَّه (علیه السلام) پدرش آدم (علیه السلام) را دفن کرد، قابیل به نزد وی آمد و گفت: «ای هبهًْ اللَّه! (علیه السلام) من می‌دانم که پدرم آدم (علیه السلام) علمی را به تو داده که به من نداده‌است و این همان علمی است که برادرت هابیل (علیه السلام) به آن استحضار پیدا کرد و قربانی‌اش پذیرفته شد و من او را کشتم تا فرزندانی نداشته باشد که بر فرزندان من افتخار کنند و بگویند: «ما فرزندان کسی هستیم که قربانیش قبول شد و شما فرزندان کسی هستید که قربانیش پذیرفته نشد». و اگر از آن علمی که پدر تو را به آن مخصوص گردانیده است چیزی را اظهار کنی تو را نیز خواهم‌کشت، همچنان که برادرت هابیل (علیه السلام) را کشتم». پس هبهًْ اللَّه (علیه السلام) و فرزندان او آنچه که در نزدشان بود از علم و ایمان و اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوّت همه را نهان داشتند تا آنکه نوح (علیه السلام) مبعوث شد و چون در وصیّت آدم (علیه السلام) نگریستند، وصیّ بودن هبهًْ اللَّه آشکار شد و دریافتند که پدرشان آدم (علیه السلام) به نوح (علیه السلام) بشارت داده است، پس از آن به نوح (علیه السلام) ایمان آورده و از او پیروی کرده و تصدیقش کردند و آدم (علیه السلام) به هبهًْ اللَّه (علیه السلام) وصیّت کرده بود که در ابتدای هر سال با این وصیّت تعاهد کنند و آن روز برای ایشان عید باشد، و نبوّت نوح (علیه السلام) و زمان ظهورش را در نظر داشته باشند، و امر وصیّت هر پیامبری چنین بود تا آنکه خدای تعالی محمّد (صلی الله علیه و آله) را مبعوث فرمود. و جز این نیست که نوح (علیه السلام) را به واسطه علمی شناختند که نزد ایشان بود و این گفته خدای تعالی است که ما نوح را بر مردمش به پیامبری فرستادیم. او هزار سال و پنجاه سال کم در میان آنان بزیست. و چون مردمی ستم پیشه بودند، طوفانشان فروگرفت. (عنکبوت/14) و ما بین آدم (علیه السلام) و نوح (علیه السلام) پیامبرانی بودند که برخی نهان و برخی آشکار بودند و از این رو ذکرشان در قرآن کریم مخفی است و نامشان مانند انبیایی که آشکار بودند نیامده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص336

کمال الدین، ج1، ص213

8

(عنکبوت/ 15)

الصّادق (علیه السلام) - الْمُفَضَّلِ‌بْنِ‌عُمَرَ قَالَ کُنْتُ مَعَ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) بِالْکُوفَهًْ… فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ کَانَتِ الْکُوفَهًُْ وَ مَسْجِدُهَا فِی زَمَنِ نُوحٍ (علیه السلام) فَقَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ وَ کَانَ مَنْزِلُ نُوحٍ (علیه السلام) وَ قَوْمِهِ فِی قَرْیَهًٍْ عَلَی مَتْنِ الْفُرَاتِ مِمَّا یَلِی غَرْبِیَّ الْکُوفَهًِْ فَقَالَ وَ کَانَ نُوحٌ (علیه السلام) رَجُلًا نَجَّاراً فَجَعَلَهُ اللَّهُ نَبِیّاً وَ انْتَجَبَهُ وَ نُوحٌ (علیه السلام) أَوَّلُ مَنْ عَمِلَ سَفِینَهًًْ تَجْرِی عَلَی ظَهْرِ الْمَاءِ وَ إِنَّ نُوحاً (علیه السلام) لَبِثَ فِی قَوْمِهِ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً یَدْعُوهُمْ إِلَی الْهُدَی فَیَهْزَءُونَ بِهِ وَ یَسْخَرُونَ مِنْه.

امام صادق (علیه السلام) - مفضّل‌بن‌عمر گوید: با امام صادق (علیه السلام) درکوفه بودم… به ایشان عرض کردم: «فدایت شوم! آیا کوفه و مسجد آن در زمان نوح (علیه السلام) وجود داشت»؟ فرمود: «آری! ای مفضّل! خانه نوح (علیه السلام) و قومش در روستایی بر دل فرات که به غرب کوفه چسبیده بود، قرار داشت. نوح (علیه السلام) مردی نجّار بود که خدا او را پیامبر قرار داد و برگزید. و نوح (علیه السلام) اوّلین کسی است که کشتی‌ای ساخت که بر روی آب حرکت می‌کرد. و نوح (علیه السلام) در میان قومش نهصدوپنجاه سال ماند و آن‌ها را به هدایت دعوت کرد، امّا آن‌ها او را استهزاء و مسخره می‌کردند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص336

بحار الأنوار، ج11، ص331

9

(عنکبوت/ 15)

الصّادق (علیه السلام) - عَاشَ نُوحٌ (علیه السلام) أَلْفَیْ سَنَهًٍْ وَ ثَلَاثَمِائَهًِْ سَنَهًٍْ مِنْهَا ثَمَانُمِائَهًٍْ وَ خَمْسِینَ سَنَهًًْ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ وَ أَلْفُ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً وَ هُوَ فِی قَوْمِهِ یَدْعُوهُمْ وَ خَمْسُمِائَهًِْ عَامٍ بَعْدَ مَا نَزَلَ مِنَ السَّفِینَهًِْ وَ نَضَبَ الْمَاءُ فَمَصَّرَ الْأَمْصَارَ وَ أَسْکَنَ وُلْدَهُ الْبُلْدَانَ ثُمَّ إِنَّ مَلَکَ الْمَوْتِ جَاءَهُ وَ هُوَ فِی الشَّمْسِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ فَرَدَّ عَلَیْهِ نُوحٌ (علیه السلام) قَالَ مَا جَاءَ بِکَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ قَالَ جِئْتُکَ لِأَقْبِضَ رُوحَکَ قَالَ دَعْنِی أَدْخُلْ مِنَ الشَّمْسِ إِلَی الظِّلِّ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَتَحَوَّلَ ثُمَّ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ کُلُّ مَا مَرَّ بِی مِنَ الدُّنْیَا مِثْلُ تَحْوِیلِی مِنَ الشَّمْسِ إِلَی الظِّلِّ فَامْضِ لِمَا أُمِرْتَ بِهِ فَقَبَضَ رُوحَه (علیه السلام).

امام صادق (علیه السلام) - نوح (علیه السلام) دو هزاروسیصد سال زندگی کرد که هشتصدوپنجاه سال آن پیش از بعثت وی بود و نهصدوپنچاه سال در زمان بعثت مشغول دعوت کردن مردم به سوی دین خدا بود و پانصد سال دیگر بعد از طوفان و فروکش‌کردن آب و پایین آمدن از کشتی بود و در این مدّت شهرها را ساخت و فرزندانش را در این شهرها ساکن گردانید و چون ملک‌الموت نزد وی آمد، در زیر نور خورشید بود. ملک‌الموت بر وی سلام کرد و آن حضرت سلام او را پاسخ داده و پرسید: «علت آمدنت چیست»؟ گفت: «آمده‌ام شما را قبض روح کنم». نوح (علیه السلام) گفت: «آیا اجازه می‌دهید به سایه بروم»؟ ملک الموت گفت: «بلی»! سپس نوح (علیه السلام) به سایه رفته و گفت: «ای ملک الموت! هر چه عمر کردم، به اندازه آمدنم از زیر آفتاب به سایه نبود. مأموریت خویش را انجام بده». آن گاه ملک الموت وی را قبض روح کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص336

الکافی، ج8، ص284/ البرهان

10

(عنکبوت/ 15)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) قَال خَرَجَ مِنَ الْمَدِینَهًِْ أَرْبَعُونَ رَجُلًا مِنَ الْیَهُودِ قَالُوا انْطَلِقُوا بِنَا إِلَی هَذَا الْکَاهِنِ الْکَذَّابِ حَتَّی نُوَبِّخَهُ فِی وَجْهِهِ وَ نُکَذِّبَهُ بِأَنَّهُ یَقُولُ أَنَا رَسُولُ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَکَیْفَ یَکُونُ رَسُولًا وَ آدَمُ (علیه السلام) خَیْرٌ مِنْهُ وَ نُوحٌ (علیه السلام) خَیْرٌ مِنْهُ وَ ذَکَرُوا الْأَنْبِیَاءَ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِعَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌سَلَامٍ التَّوْرَاهًُْ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ فَرَضِیَتِ الْیَهُودُ بِالتَّوْرَاهًِْ… قَالَتِ الْیَهُودُ نُوحٌ (علیه السلام) خَیْرٌ مِنْکَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) وَ لِمَ ذَلِکَ قَالُوا لِأَنَّهُ رَکِبَ فِی السَّفِینَهًِْ فَجَرَتْ عَلَی الْجُودِیِّ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لَقَدْ أُعْطِیتُ أَنَا أَفْضَلَ مِنْ ذَلِکَ قَالُوا وَ مَا ذَاکَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَعْطَانِی نَهَراً فِی السَّمَاءِ مَجْرَاهُ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ وَ عَلَیْهِ أَلْفُ أَلْفِ قَصْرٍ لَبِنَهًٌْ مِنْ ذَهَبٍ وَ لَبِنَهًٌْ مِنْ فِضَّهًٍْ حَشِیشُهَا الزَّعْفَرَانُ وَ رُضَاضُهَا الدُّرُّ وَ الْیَاقُوتُ وَ أَرْضُهَا الْمِسْکُ الْأَبْیَضُ فَذَاکَ خَیْرٌ لِی وَ لِأُمَّتِی وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ قَالُوا صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ مَکْتُوبٌ فِی التَّوْرَاهًِْ هَذَا خَیْرٌ مِنْ ذَاکَ… ثم قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَقَدْ أَقَامَ نُوحٌ (علیه السلام) فِی قَوْمِهِ وَ دَعَاهُمْ أَلْفَ سَنَهًٍْ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً ثُمَّ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فَقَلَّلَهُمْ فَقَالَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ وَ لَقَدْ تَبِعَنِی فِی سِنِی الْقَلِیلَهًِْ مَا لَمْ یَتْبَعْ نُوحاً (علیه السلام) فِی طُولِ عُمُرِهِ وَ کِبَرِ سِنِّهِ وَ إِنَّ فِی الْجَنَّهًِْ عِشْرِینَ وَ مِائَهًَْ أَلْفِ صَفٍّ أُمَّتِی مِنْهَا ثَمَانُونَ صَفّاً وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ کِتَابِیَ الْمُهَیْمِنَ عَلَی کُتُبِهِمُ النَّاسِخَ لَهَا وَ لَقَدْ جِئْتُ بِتَحْلِیلِ مَا حَرَّمُوا وَ بِتَحْرِیمِ بَعْضِ مَا حَلَّلُوا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) گوید: چهل نفر از یهودیان مدینه گفتند، برویم پیش این جادوگر دروغگو و او را سرزنش نماییم و تکذیبش کنیم. او مدعی است من پیامبر خدای جهانم، چگونه می‌تواند پیامبر باشد با اینکه آدم بهتر از اوست و نوح از او بهتر است و یکایک انبیاء را نام بردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عبد الله بن سلام فرمود: بین من و تو تورات حاکم باشد. یهودیان راضی شدند… گفتند، نوح بهتر از تو است. فرمود: به چه دلیل؟ گفتند، چون او سوار کشتی شد و بر جودی گذشت. فرمود: به من از نوح بهتر داده‌اند. گفتند، چه چیز؟ فرمود: خداوند به من نهری در آسمان عنایت کرده که مجرای آن زیر عرش است بر آن یک میلیون قصر است با یک خشت از طلا و یک خشت از نقره. خار و خاشاک آن زعفران است و سنگریزه آن در و یاقوت است و زمینش از مشک سفید. این برای من و امتم بهتر است و اشاره به همین است آیه شریفه: ما کوثر را به تو عطا کردیم. (کوثر/1) گفتند: «صحیح است این مطلب در تورات نوشته‌شده و این نهر بهتر از آن است». … نوح در میان قوم خود نهصدوپنجاه سال درنگ کرد و آن‌ها را دعوت به دین خدا نمود، ولی خداوند تعداد مؤمنین به او را اندک شمرده و فرمود: و جز اندکی به او ایمان نیاورده بودند. (هود/40) ولی در سنّ کم و عمر کوتاهم آنقدر پیرو من شدند که در طول عمر نوح پیرو او نشدند. در بهشت صدوبیست صف هستند که هشتاد صف آن از امّت من می‌باشند. خداوند عزیز کتاب مرا حاکم و ناسخ بر کتب آن‌ها قرار داده، من چیزهایی را که حرام کرده‌اند حلال نموده‌ام و بعضی از چیزهایی را که حلال دانسته‌اند؛ حرام نموده‌ام».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص338

بحار الأنوار، ج16، ص329/ نورالثقلین؛ فیه: «و ان فی الجنهًْ… ما حللوا» محذوف

آیه وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اتَّقُوهُ ذالِکُم خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ [16]

ما ابراهیم را [نيز] فرستادیم، هنگامی‌که به قومش گفت: «خدا را پرستش کنید و از[عذاب] او بپرهیزید که این برای شما بهتر است اگر بدانید.

1

(عنکبوت/ 16)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ نُوحاً (علیه السلام) لَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّتُهُ وَ اسْتُکْمِلَتْ أَیَّامُهُ أَوْحَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیْهِ أَنْ یَا نُوحُ (علیه السلام) قَدْ قَضَیْتَ نُبُوَّتَکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ

وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ عِلْمِ النُّبُوَّهًِْ فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَهَا کَمَا لَمْ أَقْطَعْهَا مِنْ بُیُوتَاتِ الْأَنْبِیَاءِ الَّتِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَ آدَمَ (علیه السلام) وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی وَ تُعْرَفُ بِهِ طَاعَتِی وَ یَکُونُ نَجَاهًًْ لِمَنْ یُولَدُ فِیمَا بَیْنَ قَبْضِ النَّبِیِّ إِلَی خُرُوجِ النَّبِیِّ الْآخَرِ وَ بَشَّرَ نُوحٌ (علیه السلام) سَاماً (علیه السلام) بِهُودٍ (علیه السلام) وَ کَانَ فِیمَا بَیْنَ نُوحٍ (علیه السلام) وَ هُودٍ (علیه السلام) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ قَالَ نُوحٌ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ بَاعِثٌ نَبِیّاً یُقَالُ لَهُ هُودٌ (علیه السلام) وَ إِنَّهُ یَدْعُو قَوْمَهُ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَیُکَذِّبُونَهُ وَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مُهْلِکُهُمْ بِالرِّیحِ فَمَنْ أَدْرَکَهُ مِنْکُمْ فَلْیُؤْمِنْ بِهِ وَلْیَتَّبِعْهُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یُنْجِیهِ مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ أَمَرَ نُوحٌ (علیه السلام) ابْنَهُ سَاماً (علیه السلام) أَنْ یَتَعَاهَدَ هَذِهِ الْوَصِیَّهًَْ عِنْدَ رَأْسِ کُلِّ سَنَهًٍْ فَیَکُونَ یَوْمُئِذٍ عِیداً لَهُمْ فَیَتَعَاهَدُونَ فِیهِ مَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْإِیمَانِ وَ الِاسْمِ الْأَکْبَرِ وَ مَوَارِیثِ الْعِلْمِ وَ آثَارِ عِلْمِ النُّبُوَّهًِْ فَوَجَدُوا هُوداً (علیه السلام) نَبِیّاً وَ قَدْ بَشَّرَ بِهِ أَبُوهُمْ نُوحٌ (علیه السلام) فَآمَنُوا بِهِ وَ اتَّبَعُوهُ وَ صَدَّقُوهُ فَنَجَوْا مِنْ عَذَابِ الرِّیحِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ کَذَّبَتْ عادٌ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ وَ قَالَ تَبَارَکَ‌وَ‌تَعَالَی وَ وَصَّی بِها إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ وَ قَوْلُهُ وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلًّا هَدَیْنا لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ لِنَجْعَلَهَا فِی أَهْلِ بَیْتِهِ فَآمَنَ الْعَقِبُ مِنْ ذُرِّیَّهًِْ الْأَنْبِیَاءِ (علیه السلام) مَنْ کَانَ قَبْلَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) لِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ کَانَ بَیْنَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ هُودٍ (علیه السلام) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ وَ قَوْلُهُ عَزَّ ذِکْرُهُ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی وَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَجَرَی بَیْنَ کُلِّ نَبِیَّیْنِ عَشَرَهًُْ أَنْبِیَاءَ وَ تِسْعَهًُْ وَ ثَمَانِیَهًُْ أَنْبِیَاءَ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءُ وَ جَرَی لِکُلِّ نَبِیٍّ مَا جَرَی لِنُوحٍ (علیه السلام) وَ کَمَا جَرَی لآِدَمَ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ شُعَیْبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ (علیهم السلام) حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ (علیه السلام) ثُمَّ صَارَتْ مِنْ بَعْدِ یُوسُفَ (علیه السلام) فِی أَسْبَاطِ إِخْوَتِهِ حَتَّی انْتَهَتْ إِلَی مُوسَی (علیه السلام) فَکَانَ بَیْنَ یُوسُفَ (علیه السلام) وَ بَیْنَ مُوسَی (علیه السلام) مِنَ الْأَنْبِیَاءِ فَأَرْسَلَ اللَّهُ مُوسَی وَ هَارُونَ (علی‌ها السلام) إِلَی فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ ثُمَّ أَرْسَلَ الرُّسُلَ تَتْرَی.

امام باقر (علیه السلام) - پس هنگامی که نبوّت نوح (علیه السلام) و دوران پیامبریش پایان یافت خداوند عزّوجلّ به او وحی کرد که: «ای نوح نبوّت و دوران پیامبری تو پایان یافت پس علمی را که در نزد توست، ایمان، اسم اکبر، میراث علم و آثار علم نبوّت را به ذریّه¬ات از نسل سام قرار بده وآن را از منازل انبیایی که بین تو و آدم بودند قطع نکردم و همیشه در زمین عالمی قرار دادم که به وسیله‌ی او دین و طاعتم شناخته می¬شود. آن عالم وسیله نجاتی است برای کسانی که از زمان مرگ یک پیامبر تا زمان آمدن پیامبری دیگر متولد می¬شوند. بعد از سام فقط هود است امّا بین نوح (علیه السلام) و هود (علیه السلام) هم پیامبران ناشناس بودند و هم پیامبران علنی. نوح گفت: همانا خداوند تبارک و تعالی پیامبری را مبعوث می¬گرداند که هود نام دارد. او قومش را به‌سوی خداوند تبارک وتعالی دعوت می¬کرد امّا تکذیبش می¬کردند وخداوند آن¬ها را هلاک می¬گرداند. پس هرکس از شما او را درک کرد باید به او ایمان¬¬ آورد و از او تبعیت کند که در این صورت خداوند او را از عذاب طوفان نجات می¬دهد. نوح به فرزندش سام دستور داد که در آغاز هر سال این وصیت را زنده کرده و یادآور شود. آن روز، روز عیدی برای آن¬ها خواهد بود که در آن به مبعوث شدن هود و زمانی¬که مبعوث می¬شود اقرار می¬کردند وقتی خداوند تبارک وتعالی هود را مبعوث گرداند با توجه به چیزهایی که در اختیارشان بود یعنی علم، ایمان، میراث علم، اسم اکبر وآثار علم نبوت، متوجّه شدند که هود پیامبری است که پدرشان نوح بشارت وی را به آن¬ها داده بود پس به او ایمان آورده وپس از تصدیقش از او تبعیّت کردند و به همین علّت از عذاب طوفان نجات یافتند، و این است گفتار خدای عزّوجلّ: و به سوی قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم. (هود/50) و گفتار دیگرش عزّوجلّ: قوم عاد پیامبران را تکذیب کردند، هنگامی که برادرشان هود بدیشان گفت مگر شما نمی‌ترسید. (شعراء/ 123) و فرمود: و ابراهیم آن را بپسران خویش و یعقوب سفارش کرد (بقره/132) و گفتارش که فرماید: و اسحاق و یعقوب را بدو بخشیدیم، همه را هدایت کردیم (تا آن را در خاندانش قرار دهیم) و نوح را پیش از آن هدایت کردیم. (انعام/84) تا آن را در خاندانش قرار دهیم. و همچنین کسانی را که پیش از ابراهیم (علیه السلام) بودند درباره‌ی ابراهیم (علیه السلام) دستور دادند، و میان ابراهیم (علیه السلام) و هود (علیه السلام) پیامبرانی بودند و این است گفتار خدای عزّوجلّ: و قوم لوط از شما چندان دور نیست (هود/89) و گفتار دیگرش: پس لوط به او ایمان آورد و گفت: من به سوی پروردگارم مهاجرت می‌کنم. (عنکبوت/26) و این فرموده‌اش: و ابراهیم هنگامی که به قومش گفت خدای را بپرستید و از او بترسید این برای شما بهتر است. (عنکبوت/16) پس بین هر دو پیامبر، ده پدر و نه پدر و هشت پدر بود که همگی انبیا بودند. برای هر پیامبری همان اتفاق افتاد که برای نوح اتّفاق افتاده بود و همان‌طورکه برای آدم، هود، صالح، شعیب و ¬ابراهیم (علیهم السلام) اتّفاق افتاده بود تا اینکه به یوسف‌بن‌یعقوب‌بن اسحاق‌بن‌ابراهیم رسید. سپس بعد از یوسف رسالت به برادرانش انتقال یافت و در نهایت به موسی‌بن‌عمران رسید. بین یوسف (علیه السلام) و موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) ده پیامبر بودند. خداوند عزّوجلّ موسی (علیه السلام) و هارون (علیه السلام) را به سوی فرعون، هامان و قارون فرستاد و پیامبران بعدی را پیاپی مبعوث گرداند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص338

الکافی، ج8، ص115/ بحار الأنوار، ج11، ص47؛ «بتفاوت» / البرهان؛ «اوحی الله… من العلم و الایمان» محذوف و «فوجدوا… الرسل تتری» محذوف

2

(عنکبوت/ 16)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - أَمَّا الرُّخْصَهًُْ الَّتِی ظَاهِرُهَا خِلَافُ بَاطِنِهَا وَ الْمُنْقَطِعُ الْمَعْطُوفُ فِی التَّنْزِیلِ هُوَ أَنَّ الْآیَهًَْ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ کَانَتْ تَجِیءُ بِشَیْءٍ مَا ثُمَّ تَجِیءُ مُنْقَطِعَهًَْ الْمَعْنَی بَعْدَ ذَلِکَ وَ تَجِیءُ بِمَعْنَی غَیْرِهِ ثُمَّ تَعْطِفُ بِالْخِطَابِ عَلَی الْأَوَّلِ… کَقَوْلِهِ فِی سُورَهًِْ الْعَنْکَبُوتِ وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً إِلَی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ ثُمَّ اسْتَأْنَفَ الْقَوْلَ بِکَلَامِ غَیْرِهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ وَ ماأَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ ثُمَّ عَطَفَ الْقَوْلَ عَلَی الْکَلَامِ الْأَوَّلِ فِی وَصْفِ إِبْرَاهِیمَ فَقَالَ تَعَالَی فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ جَاءَ تَعَالَی بِتَمَامِ قِصَّهًِْ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) فِی آخِرِ الْآیَات.

امام علی (علیه السلام) - و امّا رخصتی که ظاهرش خلاف باطن است و آیه‌ای که در ظاهر منقطع و معطوف است مانند آن است که آیه‌ای در کتاب خدا در موضوعی بیاید و پس از آن مطلبی که از نظر معنا متفاوت با آن است بیاید سپس کلامی بیاید که در ادامه سخن اوّل است… مانند این کلام خدا در سوره‌ی عنکبوت: وَ إِبْراهِیمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً… وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (عنکبوت/1816) سپس کلامی دیگر را آغاز می‌کند و می‌فرماید: أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللهِ یَسِیرٌ* قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ* یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ* وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ* وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللهِ وَ لِقائِهِ أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ. (عنکبوت/2319) و سپس کلام را در ادامه‌ی سخن اوّل در وصف ابراهیم آورده و می‌فرماید: فما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللهُ مِنَ النَّار (عنکبوت/24) و پس از آن نیز در آیات پایانی قصد ابراهیم (علیه السلام) را کامل می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص342

بحار الأنوار، ج90، ص31/ القمی، ج1، ص8؛ «بتفاوت»

آیه إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لایَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ [17]

شماغیر از خدا فقط بت‌هايى[از سنگ و چوب] را می‌پرستید و دروغی به هم می‌بافید؛ آن‌هایی را که غیر از خدا پرستش می‌کنید، مالک هیچ گونه روزی برای شما نیستند؛ روزی را تنها نزد خدا بطلبید و او را پرستش‌کنید و شکر او را به جا آورید که به سوی او بازگردانده می‌شوید.

1

(عنکبوت/ 17)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً أَیْ تُقَدِّرُونَ کَذِباً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ إِلَی قَوْلِهِ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ وَ انْقَطَعَ خَبَرُ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) ثُمَّ خَاطَبَ اللَّهُ أُمَّهًَْ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ وَ إِنْ تُکَذِّبُوا إِلَی قَوْلِهِ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ ثُمَّ عَطَفَ عَلَی خَبَرِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) فَقَالَ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَی قَوْلِهِ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ فَهَذَا مِنَ الْمُنْقَطِعِ الْمَعْطُوف.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - منظور از تَخْلُقُونَ إِفْکًا؛ این است که دروغ‌پردازی می‌کنید. ماجرای حضرت ابراهیم (علیه السلام) با آیه: إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لایَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ قطع می‌شود و از این پس خداوند امّت محمّد (صلی الله علیه و آله) را مورد خطاب قرار داده و می‌فرماید: وَ إِن تُکَذِّبُواْ فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ…ِ وَ أُوْلَئکَ لهَمْ عَذَابٌ أَلِیم؛ سپس دوباره به ماجرای ابراهیم (علیه السلام) بازگشته و می‌فرماید: پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند: بکشیدش یا بسوزانیدش. و خدایش از آتش برهانید. (عنکبوت/24) و این روش را «منقطع معطوف» می¬نامند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص342

بحار الأنوار، ج28، ص12/ القمی، ج29، ص148/ البرهان

آیه وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ [18]

اگر شما [مرا] تکذیب کنید [جاى تعجب نيست]، امّت‌هایی پیش از شما نیز [پيامبرانشان را] تکذیب کردند؛ وظیفه فرستاده [خدا] جزابلاغ آشکار نیست».

آیه أَ وَ لَمْ یَرَوْاْ کَیْفَ یُبْدِئُ اللهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَالِکَ عَلیَ اللهِ یَسِیر [19]

آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را باز می‌گرداند؟! این امر بر خدا آسان است.

1

(عنکبوت/ 19)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ‌عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ فِی خُطْبَتِهِ أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَسُبُّوا عَلِیّاً (علیه السلام) وَ لَا تَحْسُدُوهُ {وَ لَا تحدوه} فَإِنَّهُ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهًٍْ بَعْدِی فَأَحِبُّوهُ بِحُبِّی {لِحُبِّی} إِیَّاهُ وَ أَکْرِمُوهُ لِکَرَامَتِی وَ أَطِیعُوهُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ اسْتَرْشِدُوهُ تُوَفَّقُوا وَ تُرْشَدُوا فَإِنَّهُ الدَّلِیلُ لَکُمْ عَلَی اللَّهِ بَعْدِی فَقَدْ بَیَّنْتُ لَکُمْ أَمْرَ عَلِیٍّ (علیه السلام) {أَمْرَهُ} فَاعْقِلُوهُ وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عمر گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خطبه‌اش شنیدم [که می‌فرمود:] «ای مردم! به علی (علیه السلام) ناسزا نگویید و به او حسد نورزید [و با او دشمنی نکنید] زیرا او ولیّ هر مرد مؤمن و زن مؤمن بعد از من است. او را دوست بدارید چون من او را دوست دارم، و برای گرامیداشت من او را گرامی بدارید. و به خاطر خدا و رسول از او اطاعت کنید، و هدایت بطلبید که موفّق خواهید شد و هدایت خواهید یافت چون او بعد من راهنمای شما به سوی خدای متعال است و من مقام و منزلت علی (علیه السلام) را برای شما تبیین کردم. خوب در مقام او تعقل کنید. وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص344

فرات الکوفی، ص319/ بحار الأنوار، ج39، ص292

آیه قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ [20]

بگو: «در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده‌است؟ سپس خداوند[به همين گونه] جهان آخرت را ایجاد می‌کند؛ به یقین خدا بر هر چیزی تواناست.

1

(عنکبوت/ 20)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - أَنَا الْحَاشِرُ إِلَی اللَّهِ وَ أَنَا کَلِمَهًُْ اللَّهِ الَّتِی یَجْمَعُ بِهَا الْمُفْتَرِقَ وَ یُفَرِّقُ بِهَا الْمُجْتَمِعَ وَ أَنَا أَسْمَاءُ اللَّهِ الْحُسْنَی وَ أَمْثَالُهُ الْعُلْیَا وَ آیَاتُهُ الْکُبْرَی وَ أَنَا صَاحِبُ الْجَنَّهًِْ وَ النَّارِ أُسْکِنُ أَهْلَ الْجَنَّهًِْ الْجَنَّهًَْ وَ أُسْکِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَیَّ تَزْوِیجُ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ وَ إِلَیَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّارِ وَ إِلَیَّ إِیَابُ الْخَلْقِ جَمِیعاً وَ أَنَا الْإِیَابُ الَّذِی یَئُوبُ إِلَیْهِ کُلُّ شَیْءٍ بَعْدَ الْقَضَاءِ وَ إِلَیَّ حِسَابُ الْخَلْقِ جَمِیعاً… أَنَا الَّذِی احْتَجَ اللَّهُ بِهِ عَلَیْکُمْ فِی ابْتِدَاءِ خَلْقِکُم.

امام علی (علیه السلام) - من برانگیزنده‌ی مردمان به سوی خدا هستم؛ من کلمه‌ی خدا هستم که خدا با آن مؤمنان پراکنده را جمع و کفّار مجتمع را پراکنده می‌سازد. من نام‌های نیکوی خدا و مثال‌های بلند او و آیات عظیم او و صاحب بهشت و جهنّم هستم؛ بهشتیان را در بهشت اسکان می‌دهم و جهنّمیان را به جهنّم می‌فرستم؛ تزویج اهل بهشت به دست من و عذاب اهل جهنّم نیز به دست من است و آمدن تمام خلق به سوی من است. من آن جایگاهی هستم که هر چیزی بعد از فنا به آن برمی‌گردد و حساب تمام خلق به سوی من است… من کسی هستم که خدا در ابتدای آفرینش شما با او به شما احتجاج کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص344

بحارالأنوار، ج53، ص48

2

(عنکبوت/ 20)

الصّادق (علیه السلام) - وَ فِی زِیَارَهًِْ الجَامِعَهًِْ: بِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ.

امام صادق (علیه السلام) - در زیارت امام حسین (علیه السلام) آمده است: خدا به شما آغاز کرده است، و به شما پایان می‌بخشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص344

کامل الزیارات، ص199

آیه یُعَذِّبُ مَن یَشَاءُ وَ یَرْحَمُ مَن یَشَاءُ وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ [21]

هرکس را بخواهد [و سزاوار باشد] مجازات می‌کند، و هرکس را بخواهد مورد رحمت قرار می‌دهد؛ و شما به سوی او باز گردانده می‌شوید.

آیه وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِینَ فی الْأَرْضِ وَ لَا فی السَّمَاءِ وَ مَا لَکُم مِّن دُونِ اللهِ مِن وَلیٍٍّّ وَ لَا نَصِیرٍ [22]

شما هرگز نمی‌توانید از حوزه قدرت خداوند در زمین و آسمان بگریزید؛ و برای شما جز خدا، سرپرست و یاوری نیست».

آیه وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِایَاتِ اللهِ وَ لِقَائهِ أُوْلَئکَ یَئسُواْ مِن رَّحْمَتی وَ أُوْلَئکَ لهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ [23]

کسانی که به آیات خدا و لقای او کافر شدند، از رحمت من مأیوسند؛ و برای آن‌ها عذاب دردناکی است!

آیه فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَن قَالُواْ اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَئهُ اللهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فی ذَالِکَ لاََیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ [24]

امّا جواب قوم او (ابراهیم) جز این نبود که گفتند: «او را بکشید یا بسوزانید!» ولی خداوند او را از آتش رهایی بخشید؛ به یقین در این ماجرا نشانه‌هایی است برای کسانی که ایمان می‌آورند.

آیه وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ مَأْواکُمُ النّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ [25]

[ابراهيم] گفت: «شما غیر از خدا بتهایی برای خود انتخاب‌کرده‌اید که مایه دوستی و محبّت میان شما در زندگی دنیا است؛ سپس روز قیامت منکر یکدیگر شده [و از هم بيزارى مى‌جوييد] و یکدیگر را لعن می‌کنید؛ و جايگاه[همه] شما آتش است و هیچ یار و یاوری برای شما نخواهد بود.»

کفر

1

(عنکبوت/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَن أَبِی‌عَمْرٍوالزُّبَیْرِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ وُجُوهِ الْکُفْرِ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ قَالَ الْکُفْرُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَهًِْ أَوْجُهٍ فَمِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودُ وَ الْجُحُودُ عَلَی وَجْهَیْنِ وَ الْکُفْرُ بِتَرْکِ مَا أَمَرَ اللَّهُ وَ کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ کُفْرُ النِّعَم… وَ الْوَجْهُ الْخَامِسُ مِنَ الْکُفْرِ کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ یَحْکِی قَوْلَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ یَعْنِی تَبَرَّأْنَا مِنْکُمْ وَ قَالَ یَذْکُرُ إِبْلِیسَ وَ تَبْرِئَتَهُ مِنْ أَوْلِیَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ وَ قَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً یَعْنِی یَتَبَرَّأُ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوعمرو زبیری گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «مرا آگاه فرما به اینکه کفر در کتاب خدای عزّوجلّ (قرآن) به چند وجه است»؟ فرمود: «کفر در کتاب خدا بر پنج وجه است: کفر جحود [و انکار ربوبیّت] و آن بر دو قسم است، و کفر به ترک کردن آنچه خداوند به آن فرمان داده، و کفر برائت [و بیزاری جستن] و کفر نعمت‌ها… وجه پنجم از وجوه کفر، کفر برائت است و این است کلام خدای عزّوجلّ که از ابراهیم (علیه السلام) حکایت می‌کند: ما به شما کافریم و میان ما با شما دشمنی و بغض پدیدار شده تا هرگز تا شما به خدای یگانه بگروید. (ممتحنه/4) یعنی ما از شما بیزاریم، و خدا در ذکر ابلیس و بیزاری جستن او از دوستان خود از آدمی‌زاده در روز قیامت فرموده است: راستی من کافر شدم بدان چه پیش از این با من در آن شریک شدید. (ابراهیم/22) و خدا فرموده است: همانا شما در برابر خدا بتانی را به پرستش‌گرفتید میان خودتان در زندگی [چند روزه] دنیا سپس روز رستاخیز به همدیگر کافر شوید و همدیگر را لعنت کنید یعنی از همدیگر بیزاری و دوری جویید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص346

الکافی، ج2، ص389/ بحار الأنوار، ج69، ص92؛ «قال قلت له أخبرنی… فی الحیاهًْ الدنیا» محذوف

2

(عنکبوت/ 25)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ أَمَّا الْکُفْرُ الْمَذْکُورُ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَخَمْسَهًُْ وُجُوهٍ مِنْهَا کُفْرُ الْجُحُودِ وَ مِنْهَا کُفْرٌ فَقَطْ وَ الْجُحُودُ یَنْقَسِمُ عَلَی وَجْهَیْنِ وَ مِنْهَا کُفْرُ التَّرْکِ لِمَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ وَ مِنْهَا کُفْرُ الْبَرَاءَهًِْ وَ مِنْهَا کُفْرُ النِّعَم… وَ أَمَّا الْوَجْهُ الرَّابِعُ مِنَ الْکُفْرِ فَهُوَ مَا حَکَاهُ تَعَالَی عَنْ قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّی تُؤْمِنُوا بِاللهِ وَحْدَهُ فَقَوْلُهُ کَفَرْنا بِکُمْ أَیْ تَبَرَّأْنَا مِنْکُمْ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ فِی قِصَّهًِْ إِبْلِیسَ وَ تَبَرِّیهِ مِنْ أَوْلِیَائِهِ مِنَ الْإِنْسِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ أَیْ تَبَرَّأْتُ مِنْکُمْ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّهًَْ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاهًِْ الدُّنْیا إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَهًِْ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً.

امام‌علی (علیه السلام) - کفری که در قرآن مجید از آن نام برده شده پنج قسم می‌باشد، و آن‌ها عبارتند از: کفر انکاری، کفر مطلق، کفر ترک، کفر برائت، و کفر نعمت… وجه چهارم کفر آن است که خداوند متعال از ابراهیم (علیه السلام) نقل می‌کند در آنجا که فرمود: ما به شما کافریم و میان ما با شما دشمنی و بغض پدیدار شده تا هرگز تا شما به خدای یگانه بگروید. (ممتحنه/4)، مقصود از کَفَرْنا بِکُمْ در اینجا یعنی تَبَرَّأنَا مِنکُم ما از شما برائت می‌جوئیم، می‌باشد. در داستان ابلیس در آنجا که روز قیامت از دوستانش بیزاری حاصل می‌کند، می‌گوید: راستی من کافر شدم بدان چه پیش از این با من در آن شریک شدید. (ابراهیم/22)، یعنی من از شما برائت می‌جویم از سخنان شرک‌آمیزی که قبلاً به من می‌گفتید. در جای دیگر خداوند می‌فرماید: إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا… الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص346

بحار الأنوار، ج69، ص100/ بحار الأنوار، ج90، ص61

3

(عنکبوت/ 25)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌مَعْمَرٍ‌السَّعْدَانِیِّ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ فِی جَوَابِ مَنِ ادَّعَی التَّنَاقُضَ بَیْنَ آیَاتِ الْقُرْآنِ فَقَالَ وَ أَجِدُ اللَّهَ یَقُولُ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ قَالَ وَ اسْتَنْطَقُوا فَقَالُوا وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ قَالَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ قَالَ إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ قَالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ وَ قَالَ الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ فَمَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّهُمْ لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ مَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّ الْخَلْقَ یَنْطِقُونَ وَ یَقُولُ عَنْ مَقَالَتِهِمْ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ مَرَّهًًْ یُخْبِرُ أَنَّهُمْ یَخْتَصِمُونَ فَأَجَابَ (علیه السلام) بِأَنَّ ذَلِکَ فِی مَوَاطِنَ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ مَوَاطِنِ ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ یَجْمَعُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْخَلَائِقَ یَوْمَئِذٍ فِی مَوَاطِنَ یَتَفَرَّقُونَ وَ یُکَلِّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أُولَئِکَ الَّذِینَ کَانَ مِنْهُمُ الطَّاعَهًُْ فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنَ الرُّؤَسَاءِ وَ الْأَتْبَاعِ وَ یَلْعَنُ أَهْلُ الْمَعَاصِی الَّذِینَ بَدَتْ مِنْهُمُ الْبَغْضَاءُ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ فِی دَارِ الدُّنْیَا الْمُسْتَکْبِرِینَ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ یَکْفُرُ بَعْضُهُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ الْکُفْرُ فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ الْبَرَاءَهًُْ یَقُولُ فَیَتَبَرَّأُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْض.

امام علی (علیه السلام) - ابومعمرسعدانی نقل می‌کند که امام علی (علیه السلام) فرمود: کسی که ادّعا می‌کرد میان آیات قرآن تناقض وجود دارد [خدمت امیرالمؤمنین (علیه السلام) رسید] و گفت: خدا را این‌گونه یافتم که می‌گوید: «در آن روز روح و ملائکه در یک صف قیام می‌کنند و هیچ یک جزبه اذن خداوند رحمان سخن نمی‌گویند و آن گاه که می‌گویند صواب می‌گویند. (نبأ/38)» و گفت: آن‌ها به سخن می‌آیند و می‌گویند: سوگند به خداوند که پروردگار ماست که ما مشرک نبودیم! (انعام/23) وَ قَالَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً. گفت نزد من جدال و مخاصمه نکنید، من قبلاً به شما اتمام حجت کرده‌ام. (ق/28) و گفت: امروز بر دهان آن‌ها مهر می‌نهیم و دستهایشان با ما سخن می‌گویند و پاهایشان کارهایی را که انجامی‌دادند شهادت می‌دهند. (یس/65). که یک‌بار خبر می‎دهد که کس سخن نمی‌گوید مگر آنکه خدای رحمان به او رخصت دهد و او سخن به صواب گوید (نبأ/38). بار دیگر خبر می‌دهد که مخلوقات سخن می‌گویند و درباره گفته‌ی آن‌ها می‌گوید: سوگند به خدا پروردگار ما که ما مشرک نبوده‌ایم (انعام/23) و بار دیگر خبر می‌دهد که آن‌ها مخاصمه می‌کنند. امیرالمؤمنین (علیه السلام)] جواب داد: «پس به درستی که این آیات در چند موطن است از موطن‌های آن روز که مقدارش پنجاه هزار سال باشد خدای عزّوجلّ در آن روز خلایق را در موطن‌ها جمع می‌کند که متفرّق می‌باشند و با یکدیگر سخن می‌گویند و برای همدیگر استغفار می‌کنند و این گروه آنانند که در دار دنیا طاعت از ایشان بوده یعنی سر کردگان و پیروان و اهل معاصی که دشمنی از ایشان ظاهر شده و یکدیگر را بر ظلم و عدوان در دار دنیا یاری کرده‌اند خواه گردنکشان و خواه ضعیفان برخی به برخی دیگر کفر ورزیده و برخی، برخی دیگر را لعن می‌کنند و کفر در این آیه برائت و بیزاری است می‌فرماید که پس بعضی از ایشان از بعضی بیزاری جوید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص348

بحار الأنوار، ج7، ص117/ التوحید، ص254؛ «فمرهًْ… فأجاب» محذوف/ نورالثقلین

لعنت، ناسزا

1

(عنکبوت/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - یَا مَالِکُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ قَوْمٍ ائْتَمُّوا بِإِمَامٍ فِی الدُّنْیَا إِلَّا جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ یَلْعَنُهُمْ وَ یَلْعَنُونَهُ إِلَّا أَنْتُمْ وَ مَنْ کَانَ عَلَی مِثْلِ حَالِکُم.

امام صادق (علیه السلام) -‌ای مالک! هیچ قومی در دنیا به امامی اقتدا نمی‌کنند مگر اینکه آن امام روز قیامت آن‌ها را لعنت می‌کند و آن‌ها نیز او را لعنت می‌کنند مگر شما و کسانی که] درتبعیّت از اهل بیت] مانند شما باشند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص348

الکافی، ج8، ص146/ نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 25)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَا مَالِکُ أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ یَأْتِیَ کُلُ قَوْمٍ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا أَنْتُمْ وَ مَنْ قَالَ بِقَوْلِکُمْ.

امام صادق (علیه السلام) - عقیل‌بن‌دراج از مالک‌بن‌اعین نقل کرده که گفت: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «ای مالک! آیا راضی نمی‌شوی که در روزی که هر گروهی وارد می‌شود دیگری را لعن می‌کند، تنها شما و کسانی که سخن شما را پذیرفته‌اند چنین نباشید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص348

بحار الأنوار، ج8، ص11/ نورالثقلین

آیه فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ [26]

و لوط به او (ابراهیم) ایمان آورد، و [ابراهيم] گفت: «من به سوی پروردگارم هجرت می‌کنم به یقین او توانا و حکیم است.»

1

(عنکبوت/ 26)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ أَیْ لِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی قَالَ الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ وَ تَابَ إِلَی اللَّه.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ؛ یعنی به ابراهیم (علیه السلام) ایمان آورد. حضرت درباره: وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی فرمود: «مقصود از مهاجر، کسی است که از بدی‌ها و گناهان هجرت کند و به سوی خدا بازگردد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

بحار الأنوار، ج12، ص28/ القمی، ج2، ص148/ البرهان

2

(عنکبوت/ 26)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ إِبْرَاهِیمَ‌بْنِ‌أَبِی‌زِیَادٍ الْکَرْخِیِّ قَالَ سَمِعتُ اَبَاعَبدِاللهِ (علیه السلام) وَ ذَکَرَ حَدِیثِ مُهَاجَرَهًِْ ابرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ ذَکَرَ فِی آخِرِهِ: … سَارَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) حَتَّی نَزَلَ بِأَعْلَی الشَّامَاتِ وَ خَلَّفَ لُوطاً (علیه السلام) بِأَدْنَی الشَّامَات.

امام صادق (علیه السلام) - إبراهیم‌بن ابی‌زیاد کرخی گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) حدیث مهاجرت ابراهیم (علیه السلام) را روایت نموده و در پایان آن فرمود: و ابراهیم (علیه السلام) به هجرت خویش ادامه داد تا به شمال شامات رسید و لوط (علیه السلام) را در جنوب شامات به جای خویش نهاد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

البرهان

3

(عنکبوت/ 26)

الصّادق (علیه السلام) - الْأَنْبِیَاءُ وَ الْمُرْسَلُونَ عَلَی أَرْبَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لَا یَعْدُو غَیْرَهَا وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی النَّوْمِ وَ یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا یُعَایِنُ فِی الْیَقَظَهًِْ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) عَلَی لُوط (علیه السلام) …

امام صادق (علیه السلام) - پیامبران و رسولان چهار طبقه می‌باشند: پیغمبری که تنها برای خودش پیغمبر است و به دیگری تجاوز نمی‌کند (و خدا به وسیله‌ای وظائف شخصی او را به او می‌فهماند)، پیغمبری که در خواب می‌بیند و ندای هاتف را می‌شنود ولی خود او را در بیداری نمی‌بیند و بر هیچ کس مبعوث نیست و خود او امام و پیشوایی دارد. چنان‌که ابراهیم بر لوط (علیه السلام) امام بود…

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

الکافی، ج8، ص373/ بحار الأنوار، ج11، ص55

4

(عنکبوت/ 26)

الصّادق (علیه السلام) - کَانَتْ أُمُّ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ أُمُّ لُوطٍ (علیه السلام) سَارَهًَْ وَ وَرَقَهًَْ وَ هُمَا ابْنَتَانِ لِلَاحِجٍ وَ کَانَ اللَّاحِجُ نَبِیّاً مُنْذِراً وَ لَمْ یَکُنْ رَسُولا.

امام‌صادق (علیه السلام) - مادر ابراهیم (علیه السلام) به نام ساره با مادر لوط (علیه السلام) به نام ورقه دو خواهر بودند، و این هر دو، دختران لاحج بودند. لاحج، پیامبری بود که بیم می‌داد ولی مقام رسالت نداشت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

الکافی، ج8، ص370

5

(عنکبوت/ 26)

الباقر (علیه السلام) - فَآمَنَ لَهُ لُوطُ وَ خَرَجَ مُهَاجِراً إِلَی الشَّامِ هُوَ وَ سَارَهًُْ وَ لُوطٌ (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) - فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ؛ و او به همراه ساره و لوط (علیه السلام) به شام مهاجرت نمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

الکافی، ج8، ص370/ البرهان

آیه وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتابَ وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحِینَ [27]

و [در پيرى] اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم و نبوّت و کتاب آسمانی را در دودمانش قرار دادیم و پاداش [دنيوى] او را دادیم و او در آخرت از صالحان است.

1

(عنکبوت/ 27)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - اعْلَمُوا یَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ یَعْمَلُ لِثَلَاثٍ مِنَ الثَّوَابِ إِمَّا لِخَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یُثِیبُهُ بِعَمَلِهِ فِی دُنْیَاهُ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ فَمَنْ عَمِلَ لِلَّهِ تَعَالَی أَعْطَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ وَ کَفَاهُ الْمُهِمَّ فِیهِمَا.

امام علی (علیه السلام) - بدانید‌ای بندگان خدا که مؤمن کسی است که سه ثواب را انجام دهد: امّا کار خیر، به درستی که خداوند پاداش کار او را در این دنیا به وی عطا کند؛ زیرا خداوند متعال به حضرت ابراهیم (علیه السلام) می‌فرماید: وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ؛ پس هرکس برای خدا کار کند، پاداش او را در دنیا و آخرت مرحمت می‌کند و نیز در دنیا و آخرت، گرفتاری‌های سخت را از وی دور می‌سازد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

بحار الأنوار، ج67، ص66/ الأمالی للطوسی، ص24/ الغارات، ج1، ص146/ نورالثقلین/ البرهان

2

(عنکبوت/ 27)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) الْأَجْرُ فِی الدُّنْیَا الثَّنَاءُ الْحَسَنُ وَ الْوَلَدُ الصَّالِحُ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا؛ پاداشت در دنیا ستایش خوب و فرزند صالح است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص350

متشابه القرآن، ج2، ص90

آیه وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ [28]

لوط را فرستادیم هنگامیکه به قوم خود گفت: «شما عمل بسیار زشتی انجام می‌دهید که هیچ یک از جهانیان پیش از شما آن را انجام نداده است!

1

(عنکبوت/ 28)

الصّادق (علیه السلام) - تُحْفَهًُْ الْإِخْوَانِ: قَالَ الْإِمَامُ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ (علیه السلام): وَ کَانَ أَهْلُ الْمُؤْتَفِکَاتِ مِنْ أَجَلِّ النَّاسِ وَ کَانُوا فِی حُسْنٍ وَ جَمَالٍ فَأَصَابَهُمُ الْغَلَا وَ الْقَحْطُ، فَجَاءَهُمْ إِبْلِیسُ اللَّعِینُ وَ قَالَ لَهُمْ: إِنَّمَا جَاءَکُمُ الْقَحْطُ لِأَنَّکُمْ مَنَعْتُمُ النَّاسَ مِنْ دُورِکُمْ وَ لَمْ تَمْنَعُوهُمْ مِنْ بَسَاتِینِکُمُ الْخَارِجَهًِْ. فَقَالُوا: وَ کَیْفَ السَّبِیلُ إِلَی الْمَنْعِ؟ فَقالَ لَهُمُ: اجْعَلُوا السُّنَّهًَْ بَیْنَکُمْ إِذَا وَجَدْتُمْ غَرِیباً فِی بَلَدِکُمْ سَلَبْتُمُوهُ وَ نَکَحْتُمُوهُ فِی دُبُرِهِ حَتَّی أَنَّکُمْ إِذَا فَعَلْتُمْ ذَلِکَ لَمْ یَتَطَرَّقُوا عَلَیْکُمْ. قَالَ: فَعَزَمُوا عَلَی ذَلِکَ فَخَرَجُوا إِلَی ظَاهِرِ الْبَلَدِ یَطْلُبُونَ مَنْ یَجُوزُ بِهِمْ فَتَصَوَّرَ لَهُمْ إِبْلِیسُ اللَّعِینُ غُلَاماً أَمْرَدَ، فَتَزَیَّنَ فَحَمَلُوا عَلَیْهِ، فَلَمَّا رَأَوْهُ سَلَبُوهُ وَ نَکَحُوهُ فِی دُبُرِهِ، طَابَ لَهُمْ ذَلِکَ حَتَّی صَارَ هَذَا عَادَهًًْ لَهُمْ فِی کُلِّ غَرِیبٍ وَجَدُوهُ حَتَّی تَعَدَّوْا مِنَ الْغُرَبَاءِ إِلَی أَهْلِ الْبَلَدِ وَ فَشَا ذَلِکَ لَهُمْ فِیهِمْ وَ ظَهَرَ ذَلِکَ مِنْ غَیْرِ انْتِقَامٍ بَیْنَهُمْ فَمِنْهُمْ مَنْ یُؤْتَی وَ مِنْهُمْ مَنْ یَأَتِی وَ أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام): أَنِّی اخْتَرْتُ لُوطاً نَبِیّاً فَابْعَثْهُ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ. فَأَقْبَلَ إِبْرَاهِیمُ إِلَی لُوطٍ فَأَخْبَرَهُ بِذَلِکَ، ثُمَّ قَالَ: انْطَلِقْ إِلَی مَدَائِنِ سَدُومَ وَ ادْعُهُمْ إِلَی عِبَادَهًِْ اللَّهِ وَ حَذِّرْهُمْ أَمْرَ اللَّهِ وَ عَذَابَهُ وَ ذَکِّرْهُمْ بِمَا نَزَلَ بِقَوْمِ نُمْرُودَ بْنِ کَنْعَانَ. فَسَارَ لُوطٌ حَتَّی صَارَ إِلَی الْمَدَائِنِ فَوَقَفَ وَ هُوَ لَا یَدْرِی بِأَیِّهَا یَبْدَأُ، فَأَقْبَلَ حَتَّی دَخَلَ مَدِینَهًَْ سَدُومَ وَ هِیَ أَکْبَرُهُمْ وَ فِیهَا مَلِکُهُمْ، فَلَمَّا بَلَغَ وَسَطَ السُّوقِ قَالَ: یَا قَوْمِ، اتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِی وَ ازْجُرُوا أَنْفُسَکُمْ عَنْ هَذِهِ الْفَوَاحِشِ الَّتِی لَمْ تُسْبَقُوا إِلَی مِثْلِهَا وَ انْتَهُوا عَنْ عِبَادَهًِْ الْأَصْنَامِ فَإِنِّی رَسُولُ اللهِ إِلَیْکُمْ. فَذلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ: وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ یَعْنِی عَنْ إِتْیَانِ الرِّجَالِ. وَ قَالَ فِی مَکَانٍ آخَرَ: أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ یَعْنِی الْحَذْفَ بِالْحَصَی وَ التَّصْفِیقَ وَ اللَّعْبَ بِالْحَمَامِ وَ تَصْفِیقَ الطُّیُورِ وَ مُنَاقَرَهًَْ الدُّیُوکِ وَ مُهَارَشَهًَْ الْکِلَابِ وَ مُهَارَبَهًَْ الرِّجَالِ وَ الْحَبَقَ فِی الْمَجَالِسِ وَ لَبْسَ الْمُعَصْفَرَاتِ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ وَ بَلَغَ ذَلِکَ مَلِکَهُمْ فِی سَدُومَ فَقَالَ: ائْتُونِی بِهِ. فَلَمَّا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیْهِ، قَالَ لَهُ: مَنْ أَنْتَ وَ مَنْ أَرْسَلَکَ وَ إِلَی مَنْ بُعِثْتَ؟ فَقَالَ لَهُ: أَمَّا اسْمِی

فَلُوطٌ ابْنُ أَخِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام)، وَ أَمَّا الَّذِی أَرْسَلَنِی فَهُوَ اللَّهُ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ، وَ أَمَّا مَا

جِئْتُ بِهِ فَأَدْعُوکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ أَنْهَاکُمْ عَنْ هَذِهِ الْفَوَاحِشِ. فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ مِنْ

لُوطٍ وَقَعَ فِی قَلْبِهِ الرُّعْبَ وَ الْخَوْفَ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ مِنْ قَوْمِی، فَسِرْ إِلَیْهِمْ فَإِنْ أَجَابُوکَ فَأَنَا مَعَهُمْ. قَالَ: فَخَرَجَ لُوطٌ مِنْ عِنْدِهِ وَ وَقَفَ عَلَی قَوْمِهِ وَ أَخَذَ یَدْعُوهُمْ إِلَی عِبَادَهًِْ اللَّهِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمَعَاصِی وَ یُحَذِّرُهُمْ عَذَابَ اللَّهِ حَتَّی وَثَبُوا عَلَیْهِ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ قالُوا: لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ مِنْ هَذِهِ الدَّعْوَهًِْ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِینَ أَیْ مِنْ بَلَدِنَا. قَالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمُ الْخَبِیثِ مِنَ الْقالِینَ أَیْ مِنَ الْمُبْغِضِینَ، رَبِّ نَجِّنِی وَ أَهْلِی مِمَّا یَعمَلُونَ یَعْنِی مِنَ الْفَواحِشِ. ثُمَّ قَامَ فِیهِمْ لُوطٌ عِشْرِینَ سَنَهًًْ وَ هُوَ یَدْعُوهُمْ وَ تَوَفَّتِ امْرَأَتُهُ وَ کَانَتْ مُؤْمِنَهًًْ فَتَزَوَّجَ بِأُخْرَی مِنْ قَوْمِهِ، وَ کَانَتْ قَدْ آمَنَتْ بِهِ یُقَالُ لَهَا قوابُ. فَقَامَ مَعَهَا أَعْوَاماً وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ یَدْعُوهُمْ إِلَی طَاعَهًِْ اللَّهِ. فَجَعَلُوا یَشْتُمُونَهُ وَ یَضْرِبُونَهُ حَتَّی بَقِیَ فِیهِمْ مِنْ أَوَّلِ مَا بُعِثَ إِلَی أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ فَلَمْ یُبَالُوا بِهِ وَ لَمْ یُطِیعُوهُ، فَضَجَّتِ الْأَرْضُ إِلَی رَبِّهَا وَ اسْتَغَاثَهُ الْأَشْجَارُ وَ الْأَطْیَارُ وَ الْجَنَّهًُْ وَ النَّارُ مِنْ فِعْلِهِمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی فَأَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَیْهِمْ: أَنِّی حَلِیمٌ لَا أَعْجَلُ عَلَی مَنْ عَصَانِی حَتَّی یَأْتِیَ الْأَجَلُ الْمَحْدُودُ. قَالَ: فَلَمَّا اسْتَخَفُّوا بِنَبِیِّ اللَّهِ وَ لَمْ یَذْهَبُوا إِلَی طَاعَتِهِ وَ دَامُوا عَلَی مَا کَانُوا فِیهِ مِنَ الْمَعَاصِی، أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی أَرْبَعَهًًْ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ هُمْ جَبْرَائِیلُ وَ مِیکَائِیلُ وَ إِسْرَافِیلُ وَ دَرْدَائِیلُ أَنْ یَمُرُّوا بِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ یُبَشِّرُونَهُ بِوَلَدٍ مِنْ سَارَهًَْ بِنْتِ هَارَازَ بْنِ نَاخُورَ وَ کَانَتْ قَدْ آمَنَتْ بِهِ حِینَ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ النَّارَ بَرْداً وَ سَلَاماً، فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ: أَنْ تَزَوَّجْ بِهَا یَا إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام). قَالَ: فَجَاؤُوا عَلَی صُورَهًِْ الْبَشَرِ الْمُعْتَجِرِینَ بِالْعَمَائِمِ وَ کَانَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لَا یَأْکُلُ إِلَّا مَعَ الضَّیْفِ. قَالَ: فَانْقَطَعَتِ الْأَضْیَافُ عَنْهُ ثَلَاثَهًَْ أَیَّامٍ، فَلَمَّا کَانَ بَعْدَ ذَلِکَ قَالَ: یَا سَارَهًُْ، قُومِی وَ اعْمَلِی شَیْئاً مِنَ الطَّعَامِ فَلَعَلِّی أَخْرُجُ عَسَی أَنْ أَلْقَی ضَیْفاً؟ فَقَامَتْ لِذَلِکَ وَ خَرَجَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فِی طَلَبِ الضَّیْفِ فَلَمْ یَجِدْ ضَیْفاً فَقَعَدَ فِی دَارِهِ یَقْرَأُ الصُّحُفَ الْمُنْزَلَهًَْ عَلَیْهِ فَلَمْ یُشْعِرْ إِلَّا وَ الْمَلَائِکَهًُْ قَدْ دَخَلُوا عَلَیْهِ مُفَاجَأَهًًْ عَلَی خَیْلِهِمْ فِی زِینَتِهِمْ فَوَقَفُوا بَیْنَ یَدَیْهِ فَفَزِعَ مِنْ مُفَاجَأَتِهِمْ حَتَّی قالُوا سَلاماً. فَسَکَنَ خَوْفُهُ فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَی قالُوا سَلَاماً وَ قَالَ تَعَالَی فِی آیَهًٍْ أُخْرَی: هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکْرَمِینَ إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلَاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ لِأَنَّهُ لَا یَعْرِفُ صُوَرَهُمْ فَرَحِبَ بِهِمْ وَ أَمَرَهُمْ بِالْجُلُوسِ وَ دَخَلَ عَلَی سَارَهًَْ، وَ قَالَ لَهَا: قَدْ نَزَلَتْ عِنْدَنَا أَرْبَعَهًُْ أَضْیَافٍ حِسَانِ الْوُجُوهِ وَ اللِّبَاسِ وَ قَدْ دَخَلُوا عَلَیَّ بِسَلَامِ الْأَبْرَارِ. فَقَالَ لَهَا: وَ حَاجَتِی أَنْ تَقُومِی وَ تَخْدِمِیهِمْ. فَقَالَتْ: عَهْدِی بِکَ یَا إِبْرَاهِیمُ وَ أَنْتَ أَغْیَرُ النَّاسِ. فَقَالَ: هُوَ کَمَا تَقُولِینَ غَیْرَ

 

أَنَّ هَؤُلَاءِ أَعِزَّاءُ خِیَارٌ. ثُمَّ عَمَدَ إِبْرَاهِیمُ إِلَی عِجْلٍ سَمِینٍ فَذَبَحَهُ وَ نَظَّفَهُ وَ عَمَدَ إِلَی التَّنُّورِ فَسَجَرَهُ. فَوَضَعَ الْعِجْلَ فِی التَّنُّورِ حَتَّی اشْتَوَی وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ: فَمَا لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ وَ الْحَنِیذُ الَّذِی یَشْوِی فِی الْحُفْرَهًِْ وَ قَدِ انْتَهَی خُبْزُهُ وَ نِضَاجَتُهُ فَوَضَعَ إِبْرَاهِیمُ الْعِجْلَ عَلَی الْخِوَانِ وَ وَضَعَ الْخُبْزَ مِنْ حَوْلِهِ وَ قَدَّمَهُ إِلَیْهِمْ، وَ وَقَعَتْ سَارَهًُْ عَلَیْهِمْ تَخْدِمُهُمْ وَ إِبْرَاهِیمُ یَأْکُلُ وَ لَا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ، فَلَمَّا رَأَتْ سَارَهًُْ ذَلِکَ مِنْهُمْ قَالَتْ: یَا إِبْرَاهِیمُ إِنَّ أَضْیَافَکَ هَؤُلَاءِ لَا یَأْکُلُونَ شَیْئاً. فَقَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِیمُ: أَلَا تَأْکُلُونَ. وَ دَخَلَهُ الْخَوْفُ مِنْ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَلَمَّا رَأَی أَیْدِیَهُمْ لَا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً أَیْ أَضْمَرَ مِنْهُمْ خَوْفاً. ثُمَّ قَالَ إِبْرَاهِیمُ: لَوْ عَلِمْتُ أَنَّکُمْ مَا تَأْکُلُونَ مَا قَطَعْنَا الْعِجْلَ عَنِ الْبَقَرَهًِْ. فَمَدَّ جَبْرَائِیلُ یَدَهُ نَحْوَ الْعِجْلِ وَ قَالَ: قُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی. فَقَامَ وَ أَقْبَلَ نَحْوَ الْبَقَرَهًِْ حَتَّی الْتَقَمَ ضَرْعَهَا. فَعِنْدَ ذَلِکَ اشْتَدَّ خَوْفُ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) وَ قَالَ: إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ قالَ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ قَالَ: وَ کَانَتْ سَارَهًُْ قَائِمَهًًْ فَلَمَّا سَمِعَتْ قَالَتْ: أَوَّاهُ. وَ هِیَ الصَّرَّهًُْ الَّتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّةٍ فَصَکَّتْ وَجْهَها یَعْنِی ضَرَبَتْ وَجْهَهَا وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ أَیْ کَبِیرَهًٌْ لَمْ تَلِدْ؛ قالَتْ یا وَیْلَتی أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِی شَیْخاً إِنَّ هذا لَشَیْءٌ عَجِیبٌ قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللهِ رَحْمَتُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ الْمَوْجُودُ ذُو الشَّرَفِ وَ الْمَجْدِ وَ الْکَرَمِ. وَ فِی رِوَایَهًٍْ أُخْرَی: وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ تَخْدِمُهُمْ فَضَحِکَتْ أَیْ حَاضَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ. فَإِسْحَاقُ قَدْ مَضَی عَلَیْهِ ثَمَانُونَ سَنَهًًْ فَانْکَفَّ بَصَرُهُ وَ کَانَ مُلَازِماً لِمَسْجِدِهِ فَبَیْنَمَا هُوَ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسٌ إِلَی جَانِبِ امْرَأَتِهِ إِذْ رَاوَدَهَا فَضَحِکَتْ حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهَا، فَقَالَتْ زَوْجَتُهُ وَ اسْمُهَا رَبَابُ بِنْتُ لُوطٍ (علیه السلام) وَ قِیلَ: القَدْرَهًُْ یَا إِسْحَاقُ. فَقَالَ: نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ. فَوَاقَعَهَا فَحَمَلَتْ بِوَلَدَیْنِ ذَکَرَیْنِ وَ أَخْبَرَتْهُ بِحَمْلِهَا، فَقَالَ لَهَا إِسْحَاقُ: لَا تَعْجَبِی مِنْ ذَلِکَ لِأَنِّی رَأَیْتُ فِی أَوَّلِ عُمُرِی فِی الْمَنَامِ ذَاتَ لَیْلَهًٍْ کَأَنَّهُ خَرَجَتْ مِنْ ظَهْرِی شَجَرَهًٌْ عَظِیمَهًٌْ خَضْرَاءُ لَهَا أَغْصَانٌ وَ فُرُوعٌ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا عَلَی لَوْنٍ، فَقِیلَ لِی فِی الْمَنَامِ: هَذِهِ الْأَغْصُانُ أَوْلَادُکَ الْأَنْبِیَاءُ عَلَی قَدْرِ أَنْوَارِهِمْ فَانْتَبَهْتُ فَزِعاً مَرْعُوباً، فَهَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ. فَقَالَتْ زَوْجَتُهُ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ وَ رَسُولَهُ، إِنَّهُمَا اثْنَانِ لِأَنَّهُمَا یَتَضَارَبَانِ فِی بَطْنِی کَالْمُتَخَاصِمَیْنِ. فَقَالَ إِسْحَاقُ: یَکُونُ خَیْراً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی. فَلَمَّا تَمَّتْ مُدَّهًُْ الْحَمْلِ وَضَعَتْهُمَا وَ أَحَدُهُمَا بِعَقِبِ صَاحِبِهِ، مُتَعَلَّقٌ بِعَقِبِهِ، فَسُمِّیَ یَعْقُوبَ لِأَنَّهُ بِعَقِبِ أَخِیهِ وَ الْآخَرُ اسْمُهُ عِیصٌ لِأَنَّهُ أَخَّرَ أَخَاهُ وَ تَقَدَّمَ عَلَیْهِ. وَ قِیلَ: إِنَّ سَارَهًَْ قَدْ مَضَی مِنْ عُمُرِهَا تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ سَنَهًًْ وَ إِبْرَاهِیمَ ثَمَانِی وَ تِسْعُونَ، وَ حَمَلَتْ سَارَهًُْ بِإِسْحَاقَ فِی اللَّیْلَهًِْ الَّتِی خَسَفَ اللَّهُ فِیهَا قَوْمَ لُوطٍ. فَلَمَّا تَمَّتْ أَشْهُرُهَا وَ وَضَعَتْهُ فِی لَیْلَهًِْ الْجُمُعَهًِْ یَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ لَهُ نُورٌ شَعْشَعَانِیٌّ. فَلَمَّا سَقَطَ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً ثُمَّ اسْتَوَی قَاعِداً وَ رَفَعَ یَدَهُ إِلَی السَّمَاءِ بِالثَّنَاءِ لِلَّهِ وَ التَّوْحِیدِ. قَالَ: فَأَخَذَتْ تَرَدَّدَ قَوْلُهَا: عَجُوزٌ عَقِیمٌ، وَ هِیَ لَا تَدْرِی أَنَّ هَؤُلَاءِ مَلَائِکَهًٌْ فَرَفَعَ جَبْرَائِیلُ طَرْفَهُ إِلَیْهَا وَ قَالَ لَهَا جَبْرَائِیلُ (علیه السلام): یَا سَارَهًُْ، کَذلِکِ قالَ رَبُّکِ إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ فَلَمَّا فَرَغُوا مِنْ ذَلِکَ قَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام): فَمَا خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ یَعْنِی مَا بَالُکُمْ بَعْدَ هَذِهِ الْبِشَارَهًِْ. قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ یَعْنُونَ قَوْمَ لُوطٍ لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ. قَالَ قَتَادَهًُْ: کَانَتْ حِجَارَهًًْ مَخْلُوطَهًًْ بِالطِّینِ، مَطْبُوخَهًًْ فِی نَارِ جَهَنَّمَ، مُسَوَّمَةً یَعْنِی مُعَلَّمَهًًْ. وَ قِیلَ: إِنَّهُ کَانَ مَکْتُوباً عَلَی کُلِّ حَجَرٍ اسْمُ صَاحِبِهِ مِنَ الْمُتْرِفِینَ (الْمُسْرِفِینَ) مِنْ قَوْمِ لُوطٍ فِی مَعَاصِیهِمْ. فَقَالَ: فَعَادَ جَبْرَائِیلُ إِلَی صُورَتِهِ حَتَّی عَرَفَهُ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَأَخْبَرَهُ أَنَّ هَذَا أَخِی مِیکَائِیلُ وَ هَذَانِ إِسْرَافِیلُ وَ دَرْدَائِیلُ. فَاغْتَمَّ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) شَفَقَهًًْ عَلَی ابْنِ أَخِیهِ لُوطٍ وَ أَهْلِهِ، وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی حِکَایَهًًْ عَنْ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) إِنَّ فِی‌ها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی‌ها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ یَعْنِی مِنَ الْبَاقِینَ فِی الْعَذَابِ. ثُمَّ سَأَلَهُمْ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ فِی هَذِهِ الْمَدَائِنِ؟ قَالَ لَهُ جَبْرَائِیلُ: مَا فِیهَا إِلَّا لُوطٌ وَ ابْنَتَاهُ. فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ: فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِی‌ها مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَما وَجَدْنا فِی‌ها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْراهِیمَ الرَّوْعُ أَیِ الْخَوْفُ وَ جَاءَتْهُ الْبُشْرَی یَعْنِی بِإِسْحَاقَ یُجادِلُنا فِی قَوْمِ لُوطٍ یَعْنِی مَا جَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ جَبْرَائِیلَ، یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی: إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ یَعْنِی هُوَ مُؤْمِنٌ فِی الدُّعَاءِ مُقْبِلٌ عَلَی عِبَادَهًِْ رَبِّهِ. قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ لِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام): یا إِبْراهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا إِنَّهُ قَدْ جاءَ أَمْرُ رَبِّکَ یَعْنِی عَذَابَهُ وَ إِنَّهُمْ آتِیهِمْ عَذابٌ غَیْرُ مَرْدُودٍ أَیْ غَیْرُ مَصْرُوفٍ. قَالَ: فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام): یَا مَلَائِکَهًَْ رَبِّی وَ رُسُلَهُ، امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ. قَالَ: فَاسْتَوَتِ الْمَلَائِکَهًُْ عَلَی خَیْلِهِمْ وَ قَارَبَتْ مَدَائِنَ لُوطٍ وَقْتَ الْمَسَاءِ فَرَأَتْهُمْ رَبَابُ بِنْتُ لُوطٍ زَوْجَهًُْ إِسْحَاقَ (علیه السلام) وَ هِیَ الْکُبْرَی وَ کَانَتْ تَسْتَقِی

الْمَاءَ. فَنَظَرَتْ إِلَیْهِمْ وَ إِذَا قَوْمٌ عَلَیْهِمْ جَمَالٌ وَ هَیْئَهًٌْ حَسَنَهًٌْ. فَتَقَدَّمَتْ إِلَیْهِمْ وَ قَالَتْ لَهُمْ: مَا لَکُمْ تَدْخُلُونَ عَلَی قَوْمٍ فَاسِقِینَ لَیْسَ فِیهِمْ مَنْ یُضِیفُکُمْ إِلَّا ذَلِکَ الشَّیْخَ وَ إِنَّهُ لَیُقَاسِی مِنَ الْقَوْمِ أَمْراً عَظِیماً. قَالَ: وَ عَدَلَتِ الْمَلَائِکَهًُْ إِلَی لُوطٍ وَ قَدْ فَرَغَ مِنْ حَرْثِهِ. فَلَمَّا رَآهُمْ لُوطٌ اغْتَمَّ لَهُمْ وَ فَزِعَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَوْمِهِ. وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِیءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا یَوْمٌ عَصِیبٌ یَعْنِی: شَدِیدٌ شَرُّهُ. وَ قَالَ فِی آیَهًٍْ أُخْرَی: فَلَمَّا جاءَ آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ أَنْکَرَهُمْ لُوطٌ کَمَا أَنْکَرَهُمْ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُمْ لُوطٌ (علیه السلام): مِنْ أَیْنَ أَقْبَلْتُمْ؟ قَالَ لَهُ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) وَ لَمْ یَعْرِفْهُ: مِنْ مَوْضِعٍ بَعِیدٍ وَ قَدْ حَلَّلْنَا بِسَاحَتِکَ، فَهَلْ لَکَ فِیهَا أَنْ تُضِیفَنَا فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ وَ عِنْدَ رَبِّکَ الْأَجْرُ وَ الثَّوَابُ؟ قَالَ: نَعَمْ، أَخَافُ عَلَیْکُمْ مِنْ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهًُْ اللَّهِ. فَقَالَ جَبْرَائِیلُ لِإِسْرَافِیلَ (علیه السلام): هَذِهِ وَاحِدَهًٌْ. وَ قَدْ کَانَ اللَّهُ تَعَالَی أَمَرَهُمْ أَنْ لَا یُدَمِّرُوهُمْ إِلَّا بَعْدَ أَرْبَعِ شَهَادَاتٍ تَحْصُلُ مِنْ لُوطٍ بِفِسْقِهِمْ وَ لَعْنَتِهِ عَلَیْهِمْ. ثُمَّ أَقْبَلُوا عَلَیْهِ وَ قَالُوا: یَا لُوطُ، قَدْ أَقْبَلَ عَلَیْنَا اللَّیْلُ وَ نَحْنُ أَضْیَافُکَ فَاعْمَلْ عَلَی حَسَبِ ذَلِکَ. فَقالَ لَهُمْ لُوطٌ: قَدْ أَخْبَرْتُکُمْ أَنَّ قَوْمِی یَفْسُقُونَ وَ یَأْتُونَ الذُّکُورَ شَهْوَهًًْ وَ یَتْرُکُونَ النِّسَاءَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهًُْ اللَّهِ فَقَالَ جَبْرَائِیلُ لِإِسْرَافِیلَ: هَذِهِ ثَانِیَهًٌْ. ثُمَّ قَالَ لَهُمْ لُوطٌ: انْزِلُوا عَنْ دَوَابِّکُمْ وَ اجْلِسُوا هَیهُنَا حَتَّی یَشْتَدَّ الظَّلَامُ، ثُمَّ تَدْخُلُونَ وَ لَا یَشْعُرُ بِکُمْ مِنْهُمْ أَحَدٌ، فَإِنَّهُمْ {کَانُوا} قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِینَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهًُْ اللَّهِ. فَقَالَ جَبْرَائِیلُ لِإِسْرَافِیلَ: هَذِهِ الثَّالِثَهًُْ. ثُمَّ مَضَی لُوطٌ بَعْدَ أَنْ أَسْدَلَ الظَّلَامُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ إِلَی مَنْزِلِهِ، وَ الْمَلَائِکَهًُْ خَلْفَهُ حَتَّی دَخَلُوا مَنْزِلَهُ فَأَغْلَقَ عَلَیْهِمُ الْبَابَ، ثُمَّ دَعَا بِامْرَأَتِهِ یُقَالُ لَهَا قوابُ وَ قَالَ لَهَا: یَا هَذِهِ، إِنَّکِ عَصَیْتِ مُدَّهًَْ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ وَ هَؤُلَاءِ أَضْیَافِی قَدْ مَلَؤُوا قَلْبِی خَوْفاً، اکْفِینِی أَمَرَهُمْ هَذِهِ اللَّیْلَهًَْ حَتَّی أَغْفِرَ لَکِ مَا مَضَی. قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما وَ لَمْ یَکُنْ خِیَانَتُهُمَا فِی الْفِرَاشِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یَبْتَلِی أَنْبِیَائَهُ بِذَلِکَ، وَ لَکِنْ خِیَانَهًُْ امْرَأَهًِْ نُوحٍ (علیه السلام) أَنَّهَا کَانَتْ تَقُولُ لِقَوْمِهِ: لَا تَضْرِبُوهُ لِأَنَّهُ مَجْنُونٌ. وَ کَانَ مَلِکُ قَوْمِهِ رَجُلًا جَبَّاراً قَوِیّاً عَاتِیاً یُقَالُ لَهُ دَوْقِیلُ بْنُ عَوِیلَ بْنِ لَامَکَ بْنِ جَنَحٍ بْنِ قَابِیلَ وَ

هُوَ أَوَّلُ مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ وَ قَعَدَ عَلَی الْأَسِرَّهًِْ وَ أَوَّلُ مَنْ أَمَرَ بِصَنْعَهًِْ الْحَدِیدِ وَ الرَّصَاصِ وَ النُّحَاسِ

وَ أَوَّلُ مَنِ اتَّخَذَ الثِّیَابَ الْمَنْسُوجَهًَْ بِالذَّهَبِ، وَ کَانَ یَعْبُدُ هُوَ وَ قَوْمُهُ الْأَصْنَامَ الْخَمْسَ: وَدًّا

وَ سُواعاً وَ یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً. وَ هِیَ أَصْنَامُ قَوْمِ إِدْرِیسَ (علیه السلام)، ثُمَّ اتَّخَذُوا فِی کَثْرَهًِْ‌لْأَصْنَامِ

حَتَّی صَارَ لَهُمْ أَلْفٌ وَ تِسْعُمِائَهًِْ صَنَمٍ عَلَی کَرَاسِیِّ الذَّهَبِ وَ أَسِرَّهًٍْ مِنَ الْفِضَّهًِْ مَفْرُوشَهًٍْ بِأَنْوَاعِ الْفُرُشِ الْفَاخِرَهًِْ، مُتَوِّجِینَ الْأَصْنَامَ بِتِیجَانٍ مُرَصَّعَهًٍْ بِالْجَوَاهِرِ وَ اللَّآلِئِ وَ الْیَوَاقِیتِ، وَ لِهَذِهِ الْأَصْنَامِ خَدَمٌ یَخْدِمُونَهَا تَعْظِیماً لَهَا. وَ خِیَانَهًُْ امْرَأَهًِْ لُوطٍ أَنَّهَا کَانَتْ إِذَا رَأَتْ ضَیْفاً لَیْلًا أَوْ نَهَاراً أَدْخَنَتْ. وَ إِذَا کَانَ اللَّیْلُ أَوْقَدَتْ فَعَلِمَ الْقَوْمُ أَنَّ هُنَاکَ ضُیُوفاً. فَلَمَّا کَانَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ خَرَجَتْ وَ بِیَدِهَا سِرَاجٌ کَأَنَّهَا تُرِیدُ أَنْ تَشْعَلَهُ وَ طَافَتْ عَلَی جَمَاعَهًٍْ مِنْ قَوْمِهَا وَ أَهْلِهَا وَ أَخْبَرَتْهُمْ بِجَمَالِ الْقَوْمِ وَ بِحُسْنِهِمْ. قَالَ: فَعَلِمَ لُوطٌ بِذَلِکَ فَأَغْلَقَ الْبَابَ وَ أَوْثَقَهُ وَ أَقْبَلَ الْفُسَّاقُ یُهْرَعُونَ مِنْ کُلِّ جَانِبٍ وَ مَکَانٍ وَ یُنَادُونَ حَتَّی وَقَفُوا عَلَی بَابِ لُوطٍ (علیه السلام) فَفَزَّعُوهُ وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ جَاءَهُ قَوْمُهُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ أَی یُسْرِعُونَ إِلَیْهِ وَ مِنْ قَبْلُ کَانُوا یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ قَالَ: فَنَادَاهُمْ لُوطٌ (علیه السلام) وَ قالَ: یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ یَعْنِی بِالزِّوَاجِ وَ النِّکَاحِ إِنْ آمَنْتُمْ فَاتَّقُوا اللهَ وَ لَا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی، یَعْنِی لَا تَفْضَحُونِی فِی ضِیَافَتِی أَ لَیْسَ مِنْکُمْ یَا قَوْمِ رَجُلٌ رَشِیدٌ أَیْ حَلِیمٌ یَأْمُرُکُمْ بِالْمَعْرُوفِ یَنْهاکُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ؟ فَقَالُوا لَهُ: لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍ یَعْنِی مِنْ حَاجَهًٍْ، وَ لَا شَهْوَهًَْ لَنَا فِیهِنَّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ یَعْنی عَمَلَهُمُ الْخَبِیثَ وَ هُوَ إِتْیَانُ الذُّکُورِ. ثُمَّ کَسَرُوا الْبَابَ وَ دَخَلُوا، فَقَالُوا: یَا لُوطُ أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ یَعْنِی عَنِ النَّاسِ أَجْمَعِینَ. قَالَ: فَوَقَفَ لُوطٌ (علیه السلام) عَلَی الْبَابِ دُونَ أَضْیَافِهِ، وَ قَالَ: وَ اللَّهِ لَا أُسَلِّمُ أَضْیَافِی إِلَیْکُمْ وَ فِی عَرَقٍ یَضْطَرِبُ (یَضْرِبُ) دُونَ أَنْ تَذْهَبَ نَفْسِی أَوْ لَا أَقْدِرُ عَلَی شَیْءٍ، وَ ذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ فَتَقَدَّمَ بَعْضُهُمْ إِلَیْهِ فَلَطَمَ وَجْهَهُ وَ أَخَذَ بِلِحْیَتِهِ وَ دَفَعَهُ عَنِ الْبَابِ. فَعِنْدَ ذَلِکَ قَالَ لُوطٌ: وَاهٍ لَوْ انَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی الی رُکْنٍ شَدِیدٍ قَالَ: فَرَفَعَ لُوطٌ (علیه السلام) رَأْسَهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ قَالَ: إِلهِی خُذْ لِی مِنْ قَوْمِی حَقِّی وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَثِیراً. فَقَالَ جَبْرَائِیلُ لِإِسْرَافِیلَ: هَذِهِ الرَّابِعَهًُْ. ثُمَّ قَالَ جَبْرَائِیلُ: یا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَبْشِرْ وَ لَا تَحْزَنْ عَلَیْنَا. فَهَجَمَ الْقَوْمُ عَلَیْهِمْ وَ هُمْ یَقُولُونَ: أَ وَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمِینَ أَیْ لَا تُؤْوِی ضَیْفاً فَرَأَوْا جَمَالَ الْقَوْمِ وَ حُسْنَ وُجُوهِهِمْ فَبَادَرُوا نَحْوَهُمْ فَطَمَسَ اللَّهُ عَلَی أَعْیُنِهِمْ وَ إِذَا هُمْ عُمْیٌ لَا یُبْصِرُونَ وَ صَارَتْ وُجُوهُهُمْ کَالْقَارِ وَ هُمْ یَدُورُونَ وَ وُجُوهُهُمْ تُضْرَبُ الْحِیطَانَ، فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی: وَ لَقَدْ رَاوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ. قَالَ: وَ إِذَا نَفَرٌ آخَرُونَ قَدْ لَحِقُوا بِهِمْ وَ نَادَوْهُمْ إِنْ کُنْتُمْ قَضَیْتُمْ شَهْوَتَکُمْ مِنْهُمْ فَأَخْرِجُوا حَتَّی نَدْخُلَ وَ نَقْضِیَ شَهْوَتَنَا مِنْهُمْ. فَصَاحُوا: یَا قَوْمِ، إِنَّ لُوطاً أَتَی بِقَوْمٍ سَحَرَهًٍْ لَقَدْ سَحَرُوا أَعْیُنَنَا فَادْخُلُوا إِلَیْنَا وَ خُذُوا بِأَیْدِینَا فَدَخَلُوا وَ أَخْرَجُوهُمْ، وَ قَالُوا: یَا لُوطُ (علیه السلام) إِذَا أَصْبَحَ الصُّبْحُ نَأْتِیکَ وَ نُرِیکَ مَا تُحِبُّ؛ فَسَکَتَ عَنْهُمْ لُوطٌ حَتَّی خَرَجُوا. ثُمَّ قَالَ لُوطٌ (علیه السلام) لِلْمَلَائِکَهًِْ: بِمَاذَا أُرْسِلْتُمْ؟ فَأَخْبَرُوهُ بِهَلَاکِ قَوْمِهِ. فَقَالَ: مَتَی ذَلِکَ؟ فَقَالَ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام): إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ فَقَالَ جَبْرَائیِلُ (علیه السلام): اخْرُجِ الْآنَ یَا لُوطُ (علیه السلام) فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ یَعْنِی فِی آخِرِ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ قَوْأَبٌ إِنَّهُ مُصِیبُها مَا أَصابَهُمْ مِنَ الْعَذَابِ. قَالَ: فَجَمَعَ لُوطٌ بَنَاتَهُ وَ أَهْلَهُ وَ مَوَاشِیَهُ وَ أَمْتِعَتَهُ فَأَخْرَجَهُمْ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام) مِنَ الْمَدِینَهًِْ، ثُمَّ قَالَ جَبْرَائِیلُ (علیه السلام): یَا لُوطُ قَدْ قَضَی رَبُّکَ أَنَّ دَابِرَ هَؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ. فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ: إِلَی أَیْنَ تَخْرُجُ مِنْ دُورِکَ؟ فَأَخْبَرَهَا أَنَّ هَؤُلَاءِ رُسُلُ رَبِّی جَاءُوا لِهَلَاکِ الْمُدُنِ. فَقَالَتْ: یَا لُوطُ، وَ مَا لِرَبِّکَ مِنَ الْقُدْرَهًِْ حَتَّی یَقْدِرَ عَلَی هَلَاکِ هَؤُلَاءِ الْمَدَائِنِ السَّبْعِ. فَمَا اسْتَتَمَّتْ کَلَامَهَا حَتَّی أَتَاهَا حَجَرٌ مِنْ حِجَارَهًِْ السِّجِّیلِ فَوَقَعَ عَلَی رَأْسِهَا. وَ قِیلَ: إِنَّهَا بَقِیَتْ مَمْسُوخَهًًْ حَجَراً أَسْوَدَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ ثُمَّ خَسَفَ بِهَا فِی بَطْنِ الْأَرْضِ. قَالَ: وَ خَرَجَ لُوطٌ (علیه السلام) مِنْ تِلْکَ الْمَدَائِنِ وَ إِذَا بِجَبْرَائِیلَ الْأَمِینِ قَدْ بَسَطَ جَنَاحَ الْغَضَبِ، وَ إِسْرَافِیلَ قَدْ جَمَعَ أَطْرَافَ الْمَدَائِنِ، وَ دَرْدَائِیلَ قَدْ جَعَلَ جَنَاحَهُ تَحْتَ تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَهًِْ، وَ عِزْرَائِیلَ قَدْ تَهَیَّأَ لِقَبْضِ أَرْوَاحِهِمْ فِی حِرَابِ النِّیرَانِ حَتَّی إِذَا بَرَزَ عَمُودُ الصُّبْحِ، صَاحَ جَبْرَائِیلُ الْأَمِینُ بِأَعْلَی صَوْتِهِ: یَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ کَافِرِینَ. وَ صَاحَ مِیکَائِیلُ مِنَ الْجَانِبِ الثَّانِی: یَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ فَاسِقِینَ. وَ صَاحَ إِسْرَافِیلُ مِنَ الْجَانِبِ الثَّالِثِ: یَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ مُجْرِمِینَ. وَ صَاحَ دَرْدَائِیلُ: یَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ ضالِّینَ. وَ صَاحَ جَبْرَائِیلُ بِأَعْلَی صَوْتِهِ: یَا بِئْسَ صَبَاحُ قَوْمٍ غافِلِینَ. قَالَ: فَقَلَعَ جَبْرَائِیلُ الْأَمِینُ - طَاوُوسُ الْمَلَائِکَهًِْ الْمُطَوَّقُ بِالنُّورِ ذُو الْقُوَّهًِْ - تِلْکَ الْمَدَائِنَ السَّبْعَ عَنْ آخِرِهَا مِنْ تَحْتِ تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَهًِْ السُّفْلَی بِجَنَاحِ الْغَضَبِ حَتَّی بَلَغَ الْمَاءُ الْأَسْوَدُ ثُمَّ رَفَعَهَا بِجِبَالِهَا وَ دَوَابِّهَا وَ أَشْجَارِهَا وَ دُورِهَا وَ غُرَفِهَا وَ أَنْهَارِهَا وَ مَزَارِعِهَا وَ مَرَاعِیهَا حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْبَحْرِ الْأَخْضَرِ الَّذِی فِی الْهَوَاءِ حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ السَّمَاءِ صِیَاحَ صِبْیَانِهِمْ وَ نَبِیحَ کِلَابِهِمْ وَ صَقِیعَ الدِّیَکَهًِْ، فَقَالُوا: مَنْ هَؤُلَاءِ الْمَغْضُوبُ عَلَیْهِمْ؟ فَقِیلَ: هَؤُلَاءِ قَوْمُ لُوطٍ وَ لَمْ تَزَلْ کَذَلِکَ عَلَی جَنَاحِ جَبْرَائِیلَ وَ هِیَ تَرْتَعِدُ کَأَنَّهَا سَعَفَهًٌْ فِی رِیحٍ عَاصِفٍ تَنْتَظِرُ مَتَی یُؤْمَرُ بِهِمْ؟ فَنُودِیَ: دَرَّ الْقُرَی بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ؟ فَقَلَّبَهَا جَبْرَائِیلُ الْأَمِینُ وَ جَعَلَ عَالِیَهَا سافِلَها فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی فَغَشَّاها

ما غَشَّی یَعْنِی مِنْ رَمْیِ الْمَلَائِکَهًِْ بِالْحِجَارَهًِْ مِنْ فَوْقِهِمْ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ لَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِیَها سَافِلَها وَ أَمْطَرْنَا عَلَیْهَا حِجارَةً مِنْ سِجِّیلٍ مَنْضُودٍ یَعْنِی: مُتَابِعٍ بَعْضُهُ عَلَی بَعْضٍ وَ کُلُّ حَجَرٍ عَلَیْهِ اسْمُ صَاحِبِهِ. قَالَ: فَاسْتَیْقَظَ الْقَوْمُ وَ إِذَا هُمْ بِالْأَرْضِ تَهْوِی بِهِمْ مِنَ الْهَوَاءِ وَ النِّیرَانِ مِنْ تَحْتِهِمْ وَ الْمَلَائِکَهًُْ تَقْذِفُهُمْ بِالْحِجَارَهًِْ وَ هِیَ مَطْبُوخَهًٌْ بِنَارِ جَهَنَّمَ وَ هِیَ عَلَیْهِمْ کَالْمَطَرِ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ. وَ رُوِیَ أَنَّ کُلَّ وَاحِدٍ کَانَ غَائِباً مِنْ تِلْکَ الْمَدَائِنِ وَ هُوَ عَلَی مِثْلِ حَالِهِمْ فِی دِینِهِمْ وَ فِعْلِهِمْ، أَتَاهُ الْحَجَرُ عَلَی رَأْسِهِ حَتَّی قَتَلَهُ. وَ کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ یَقُولُ: إِنِّی لَأَسْمَعُ صَوْتَ الْقَوَاصِفِ مِنَ الرِّیحِ وَ الرُّعُودِ وَ أَحْسَبُ أَنَّهَا الْحِجَارَهًُْ الَّتِی وَعَدَ اللَّهُ بِهَا الظَّلَمَهًَْ، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ مَا هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی: قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ یَعْنِی بِالْحِجَارَهًِْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ یَعْنِی الْخَسْفَ. قَالَ کَعْبٌ: وَ جَعَلَ یَخْرُجُ مِنْ تِلْکَ الْمَدَائِنِ دُخَانٌ أَسْوَدُ نَتِنٌ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ أَنْ یَشَمَّهُ لِنَتْنِ رَائِحَتِهِ وَ بَقِیَتْ آثَارُ الْمَدَائِنِ وَ الْقَوْمِ، یَعْتَبِرُ بِهَا کُلُّ مَنْ یَرَاهَا، فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ تَعَالَی: وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ. قَالَ: وَ مَضَی لُوطٌ إِلَی عَمِّهِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) فَأَخْبَرَهُ بِمَا نَزَلَ بِقَوْمِهِ، فَذَلِکَ مَعْنَی قَوْلِهِ: وَ لُوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقِینَ.

امام صادق (علیه السلام) - در «تحفهًْ الإخوان» آمده است: امام صادق (علیه السلام) فرمود: مردم مؤتفکات از بزرگوارترین مردم بودند و بهره‌مند از حسن و جمال. پس گرفتار قحطی و گرانی شدند. آن‌گاه ابلیس لعین نزد ایشان آمد و گفت: «علّت اینکه دچار قحطی شده‌اید این است که شما مردم را از ورود به خانه‌هایتان منع کردید، امّا ایشان را از ورود به باغ‌هایتان در صحرا منع نکردید». گفتند: «چگونه آن‌ها را از ورود به باغ‌هایمان منع کنیم»؟ گفت: «این را میان خود یک سنّت کنید که اگر مرد غریبه‌ای را در شهر خویش دیدید، لباس‌های وی را به غارت برید و از پشت به او تجاوز کنید و اگر چنین کنید دیگر کسی به شهر شما نخواهد آمد». پس آن‌ها به قصد انجام این کار به سمت حومه شهر بیرون رفتند تا غریبه‌ای را بیابند و با او آن کار را انجام دهند. در همان حال ابلیس لعین خود به‌صورت جوانی امرد و زیبا ظاهر شد. مردم با دیدن او، به وی حمله کرده و جامه‌هایش را به غارت برده و مورد تجاوز جنسی قراردادند و این کار به مذاقشان خوش آمد و کم‌کم به صورت عادتی درآمد که در مورد هر غریبی به کار می‌بستند و به مرور این کار را میان خود نیز انجام‌دادند و کار به جایی رسید که مردم شهر به دو دسته تقسیم شدند: یا مفعول بودند، یا فاعل. خداوند متعال به ابراهیم (علیه السلام) وحی فرمود که «من لوط (علیه السلام) را به پیامبری برگزیدم. پس وی را نزد این قوم بفرست». ابراهیم (علیه السلام) نزد لوط (علیه السلام) رفت و او را از ماجرا آگاه ساخت و سپس به وی گفت: «به شهر سَدُوم برو و آنان را به پرستش خدا دعوت کن و آنان را از فرمان و عذاب خدا برحذر دار و به خاطرشان بیاور که خداوند با قوم نمرودبن‌کنعان چه کرد». پس لوط (علیه السلام) عازم شد تا به مجموعه شهرهایی رسید و توقّف کرد بی‌آنکه بداند از کدام شهر کار خود را آغاز کند. امّا بالأخره وارد شهر سدوم شد که بزرگ‌ترین شهرها بود و حاکم آن شهرها نیز در آن اقامت‌داشت. چون به وسط بازار رسید، گفت: «ای مردم! از خدا پروا کنید و از من فرمان برید و در انجام این کارهای ناپسند که پیش از این سابقه نداشته، خویشتن‌دار باشید و خودداری کنید. بت‌پرستی را رها کنید که من فرستاده خدا به سوی شما هستم». این است معنای آیه: و لوط را [فرستادیم] هنگامی‌که به قوم خود گفت: آیا آن کار زشت [ی] را مرتکب می‌شوید که هیچ کس از جهانیان در آن بر شما پیشی نگرفته است* شما از روی شهوت به جای زنان با مردان درمی‌آمیزید. آری شما گروهی تجاوزکارید* ولی پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: آنان را از شهرتان بیرون‌کنید؛ زیرا آنان کسانی‌اند که به پاکی تظاهر می‌کنند یعنی خود را از آمیزش با مردان، پاک می‌دارند. (اعراف/8280) و در جای دیگر می‌فرماید: آیا با مردان می‌آمیزید و راه‌ها را می‌برید و در محفل خود مرتکب کارهای ناپسند می‌شوید؟ (عنکبوت/29) و مقصود از منکر، ریگ بازی، کف زدن، کبوتر بازی، به جان هم انداختن کبوترهای جنگی، به جان هم انداختن خروس‌های جنگی، به جان هم انداختن سگ‌ها، باد رها کردن در مجالس و جامه‌های رنگارنگ پوشیدن است، جواب قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست می‌گویی عذاب خدا را بر سر ما بیاور. (عنکبوت/29) چون این خبر به پادشاه سدوم رسید، گفت: «وی را نزد من آورید». و چون لوط (علیه السلام) در برابر پادشاه ایستاد، پادشاه به وی گفت: «کیستی»؟ گفت: «نام من لوط (علیه السلام) و برادر زاده ابراهیم (علیه السلام) هستم. امّا آنکه مرا فرستاده، پروردگار من و شماست و امّا آنچه را که آورده‌ام این است که شما را به اطاعت از خدا و اوامر او دعوت کنم و شما را از ارتکاب این اعمال زشت نهی کنم». چون پادشاه این سخنان را از لوط (علیه السلام) شنید، وحشت و ترس بزرگی در دلش افتاد، لذا به لوط گفت: «من یک مرد از قوم خودم هستم و نمی‌توانم از طرف همه آن‌ها به تو پاسخ دهم. تو خود نزد آن‌ها برو، اگر به تو ایمان آوردند، من هم با آن‌ها هستم». پس لوط (علیه السلام) از نزد وی خارج شد و نزد قوم سدوم رفت و آنان را به پرستش خدا دعوت نمود و از ارتکاب گناه نهی فرمود و از عذاب خدایشان برحذرداشت. امّا آن‌ها از هر طرف به وی حمله کرده و گفتند: [اگر دست برنداری] قطعاً از اخراج‌شدگان خواهی بود یعنی از شهر ما، من از کارتان از دشمنانم یعنی از آن متنفرم پروردگارا! مرا و کسان مرا از آنچه انجام می‌دهند، رهایی بخش یعنی از زشت‌کاری‌ها. (شعراء/169167) پس لوط (علیه السلام) مدّت بیست سال در میان ایشان اقامت گزید و آنان را به یکتا پرستی دعوت می‌کرد. در این مدّت همسرش که زنی مؤمن بود، در گذشت و با زنی دیگر از قوم خود به نام «قواب» ازدواج کرد که قبلاً به وی ایمان آورده بود. از آن پس هر دو با هم مردم را به اطاعت خدا فرامی‌خواندند. امّا مردم، لوط (علیه السلام) را دشنام داده و می‌زدند. این کار از آغاز بعثت لوط (علیه السلام) تا چهل سال ادامه داشت و هیچ اهمیّتی به سخنان وی نمی‌دادند و از او اطاعت نمی‌کردند. در این هنگام زمین، به درگاه پروردگار شکایت برد و درختان و پرندگان و بهشت و دوزخ با زمین همنوا شده و به درگاه پروردگار ناله کردند. امّا خداوند به آنان وحی فرمود: «من حلیم و بردبارم و با عجله در مورد کسانی که مرا نافرمانی می‌کنند، تصمیم نمی‌گیرم تا اینکه زمان مشخص فرا رسد». و چون دعوت پیامبرشان را سبک شمرده و اقرار به اطاعت از خدا نکردند و همچنان به گناهان خود ادامه می‌دادند، خداوند متعال، چهار فرشته را که عبارت بودند از: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و دردائیل، امر فرمود که نزد ابراهیم (علیه السلام) رفته و او را به پسری از همسرش ساره، دختر «هاراز بن‌ناخور» بشارت دهند. ساره، زمانی که خداوند آتش را بر ابراهیم (علیه السلام) سرد و سلامت گردانید، به وی ایمان آورده بود و خداوند به ابراهیم (علیه السلام) وحی فرمود که با وی ازدواج کند و ابراهیم (علیه السلام) نیز با وی ازدواج کرد. این چهار فرشته به هیأت انسان‌هایی که عمامه‌هایی بر سرداشتند، درآمدند. عادت ابراهیم (علیه السلام) این بود که جز با مهمان خدا غذا نخورد و سه روز بود که مهمانی نرسیده بود. لذا ابراهیم (علیه السلام) به ساره فرمود: «برخیز و غذایی را تدارک کن تا من بیرون روم شاید مهمانی بیابم». ساره در پی تهیه غذا رفت و ابراهیم (علیه السلام) در پی مهمان؛ امّا هرچه گشت مهمانی نیافت. لذا در خانه‌اش نشست و به خواندن صُحُفی که بر وی نازل شده بود، مشغول گردید. ناگهان متوجّه شد چهار مهمان اسب سوار در حضورش ایستاده‌اند. این حادثه غیر منتظره به شدّت وی را به وحشت انداخت. لذا آن چهار فرشته به وی سلام کردند و او آرام گرفت و ترسش برطرف گشت و معنای آیه: و به راستی فرستادگان ما برای ابراهیم مژده آوردند، سلام گفتند (هود/69) همین است. و خداوند متعال در آیه دیگری می‌فرماید: آیا خبر مهمانان ارجمند ابراهیم به تو رسید؟ * چون بر او درآمدند، پس سلام گفتند. گفت: سلام. مردمی ناشناسید (ذاریات/2524) چون صورت آن‌ها را نمی‌دید و آن‌ها را نمی‌شناخت. پس به ایشان خوشامد گفت و دعوت به نشستن کرد. آن‌گاه نزد ساره رفت و به وی فرمود: «چهار مهمان خوش‌سیما و خوش لباس خانه ما آمده‌اند. آن‌ها وقتی بر من وارد شدند، چون درستکاران به من سلام گفتند، لذا از تو می‌خواهم برخیزی و به ایشان خدمت کنی». عرض کرد: «ای ابراهیم! (علیه السلام) تا آن‌جا که من تو را می‌شناسم، با غیرت‌ترین مردان بوده‌ای»؟! فرمود: «هنوز هم هستم، اما این میهمانان عزیز و برگزیده‌اند». سپس ابراهیم (علیه السلام) گوساله فربهی را سر بریده، پاک نمود و سپس تنور را برافروخت و گوساله را در تنور گذاشت تا بریان گشت و این معنای آیه‌ای است که می‌فرماید: و دیری نپایید که گوساله‌ای بریان آورد. (هود/69) «حنیذ» به چیزی گفته‌می‌شود که در گودال بریان گردد. وقتی غذا آماده‌شد، ابراهیم (علیه السلام) گوساله بریان را روی سفره نهاد و مقداری نان در اطراف آن گذاشت و به ایشان تعارف کرد که تناول‌کنند. ساره نیز کمر به خدمت ایشان بسته بود و منتظر بود که هر کدام چیزی احتیاج داشته‌باشند، فراهم کند که متوجّه شد درحالی‌که ابراهیم (علیه السلام) بدون نگاه کردن به میهمانان مشغول غذا خوردن است، مهمان‌ها چیزی نمی‌خورند. لذا به ابراهیم (علیه السلام) گفت: «ابراهیم! (علیه السلام) این میهمانان شما چیزی نمی‌خورند»! پس ابراهیم (علیه السلام) به ایشان گفت: «نمی‌خورید»؟ و از این بابت، ترسی در دل او پیدا شد و معنای آیه: و چون دید دستهایشان به غذا دراز نمی‌شود، آنان را ناشناس یافت و از ایشان ترسی بر دل گرفت (هود/70) همین است. سپس ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «اگر می‌دانستم شما نمی‌خورید، گوساله را از گاو جدا نمی‌کردم». پس جبرئیل (علیه السلام) دستش را به طرف گوساله دراز کرده و گفت: «به اذن خدای متعال برخیز»! پس گوساله برخاست و به طرف گاو رفت و پستانش را به دهان گرفت و مشغول شیر خوردن شد. دراینجا ترس ابراهیم (علیه السلام) شدت گرفته و گفت: «ما از شما بیمناکیم* گفتند: مترس که ما تو را به پسری دانا مژده می‌دهیم* گفت: آیا با این که مرا پیری فرا رسیده‌است، بشارتم می‌دهید؟ به چه بشارت می‌دهید؟ * گفتند: ما تو را به حق بشارت دادیم. پس از نومیدان مباش* گفت: چه کسی جز گمراهان از رحمت پروردگارش نومید می‌شود؟ (حجر/5652) ساره ایستاده بود و چون این سخنان را شنید، گفت: «أوهِ» که از آن در قرآن با لفظ «صَرَّة» یاد شده‌است: و زنش با فریادی [از شگفتی] سر رسید و بر چهره‌ی خود زد. و گفت زنی پیر نازا [چگونه بزاید] یعنی زنی سالخورده که نازاست (ذاریات/29) [همسر ابراهیم] گفت: ای وای بر من! آیا فرزند آورم با آن که من پیرزنم و این شوهرم پیرمرد است؟ واقعاً این چیز بسیار عجیبی است* گفتند: آیا از کار خدا تعجب می‌کنی؟ رحمت خدا و برکات او بر شما خاندان [رسالت] باد. بی‌گمان او ستوده‌ای بزرگوار است (هود/7372) «مجید» به معنای موجود برخوردار از شرافت و بزرگی و کرم است. در آیه‌ی دیگری آمده است: و از ایشان ترسی بر دل گرفت. گفتند: مترس ما به سوی قوم لوط فرستاده‌شده‌ایم* و زن او ایستاده بود یعنی برای خدمت به آن‌ها ایستاده بود فَضَحِکَتْ یعنی دچار حیض شد. پس وی را به اسحاق و از پی اسحاق به یعقوب مژده دادیم. (هود/7170) اسحاق بیش از هشتاد سال عمر کرد و نابینا گشت. وی پیوسته در معبد خود زندگی می‌کرد. روزی در کنار همسرش نشسته‌بود. ناگهان از وی خواست با او همبستر شود. زنش که رباب‌بنت‌لوط (علیه السلام) یا قدره نام داشت چنان خندید که دندان‌های آسیای وی نمایان گشته و به همسرش گفت: «اسحاق (علیه السلام)»! اسحاق (علیه السلام) گفت: «بلی! اگر خدا خواهد»! پس با وی نزدیکی‌کرد و همسرش به دو پسر باردار شد و چون خبر باردار بودن خود را به اسحاق (علیه السلام) داد، به وی فرمود: «از این امر تعجّب نکن، زیرا در آغاز جوانی شبی در خواب دیدم که درخت تنومند سرسبزی از پشتم رویید که شاخ و برگ‌های بسیار داشت و هر یک از این شاخ‌و برگ‌ها به رنگی بودند. سپس در خواب به من گفته شد: «این شاخ‌و برگ‌ها فرزندان تو هستند و منزلت هر کدام متناسب با نورانیّت آن‌هاست و ناگهان هراسان از خواب بیدار شدم. این باردار شدن تو تحقّق خواب من است». همسرش گفت: «ای پیامبر خدا و فرستاده او! آن‌ها دو تا هستند و در شکم من چون دو دشمن با هم می‌جنگند». اسحاق گفت: «ان شاء الله خیر است». چون مدّت حمل به پایان رسید و نوزادان به دنیا آمدند، یکی از آن‌ها که دیرتر به دنیا آمده، آن یکی را گرفته بود. از این رو یعقوب (علیه السلام) نامیده‌شد و آن که برادر خود را کنار زده و خود اوّل به دنیا آمده بود را «عیص» نامیدند. گویند ساره نودونه سال داشت و ابراهیم (علیه السلام) نودوهشت سال داشت که ساره در همان شبی که خداوند قوم لوط (علیه السلام) را در زمین فرو برد، به اسحاق (علیه السلام) باردار گشت و چون مدّت حملش کامل شد، در شب جمعه، روز عاشورا، وی را درحالی‌که نور درخشانی از او می‌تابید، به دنیا آورد و چون بر زمین افتاد، به درگاه پروردگار سجده کرد، آن‌گاه نشست و دست به دعا برداشته و حمد و ثنای خدا را به جا آورد. امام صادق (علیه السلام) در ادامه می‌فرماید: سپس ساره مشغول تکرار این عبارت خود: «پیرزنی نازا» شد، بی‌آنکه بداند این میهمانان فرشته هستند. پس جبرئیل به وی نگریسته و گفت: «ای ساره! این سخن پروردگار توست و اوست حکیم دانا». چون از این موضوع فارغ شدند، ابراهیم (علیه السلام) به آن‌ها گفت: ای فرستادگان! مأموریت شما چیست؟ یعنی اینکه بعد از مژده‌ای که به من دادید، می‌خواهید چه کنید؟ گفتند: ما به سوی مردمی پلیدکار فرستاده‌شده‌ایم و منظورشان قوم لوط بود. تا سنگهایی از گل رس بر [سر] آنان فرو فرستیم. (ذاریات/3331) یعنی علامت‌گذاری شده، و گفته شده: «روی هر سنگی نام شخصی از گناهکاران اسراف‌گر قوم لوط (علیه السلام) که به وسیله‌ی آن کشته می‌شد، نوشته‌شده‌بود». سپس جبرئیل (علیه السلام) به شکل واقعی خود درآمد و ابراهیم (علیه السلام) وی را شناخت. سپس میکائیل و اسرافیل و دردائیل را به عنوان برادران خود به حضرت ابراهیم (علیه السلام) معرفی نمود. سپس ابراهیم (علیه السلام) به خاطر وضعیت برادر زاده‌اش لوط (علیه السلام) و خانواده او غمگین شد و به فرشتگان گفت: گفت: لوط در آنجاست. گفتند: ما بهتر می‌دانیم چه کسی در آنجاست. او و خاندانش را جز زنش را که در همان جا خواهد ماند نجات می‌دهیم. (عنکبوت/32) یعنی زن لوط (علیه السلام) از جمله کسانی‌است که گرفتار عذاب می‌شوند. سپس از جبرئیل از تعداد مؤمنان در آن شهرها پرسید. جبرئیل گفت: «جز لوط (علیه السلام) و دو دخترش کس دیگری وجود ندارد»؛ و این همان معنایی است که خداوند بیان فرموده: پس هر که از مؤمنان در آن [شهرها] بود بیرون بردیم* ولی در آن جا جز یک خانه از فرمانبران [خدا بیشتر] نیافتیم. (ذاریات/3635) خداوند متعال می‌فرماید: پس وقتی ترس ابراهیم زائل شد وَجَاءتْهُ الْبُشْرَی و مژده [فرزنددار شدن] به او رسید [درباره قوم لوط با ما (به قصد شفاعت) چون و چرا می‌کرد یعنی آن چه میان ابراهیم (علیه السلام) و جبرئیل اتّفاق افتاد. خداوند متعال می‌فرماید: ابراهیم بردبار است و رئوف است و فرمانبردار است یعنی اینکه وی در دعا مؤمن است و به عبادت پروردگارش روی می‌آورد. آن‌گاه به ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «[ای ابراهیم! از این [چون و چرا] روی برتاب که فرمان پروردگارت آمده] [و برای آنان عذابی که بی‌بازگشت است خواهد آمد] (هود/7674) غیرمردود به معنای غیر مصروف یعنی «بی‌بازگشت» است. آن‌گاه ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «ای فرشتگان و رسولان پروردگارم! به هر جا که فرمانتان داده‌اند بروید (حجر/65)». پس فرشتگان بر اسبان خویش نشستند و نزدیک غروب به شهرهای قوم لوط (علیه السلام) رسیدند. پس رباب دختر لوط (علیه السلام) و همسر اسحاق (علیه السلام) که دختر بزرگتر بود و مشغول برداشتن آب بود، آن‌ها را دید و متوجّه شد مردمی صاحب جمال و خوش‌ظاهرند. لذا به آنان نزدیک شده و گفت: «شما را چه می‌شود که می‌خواهید بر قومی فاسق وارد شوید! کسی از آن‌ها شما را میهمان نمی‌کند، مگر آن پیرمرد. او از بابت قوم، رنج و مصیبت زیادی کشیده‌است». پس آن فرشتگان به سمت حضرت لوط (علیه السلام) تغییر مسیردادند که تازه از شخم زدن فارغ شده بود. چون حضرت لوط (علیه السلام) ایشان را دید، برای آنان غمگین شد و برایشان از قوم خود بیمناک شد و معنای کلام خدا همین است که: و چون فرستادگان ما نزد لوط آمدند به [آمدن] آنان ناراحت و دستش از حمایت ایشان کوتاه شد و گفت: امروز، روزی سخت است یعنی شرّ آن سخت و شدید است. (هود/77) و در آیه‌ی دیگری گوید: «پس چون فرشتگان نزد خاندان لوط آمدند [لوط] گفت: شما مردمی ناشناس هستید (حجر/6261)» یعنی، لوط (علیه السلام) هم مثل ابراهیم (علیه السلام) ایشان را نشناخت. پس حضرت لوط (علیه السلام) به ایشان گفت: «از کجا آمده‌اید»؟ جبرئیل (علیه السلام) درحالی‌که [لوط (علیه السلام)] وی را نشناخته بود، گفت: «از جایی دور و به خانه شما درآمده‌ایم، آیا می‌توانی ما را امشب میهمان کنی و اجر و ثواب شما نزد خدا باشد»؟ حضرت لوط (علیه السلام) گفت: «آری! امّا از این قوم فاسق که خدا لعنتشان کند بر شما بیمناک هستم». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این، یک بار». خداوند به ایشان فرمان داده‌بود که شهر را نابود نکنند، مگر اینکه از زبان حضرت لوط (علیه السلام) چهار بار شهادت بر فسق آن‌ها و لعنت بر ایشان را بشنوند. سپس جلو رفته و گفتند: «ای لوط! (علیه السلام) شب ما را دریافته و ما میهمان توایم، پس کاری را که لازم است انجام دهید». لوط (علیه السلام) به ایشان گفت: «به شما اطّلاع دادم که قوم من فسق می‌ورزند و زنان را رها کرده با مردان شهوت‌رانی می‌کنند که لعنت خدا برایشان باد». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این هم دوّمین شهادت». سپس لوط (علیه السلام) به ایشان گفت: «از اسب‌های خویش پیاده شوید و همین جا بنشینید تا تاریکی زیاد شود و آن‌گاه بی‌آنکه کسی متوجّه شما شود، وارد شوید. آن‌ها که خدایشان لعنت کند قوم فاسقی هستند». پس جبرئیل به اسرافیل گفت: «این هم شهادت سوّم». سپس لوط (علیه السلام) بعد از اینکه تاریکی بر همه‌جا سایه افکند پیشاپیش آن‌ها حرکت کرده تا اینکه وارد خانه او شدند و لوط (علیه السلام)، در را پشت سرِ آن‌ها بست. سپس زنش را که «قواب» نام داشت، صدا زده و به وی گفت: «ای زن! تو چهل سال مرا نافرمانی کرده‌ای. این‌ها میهمان من هستند؛ دلم به خاطر ایشان، سرشار از ترس و لرز شده‌است. امشب از آن‌ها پذیرایی کن تا از گذشته تو بگذرم». زن گفت: «باشد»! خداوند متعال می‌فرماید: خدا برای کسانی که کفر ورزیده‌اند، زن نوح و زن لوط را مثل آورده [که] هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آن‌ها خیانت کردند. (تحریم/10) خیانت این دو زن، خیانت به ناموس پیامبران نبوده‌است، زیرا خداوند متعال پیامبران خود را به این مصیبت مبتلا نمی‌کند؛ بلکه خیانت زن نوح (علیه السلام) این بود که به قوم خود می‌گفت: «او را نزنید، چون دیوانه است. پادشاه قوم او مردی جبّار و قوی و گمراه به نام دوقیل‌بن‌عویل‌بن‌لامک‌بن‌جنح‌بن‌قابیل بود. او نخستین کسی بود که خمر نوشید و بر تخت نشست و اوّلین کسی است که دستور داد لوازمی از آهن و سرب و مس بسازند و اوّلین کسی است که لباس زربفت پوشید. او و قومش، بت‌های پنج‌گانه را که «ودّا، سُواع، یَغُوث، یَعوق و نَسْر» نام داشتند، می‌پرستیدند که بت‌های قوم ادریس (علیه السلام) بودند. آنان به مرور زمان بر این بت‌ها افزودند تا به هزارونهصد بت رسید که آن‌ها را روی صندلی‌هایی از طلا و تخت‌هایی از نقره که به وسیله‌ی انواع فرش‌های فاخر فرش شده بود، نشانده بودند و برای بت‌ها تاج‌هایی مرصّع به انواع جواهرات و مرواریدها و یاقوت‌ها ساخته و بر سرشان گذاشته بودند. این بت‌ها خدمتکارانی داشتند که به آنان خدمت می‌کردند. امّا خیانت زن حضرت لوط (علیه السلام) این بود که اگر برای همسرش روز میهمان می‌آمد، بر پشت بام دود راه می‌انداخت و اگر شب‌میهمان سر می‌رسید، آتش روشن می‌کرد تا مردم متوجه شوند که در خانه لوط (علیه السلام) میهمان هست. آن شب نیز با آمدن میهمان‌ها چراغی به دست گرفت و وانمود کرد که می‌خواهد آن را روشن کند. او با این چراغ نزد جماعتی از قوم و خویشاوندان خود رفت و آنان را از حضور میهمانان حضرت لوط (علیه السلام) و جمالشان باخبر ساخت. حضرت لوط (علیه السلام) متوجّه کار وی شد، از این رو در خانه را بست و محکم کرد. فاسقان شهر که متوجّه ماجرا شده بودند، از هر طرف فریادزنان راهی خانه حضرت لوط (علیه السلام) شدند و پشت در خانه تجمّع‌کردند و موجب وحشت آن حضرت شدند؛ و این معنای سخن خداوند متعال است: و قوم او شتابان به سویش آمدند و پیش از آن کارهای زشت می‌کردند پس حضرت لوط (علیه السلام) آنان را خطاب قرارداده و فرمود: [لوط] گفت: ای قوم من! اینان دختران منند. آنان برای شما پاکیزه‌ترند یعنی از طریق ازدواج و نکاح آن هم اگر ایمان بیاورید؛ پس از خدا بترسید و مرا در کار میهمانانم رسوا مکنید یعنی آبروی مرا در میزبانی این میهمانان نبرید. آیا در میان شما آدمی عقل‌رس پیدا نمی‌شود؟ یعنی آدمی بردبار و حلیم که شما را امر به معروف کند و از منکر باز دارد. به او گفتند: تو خوب می‌دانی که ما را به دخترانت حاجتی نیست. حق در این جا به معنای حاجت است، یعنی ما نیازی به دخترانت و میلی به آن‌ها نداریم. و تو خوب می‌دانی که ما چه می‌خواهیم (هود/7978) یعنی عمل خبیثشان را می‌خواستند که همان آمیزش با مردان بود. سپس در را شکسته و وارد خانه شده و حضرت را مورد خطاب قرار داده و گفتند: آیا تو را از [میهمان‌کردن] مردم بیگانه منع نکردیم؟ (حجر/70) پس به تنهایی و بدون میهمانانش بر در ایستاد و گفت: «به خدا سوگند! تا رگی جنبان در بدن دارم، میهمانان خود را به شما تحویل نمی‌دهم، مگر اینکه بمیرم و قادر به انجام کاری نباشم. [لوط] گفت: کاش برای مقابله با شما قدرتی داشتم یا به تکیه‌گاهی استوار پناه می‌جستم (هود/80)». سپس یکی از مردان به وی نزدیک شده، بر صورت او کوفت و ریش وی را گرفته و از جلوی در، کنار زد. آنگاه لوط (علیه السلام) گفت: «لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلَی رُکْنٍ شَدِیدٍ». سپس حضرت لوط (علیه السلام) سر خویش را به آسمان بلندکرده و گفت: «خداوندا! حقّ مرا از قومم بستان و بر آنان لعن بسیار بفرست»! آن‌گاه جبرئیل (علیه السلام) به اسرافیل (علیه السلام) گفت: «این هم چهارمین شهادت»! جبرئیل (علیه السلام) فرمود: «ای لوط! ما فرستادگان پروردگار توییم. آنان هرگز به تو دست نخواهند یافت (هود/81) پس مژده باد تو را و بر ما غمگین مشو». سپس مردم به لوط (علیه السلام) حمله برده و درحالی‌که می‌گفتند: «آیا تو را از [میهمان کردن] مردم بیگانه منع نکردیم (حجر/70)»؟ یعنی اینکه چرا میهمان به خانه‌ات دعوت می‌کنی؛ امّا ناگاه جمال صورت جوانان را دیدند و حضرت لوط (علیه السلام) را رها کرده و به سمت آن‌ها حمله آوردند. در اینجا بود که خداوند پرده‌ای بر روی چشم ایشان کشید به طوری که دیگر چیزی نمی‌دیدند و صورت‌هایشان چون قیر سیاه گشته و مدام با صورت به دیوارها برخورد می‌کردند. و از میهمان [های] او کام دل خواستند. پس فروغ دیدگانشان را ستردیم و [گفتیم] [مزه] عذاب و هشدارهای مرا بچشید. (قمر/37) در این هنگام عدّه‌ای دیگر به آنان نزدیک شده و خطاب به دوستان خود گفتند: «اگر از ایشان کامجویی کرده‌اید، بیرون آیید تا ما نیز وارد شده و شهوت خود را به وسیله‌ی آن‌ها ارضا کنیم». امّا فریاد برآمد که: «ای قوم! ، لوط (علیه السلام)، قومی جادوگر آورده، آن‌ها چشمان ما را جادو کرده‌اند، پس وارد شوید و دست ما را بگیرید و بیرون برید». لذا آن‌ها وارد اتاق شده و آن‌ها را خارج کردند و گفتند: «ای لوط (علیه السلام)! صبح که شد، می‌آییم و آنچه را که دوست داری نشانت می‌دهیم»! امّا حضرت لوط (علیه السلام) سکوت کرد تا خارج شدند. سپس لوط (علیه السلام) به فرشتگان گفت: «برای چه کاری فرستاده شده‌اید»؟ آن‌ها به وی اطلاع دادند که مأموریتشان نابودی قوم اوست. پس گفت: «این اتفاق کی واقع می‌شود»؟ جبرئیل (علیه السلام) گفت: «بی‌گمان وعده‌گاه آنان صبح است، مگر صبح نزدیک نیست (هود/81)»؟ سپس جبرئیل (علیه السلام) گفت: «ای لوط! هم اکنون خارج شو! پس پاسی از شب گذشته خانواده‌ات را حرکت ده؛ یعنی آخر شب. و هیچ کس از شما نباید واپس بنگرد، مگر زنت، [قواب] [که آن چه به ایشان رسد به او [نیز] خواهدرسید از عذاب (هود/81)». سپس لوط (علیه السلام) دختران و همسر و گلّه و وسایل منزل خود را گرد آورد و جبرئیل (علیه السلام) آنان را از شهر خارج کرد. آن‌گاه جبرئیل (علیه السلام) به لوط (علیه السلام) گفت: «ای لوط! (علیه السلام) چون صبح فرارسد ریشه آن‌ها برکنده شود (حجر/86)». پس زن وی به لوط (علیه السلام) گفت: «ای لوط! (علیه السلام) خانه‌هایت را رها کرده‌ای، به کجا می‌روی»؟ حضرت لوط (علیه السلام) به وی خبر داد که این جوانان فرستادگان خدا هستند و برای هلاک کردن مردم این شهرها آمده‌اند. زن لوط (علیه السلام) گفت: «ای لوط! (علیه السلام) پروردگار تو چه قدرتی دارد که بتواند مردم این هفت شهر را هلاک کند»؟! هنوز سخنش به پایان نرسیده‌بود که سنگی از سجّیل بر سر وی افتاد و به هلاکت رسید و گفته‌شده: «وی به مدّت بیست سال به صورت سنگ سیاهی مسخ شده، ماند و سپس زمین آن را بلعید». و حضرت لوط (علیه السلام) از آن شهرها خارج گردید که ناگهان جبرئیل امین، بال خشم خود را گسترانید و اسرافیل شهرها را به محاصره در آورد و دردائیل بال خویش را زیر هفت طبقه زمین گسترانید و عزرائیل آماده‌ی قبض روح آنان در میان آتش گردید و چون سپیده صبح دمید، جبرئیل امین با بلندترین صدای خود فریاد زد: «چه بد است صبحگاه قومی غافل»! سپس جبرئیل طاووس فرشتگان که حلقه‌ای از نور بر گردن دارد، آن فرشته قدرتمند ریشه هفت شهر را از اساس برکند و با بال خشم خود هفت طبقه زمین را از لوث وجود ایشان پاک کرد و چون به آب سیاه رسید، هفت شهر را با کوه‌ها و دره‌ها و درختان و خانه‌ها و اتاق‌ها و رودها و کشتزارها و چراگاه‌ها برکند و آن‌ها را تا دریای سبز که در آسمان است، برد به گونه‌ای که ساکنان آسمان، صدای کودکان و عوعو سگان و آواز خروس‌های ایشان را شنیدند و گفتند: «اینان کیانند که مغضوب شده‌اند»؟ پاسخ آمد: «اینان قوم لوط (علیه السلام) هستند»؛ و آنان همچنان بر روی بال جبرئیل بودند تا اینکه بال آن چنان به لرزه افتاد که گویی برگ نخلی در معرض بادی تند قرار گرفته باشد و منتظر است کی دستور نابودی ایشان صادر می‌شود. سپس ندا آمد: «شهرها را در هم بکوب». پس جبرئیل امین آن‌ها را زیر و رو کرد و این معنای سخن حق تعالی است که می‌فرماید: و شهرها [ی سدوم و عاموره] را فرو افکند* پوشاند بر آن [دو شهر از باران گوگردی] آنچه را پوشاند (نجم/5453) » منظور کسانی است که فرشتگان از بالا بر آنان سنگ پرتاب کردند. خدای متعال می‌فرماید: پس چون فرمان ما آمد یعنی عذاب ما. آن [شهر] را زیر و زبر کردیم و سنگ‌پاره‌هایی از [نوع] سنگ گلهای لایه لایه بر آن فرو ریختیم (هود/82) یعنی پشت سر هم و روی هر سنگی نام صاحبش بر آن نوشته شده بود. پس آن قوم از خواب بیدار شدند و ناگهان دریافتند که زمین به همراه آنان درحال سقوط از بالا هستند و زیرشان پر از آتش است و فرشتگان نیز آنان را با سنگ‌هایی که در آتش جهنم پخته شده‌اند، سنگ باران می‌کنند و بدین ترتیب، صبح کسانی که به ایشان هشدار داده بود، بد شد. و روایت شده، افرادی از این شهرها که در جاهای دیگر بودند و دین و رفتارهای آن‌ها را داشتند، از آسیب سنگ‌ها در امان نمانده و بر اثر اصابت سنگ به سرشان کشته شدند. پیامبر خاتم، محمّدبن‌عبدالله (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: «من صداهای رعد آسای بادها را می‌شنوم و گمان می‌کنم که آن‌ها همان سنگ‌هایی هستند که خداوند ستمگران را وعده کرده‌است»، همان طور که خداوند متعال می‌فرماید: و [خرابه‌های] آن از ستمگران چندان دور نیست (هود/83) و فرموده: بگو: او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد. (انعام/65) یعنی به وسیله سنگ، یا شما را گروه گروه به هم اندازد یعنی فرو رفتن در زمین. کعب می‌گوید: پس دود سیاه متعفّنی از این شهرها متصاعد شد که از شدّت تعفن، کسی قادر به استشمام آن نبود و آثار این شهرها و مردم آن به جای ماند تا عبرتی باشد برای هر که آن را می‌بیند، و این معنای آیه خدای متعال است که می‌فرماید: هر آینه از آن قریه برای خردمندان عبرتی روشن بر جای گذاشتیم (عنکبوت/35) فرمود: حضرت لوط (علیه السلام) نزد عمویش ابراهیم (علیه السلام) رفت و او را از سرنوشت قومش آگاه نمود و این همان معنای کلام حق تعالی است که می‌فرماید: و به لوط حکمت و دانش عطا کردیم و او را از آن شهری که [مردمش] کارهای پلید [جنسی] می‌کردند نجات دادیم به راستی آن‌ها گروه بد و منحرفی بودند (انبیا/74).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص352

البرهان

آیه أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقِینَ [29]

آیا شما به سراغ مردان می‌روید و راه [بقاى نسل انسان] را قطع می‌کنید و در مرکز اجتماعتان اعمال ناپسند انجام می‌دهید؟! » امّا پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: «اگر راست می‌گویی عذاب الهی را برای ما بیاور!»

آیه قالَ رَبِ انْصُرْنی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدینَ [30]

لوط) عرض کرد: «پروردگارا! مرا در برابر این قوم تبهکار یاری فرما»!

آیا شما به سراغ مردان می‌روید و راه [بقای نسل انسان] را قطع می‌کنید و در مرکز اجتماعتان اعمال ناپسند انجام می‌دهید؟! » امّا پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: «اگر راست می‌گویی عذاب الهی را برای ما بیاور!»

1 -1

(عنکبوت/ 30)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - إِنََّ إِبْلِیسَ أَتَاهُمْ فِی صُورَهًٍْ حَسَنَهًٍْ فِیهِ تَأْنِیثٌ عَلَیْهِ ثِیَابٌ حَسَنَهًٌْ فَجَاءَ إِلَی شَبَابٍ مِنْهُمْ فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَقَعُوا بِهِ فَلَوْ طَلَبَ إِلَیْهِمْ أَنْ یَقَعَ بِهِمْ لَأَبَوْا عَلَیْهِ وَ لَکِنْ طَلَبَ إِلَیْهِمْ أَنْ یَقَعُوا بِهِ فَلَمَّا وَقَعُوا بِهِ الْتَذُّوهُ ثُمَّ ذَهَبَ عَنْهُمْ وَ تَرَکَهُمْ فَأَحَالَ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْض.

امام صادق (علیه السلام) و باقر (علیه السلام) - ابلیس با هیئتی زیبا درحالی‌که لباس‌های نیکو به تن داشت و حالت انوثیّت به خود گرفته بود نزد قوم لوط (علیه السلام) آمد و خود را به جوانان آن‌ها رسانید و از آن‌ها خواست که با او لواط کنند و اگر از ایشان می‌خواست که مفعول او واقع شوند البته نمی‌پذیرفتند لذا درخواست کرد که با او این عمل منکر را انجام دهند و وقتی آن‌ها به این کار مبادرت ورزیدند لذّت بردند پس از آن ابلیس از پیش آن‌ها رفت و ایشان را ترک نمود و برخی را حواله به بعضی داد که با هم این عمل شنیع را انجام دهند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص368

الکافی، ج5، ص544/ نورالثقلین

1 -2

(عنکبوت/ 30)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَطِیَّهًَْ أَخِی‌أَبِی‌الْعُرَامِ قَال ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) الْمَنْکُوحَ مِنَ الرِّجَالِ فَقَالَ لَیْسَ یُبْلِی اللَّهُ بِهَذَا الْبَلَاءِ أَحَداً وَ لَهُ فِیهِ حَاجَهًٌْ إِنَ فِی أَدْبَارِهِمْ أَرْحَاماً مَنْکُوسَهًًْ وَ حَیَاءُ أَدْبَارِهِمْ کَحَیَاءِ الْمَرْأَهًِْ قَدْ شَرِکَ فِیهِمُ ابْنٌ لِإِبْلِیسَ یُقَالُ لَهُ زَوَالٌ فَمَنْ شَرِکَ فِیهِ مِنَ الرِّجَالِ کَانَ مَنْکُوحاً وَ مَنْ شَرِکَ فِیهِ مِنَ النِّسَاءِ کَانَتْ مِنَ الْمَوَارِدِ وَ الْعَامِلُ عَلَی هَذَا مِنَ الرِّجَالِ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ لَمْ یَتْرُکْهُ وَ هُمْ بَقِیَّهًُْ سَدُومَ أَمَا إِنِّی لَسْتُ أَعْنِی بِهِمْ بَقِیَّتَهُمْ أَنَّهُ وَلَدُهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ مِنْ طِینَتِهِمْ قَالَ قُلْتُ سَدُومُ الَّتِی قُلِبَتْ قَالَ هِیَ أَرْبَعُ مَدَائِنَ سَدُومُ وَ صَرِیمُ وَ لَدْمَاءُ وَ عُمَیْرَاءُ قَالَ فَأَتَاهُنَّ جَبْرَئِیلُ وَ هُنَّ مَقْلُوعَاتٌ إِلَی تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَهًِْ فَوَضَعَ جَنَاحَهُ تَحْتَ السُّفْلَی مِنْهُنَّ وَ رَفَعَهُنَّ جَمِیعاً حَتَّی سَمِعَ أَهْلُ سَمَاءِ الدُّنْیَا نُبَاحَ کِلَابِهِمْ ثُمَّ قَلَبَهَا.

امام صادق (علیه السلام) - عطیه‌أخی‌أبی‌عرام گوید: خدمت امام صادق (علیه السلام) سخن از مردان ملوط (مردانی که به آن‌ها عمل شنیع لواط انجام می‌شود) به میان آمد، حضرت فرمود: «خداوند متعال کسی را که به او حاجت دارد به این مبتلا نمی‌سازد. در پشت این مردان رحم‌هایی است؛ واژگون و عورت پشت آن‌ها همچون عورت زنان است و یکی از ابناء و فرزندان ابلیس به نام «زوال» در نطفه ایشان شرکت نموده و هر مردی که زوال در نطفه‌اش شرکت کرده باشد منکوح و ملوط بوده چنانچه هر زنی که زوال در نطفه‌اش شرکت نموده‌باشد از مولود و فرزنددار شدن عقیم می‌باشد و هر مردی که عامل چنین فعل شنیع و قبیحی باشد وقتی سنّش به چهل رسید دیگر آن را ترک نکرده و رهایش نمی‌نماید، این اشخاص از بقایای قوم سدوم هستند، البته مقصود از این کلام آن نیست که ایشان اولاد سدوم هستند، بلکه منظورم آن است که از طینت آن‌ها می‌باشند». به امام (علیه السلام) عرض کردم: «آیا سدوم همان کسانی بودند که شهر بر آن‌ها واژگون شد و به غضب الهی گرفتار شدند»؟ حضرت فرمود: «چهار شهر بود که واژگون گردید و آن‌ها عبارت بودند از: «سدوم، صدیم، لدنا و عمیرا»، جبرئیل (علیه السلام) وقتی برای عذاب و هلاکت آن‌ها مأمور شد به زمین فرود آمد و بالش را زیر این چهار شهر برد و آن‌ها را به آسمان بلند کرد تا جایی که اهل آسمان دنیا صدای زوزه سگ‌های ایشان را می‌شنیدند و سپس آن‌ها را واژگون و سرنگون نمود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص368

الکافی، ج5، ص549

مرکز اجتماعتان

2 -1

(عنکبوت/ 30)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ السَّکُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ الْخَذْفُ فِی النَّادِی مِنْ أَخْلَاقِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) ثُمَّ تَلَا وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ قَالَ هُوَ الْخَذْفُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سکونی از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سنگ پرتاب کردن در محافل از عادت قوم لوط بود». سپس حضرت آیه: وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ را تلاوت کرده و فرمود: «مقصود از این آیه، سنگ پرتاب کردن است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص368

بحار الأنوار، ج12، ص171/ تهذیب الأحکام، ج3، ص262/ وسایل الشیعهًْ، ج5، ص243/ مستدرک الوسایل، ج3، ص387/ الجعفریات، ص157

2 -2

(عنکبوت/ 30)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ قَالَ هُمْ قَوْمُ لُوطٍ (علیه السلام) یَضْرِطُ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْض.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنکَرَ قوم لوط هستند که برای یکدیگر باد معده از مقعد خارج می‌کردند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص368

نورالثقلین/ البرهان/ بحار الأنوار، ج12، ص152

2 -3

(عنکبوت/ 30)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ (علیه السلام) أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ رَأَی رَجُلًا یَخْذِفُ بِحَصَاهًٍْ فِی الْمَسْجِدِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) مَا زَالَتْ تَلْعَنُهُ حَتَّی وَقَعَتْ ثُمَّ قَالَ الْخَذْفُ فِی النَّادِی مِنْ أَخْلَاقِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ قَالَ هُوَ الْخَذْف.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سکونی از امام صادق (علیه السلام) از پدرانش نقل می‌کند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مردی را دید که در مسجد ریگ بازی می‌کرد (با انگشت ریگ‌ها را پرتاب می‌کرد)، پس فرمود: «این ریگ تا زمانی که بر زمین افتد، لعن می‌فرستد». سپس ادامه داد: «ریگ پرتاب کردن در جمع از اخلاق قوم لوط (علیه السلام) است». پس آیه: وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنکَرَ؛ را تلاوت کرد؛ و امام صادق (علیه السلام) فرمود: «منکر همان ریگ‌بازی است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص368

عوالی اللیالی، ج1، ص327/ نورالثقلین/ البرهان

2 -4

(عنکبوت/ 30)

الباقر (علیه السلام) - زِیَادُ بْنُ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ مِنَ الْحَمَّامِ أَوْ یَغْتَسِلُ فَیَتَوَشَّحُ وَ یَلْبَسُ قَمِیصَهُ فَوْقَ الْإِزَارِ فَیُصَلِّی وَ هُوَ کَذَلِکَ قَالَ هَذَا عَمَلُ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ فَإِنَّهُ یَتَوَشَّحُ فَوْقَ الْقَمِیصِ فَقَالَ هَذَا مِنَ التَّجَبُّرِ قَالَ قُلْتُ إِنَّ الْقَمِیصَ رَقِیقٌ یَلْتَحِفُ بِهِ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ حَلَّ الْأَزْرَارِ فِی الصَّلَاهًِْ وَ الْخَذْفَ بِالْحَصَی وَ مَضْغَ الْکُنْدُرِ فِی الْمَجَالِسِ وَ عَلَی ظَهْرِ الطَّرِیقِ مِنْ عَمَلِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) - زیادبن‌منذر گوید: «من در خدمت امام باقر (علیه السلام) حضور داشتم، مردی از ایشان درباره‌ی کسی پرسید که: از حمّام خارج می¬شود یا غسل می¬کند، پس وشاح (حمایل) بر خود می¬افکند و پیراهن خود را روی اِزار (شلوار) می-پوشد و با همین حال، نماز هم می¬خواند». فرمود: «این‌کار، عمل قوم لوط (علیه السلام) است». عرض کردم: «همانا او وشاح را روی پیراهن می‌اندازد». فرمود: «این کار از رفتارهای جبّاران است». عرض کردم: «پیراهن نازک است، آن را به دور خود می-پیچد» فرمود: «بله»! سپس فرمود: «بی‌گمان، باز کردن بند شلوار در نماز و ریگ¬بازی و جویدن کُندُر در مجالس و در گذرگاه¬ها از رفتارهای قوم لوط (علیه السلام) است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص370

تهذیب الأحکام، ج2، ص371/ البرهان

2 -5

(عنکبوت/ 30)

الرّضا (علیه السلام) - قَالَ الرِّضَا (علیه السلام) مَنْ أَلْقَی جِلْبَابَ الْحَیَاءِ فَلَا غَیْبَهًَْ لَه.

امام رضا (علیه السلام) - کسی‌که جامه حیا به دور افکند و علنی معصیت کند، غیبت ندارد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص370

الذختصاص، ص242/ نورالثقلین

آیه وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا إِنّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمِینَ [31]

و هنگامی‌که فرستادگان ما بشارت[تولد فرزند] را برای ابراهیم آوردند، گفتند: «ما اهل این شهر و آبادی [قوم لوط] را هلاک خواهیم‌کرد، چرا که اهل آن ستمکارند.»

1

(عنکبوت/ 31)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ‌الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال إِنَّ اللَّهَ تبارک‌وتعالی لَمَّا قَضَی عَذَابَ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) وَ قَدَّرَهُ أَحَبَّ أَنْ یُعَوِّضَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوط (علیه السلام) بِغُلامٍ عَلِیمٍ لِیُسَلِّیَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) قَالَ فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِیلَ (علیه السلام) … فَلَمَّا عَذَّبَهُمْ اللَّهُ أَرْسَلَ اللَّهُ إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) رُسُلًا یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْحَاقَ (علیه السلام) وَ یُعَزُّونَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ یَعْنِی زَکِیّاً مَشْوِیّاً نَضِیجاً فَلَمَّا رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنَّمَا عَنَوْا سَارَهًَْ قَائِمَهًًْ فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ فَضَحِکَتْ یَعْنِی فَعَجِبَتْ مِنْ قَوْلِهِم.

امام باقر (علیه السلام) - ابوحمزه ثمالی گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: وقتی خداوند بلند مرتبه و متعال عذاب قوم لوط را مقدّر و حتمی ساخت، دوست داشت که در عوض آن به ابراهیم علیه السلام پسری دانا ارزانی دارد تا بدین وسیله او را در مصیبتی که با نابودی قوم لوط بر او وارد شده بود، تسلیت بخشد. حضرت فرمود: از این رو خداوند، فرستادگانی را نزد ابراهیم علیه السلام فرستاد تا به او اسماعیل علیه السلام را مژده دهند… و چون عذابشان داد خداوند متعال فرشتگانی را به سوی حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرستاد و او را به اسحاق (علیه السلام) بشارت داده و بدین ترتیب او را به واسطه هلاکت قوم لوط تسلّی دادند و این همان معنای آیه شریفه قرآن است که می‌فرماید: به تحقیق رسولان ما برای ابراهیم مژده آوردند. گفتند: سلام. گفت: سلام. و لحظه‌ای بعد گوساله‌ای بریان حاضر آورد. (هود/69) و چون دید که بدان دست نمی‌یازند، آنان را ناخوش داشت و در دل از آن‌ها بیمناک شد. گفتند: مترس، ما بر قوم لوط فرستاده شده‌ایم. زنش (ساره) که ایستاده بود، متبسّم گردید. پس ما آن زن را به فرزندی به نام اسحاق و سپس به یعقوب بشارت دادیم. آن زن خندید یعنی از کلام ایشان تعجّب کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص370

بحار الأنوار، ج12، ص170/ العیاشی، ج2، ص152

2

(عنکبوت/ 31)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ وَ غَیْرِهِ عَنْ أَحَدِهِمَا قَال إِنَّ الْمَلَائِکَهًَْ لَمَّا جَاءَتْ فِی هَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ قَالُوا إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ قَالَتْ سَارَهًُْ وَ عَجِبْتُ مِنْ قِلَّتِهِمْ وَ کَثْرَهًِْ أَهْلِ الْقَرْیَهًِْ فَقَالَتْ وَ مَنْ یُطِیقُ قَوْمَ لُوط (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) و صادق (علیه السلام) - ابوبصیر از امام باقر (علیه السلام) یا امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند: هنگامی‌که فرشتگان برای هلاک قوم لوط (علیه السلام) آمدند گفتند: «ما اهل این قریه را هلاک خواهیم نمود». ساره گفت: «من از کمی آن‌ها و زیادی اهل قریه به شگفت آمدم». لذا گفت: «چه کسی طاقت قوم لوط (علیه السلام) را دارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص370

بحار الأنوار، ج12، ص160

3

(عنکبوت/ 31)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) سَأَلَ جَبْرَئِیلَ کَیْفَ کَانَ مَهْلِکُ قَوْمِ لُوطٍ فَقَالَ إِنَّ قَوْمَ لُوطٍ کَانُوا أَهْلَ قَرْیَهًٍْ لَا یَتَنَظَّفُونَ مِنَ الْغَائِطِ وَ لَا یَتَطَهَّرُونَ مِنَ الْجَنَابَهًِْ بُخَلَاءَ أَشِحَّاءَ عَلَی الطَّعَامِ وَ إِنَّ لُوطاً لَبِثَ فِیهِمْ ثَلَاثِینَ سَنَهًًْ وَ إِنَّمَا کَانَ نَازِلًا عَلَیْهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْهُمْ وَ لَا عَشِیرَهًٌْ لَهُ فِیهِمْ وَ لَا قَوْمٌ وَ إِنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِلَی الْإِیمَانِ وَ اتِّبَاعِهِ وَ نَهَاهُمْ عَنِ الْفَوَاحِشِ وَ حَثَّهُمْ عَلَی طَاعَهًِْ اللَّهِ فَلَمْ یُجِیبُوهُ وَ لَمْ یُطِیعُوهُ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمَّا أَرَادَ عَذَابَهُمْ بَعَثَ إِلَیْهِمْ رُسُلًا مُنْذِرِینَ عُذْراً نُذْراً فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ أَمْرِهِ بَعَثَ إِلَیْهِمْ مَلَائِکَهًًْ لِیُخْرِجُوا مَنْ کَانَ فِی قَرْیَتِهِمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَمَا وَجَدُوا فِی‌ها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَخْرَجُوهُمْ مِنْهَا وَ قَالُوا لِلُوطٍ (علیه السلام) أَسْرِ بِأَهْلِکَ مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَهًِْ اللَّیْلَهًَْ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ… وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤْمَرُونَ فَلَمَّا انْتَصَفَ اللَّیْلُ سَارَ لُوطٌ (علیه السلام) بِبَنَاتِهِ وَ تَوَلَّتِ امْرَأَتُهُ مُدْبِرَهًًْ فَانْقَطَعَتْ إِلَی قَوْمِهَا تَسْعَی بِلُوطٍ (علیه السلام) وَ تُخْبِرُهُمْ أَنَّ لُوطاً (علیه السلام) قَدْ سَارَ بِبَنَاتِهِ وَ إِنِّی نُودِیتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ لَمَّا طَلَعَ الْفَجْرُ یَا جَبْرَئِیلُ حَقَّ الْقَوْلُ مِنَ اللَّهِ بِحَتْمِ عَذَابِ قَوْمِ لُوط (علیه السلام) فَاهْبِطْ إِلَی قَرْیَهًِْ قَوْمِ لُوطٍ وَ مَا حَوَتْ فَاقْلَعْهَا مِنْ تَحْتِ سَبْعِ أَرَضِینَ ثُمَ اعْرُجْ بِهَا إِلَی السَّمَاءِ فَأَوْقِفْهَا حَتَّی یَأْتِیَکَ أَمْرُ الْجَبَّارِ فِی قَلْبِهَا وَ دَعْ مِنْهَا آیَهًًْ بَیِّنَهًًْ مِنْ مَنْزِلِ لُوطٍ (علیه السلام) عِبْرَهًًْ لِلسَّیَّارَهًِْ فَهَبَطْتُ عَلَی أَهْلِ الْقَرْیَهًِْ الظَّالِمِینَ فَضَرَبْتُ بِجَنَاحِیَ الْأَیْمَنِ عَلَی مَا حَوَی عَلَیْهِ شَرْقِیُّهَا وَ ضَرَبْتُ بِجَنَاحِیَ الْأَیْسَرِ عَلَی مَا حَوَی عَلَیْهِ غَرْبِیُّهَا فَاقْتَلَعْتُهَا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مِنْ تَحْتِ سَبْعِ أَرَضِینَ إِلَّا مَنْزِلَ آلِ لُوطٍ (علیه السلام) آیَهًًْ لِلسَّیَّارَهًِْ ثُمَّ عَرَجْتُ بِهَا فِی جَوَافِی جَنَاحِی حَتَّی أَوْقَفْتُهَا حَیْثُ یَسْمَعُ أَهْلُ السَّمَاءِ زُقَاءَ دُیُوکِهَا وَ نُبَاحَ کِلَابِهَا فَلَمَّا طَلَعَتِ الشَّمْسُ نُودِیتُ مِنْ تِلْقَاءِ الْعَرْشِ یَا جَبْرَئِیلُ اقْلِبِ الْقَرْیَهًَْ عَلَی الْقَوْمِ فَقَلَبْتُهَا عَلَیْهِمْ حَتَّی صَارَ أَسْفَلُهَا أَعْلَاهَا وَ أَمْطَرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ حِجارَهًًْ مِنْ سِجِّیلٍ مُسَوَّمَهًًْ عِنْدَ رَبِّکَ وَ ما هِیَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مِنَ الظَّالِمِینَ مِنْ أُمَّتِکَ بِبَعِیدٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ثمالی از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند: پیامبر (صلی الله علیه و آله) از جبرئیل پرسید: «هلاکت قوم لوط به چه کیفیّتی بود»؟ جبرئیل پاسخ داد: «قوم لوط ساکن دِهی بودند و خود را پس از مدفوع کردن تمیز نمی‌کردند و پس از جُنُب شدن طهارت نمی‌ورزیدند. آنان بخیل بودند و از غذا دادن به دیگران خست می‌ورزیدند. لوط (علیه السلام) سی سال در میان آنان درنگ کرد. او در میان آنان فرود آمده بود و از آنان نبود و هیچ قوم و قبیله‌ای در میان آنان نداشت. او آنان را به سوی خداوند عزّوجلّ و ایمان آوردن به او و پیروی‌اش فرا خواند و از کارهای زشت باز داشت و به اطاعت از خداوند تشویق نمود. امّا آنان او را پاسخ نگفتند و از او اطاعت نکردند. وقتی خداوند عزّوجلّ خواست تا آنان را عذاب کند فرستادگانی بیم‌دهنده را به سویشان مبعوث داشت. چون آنان از فرمان خداوند سر باز زدند خداوند، فرشتگانی را به سویشان فرستاد تا مؤمنان دِهِ آنان را بیرون آورند. فرشتگان در آن دِه تنها اهل یک خانه را مسلمان یافتند و آنان را از دِه بیرون آوردند. فرشتگان به لوط (علیه السلام) گفتند: «خانواده‌ات را با گذشتن پاسی از امشب حرکت دِه و نباید هیچ از یک شما رو برگرداند و باید به آنجایی که دستور داده می‌شوید، بروید». بدین سان لوط (علیه السلام) نیمه شب به همراه دختران خود حرکت کرد. زن او بازگشت و به سوی قومش رفت تا از لوط (علیه السلام) سخن چینی کند. او آنان را آگاه ساخت که لوط (علیه السلام) با دخترانش حرکت کرده است. با طلوع فجر، من از جانب عرش ندا داده شدم که‌ای جبرئیل، آن سخن خدا درباره حتمیّت عذاب قوم لوط حقیقت یافته است. بنابراین بر دِهِ قوم لوط و آن چه در بر دارد فرود بیا و آن را از زیر هفت زمین بر کن. سپس آن را به سوی آسمان، بالا ببر و در آنجا متوقّف ساز تا آنکه دستور خداوند جبّار در دلِ آن دِه نازل شود و از آن دِه تنها منزل لوط (علیه السلام) را به حال خود رها کن تا نشانه‌ای روشن و عبرتی برای مسافران باشد. بدین سان بر ساکنان ستمگر آن دِه فرود آمدم و با بال راست خود بر آنچه شرقش در بر داشت زدم و با بال چپ خود بر آنچه غربش در بر داشت زدم. ای محمّد، من تمام آن دِه را از زیر هفت زمین برکندم و تنها منزل خاندان لوط (علیه السلام) را به حال خود رها کردم تا نشانه‌ای برای مسافران باشد. سپس آن دِه را در گستره‌ی بالم گرفته و آن را بالا بردم و در جایی متوقّف ساختم که ساکنان آسمان، بانگ خروس‌ها و پارس سگ‌های آن را می‌شنیدند. چون خورشید طلوع کرد از جانب عرش ندا داده شدم که‌ای جبرئیل، آن دِه را به روی قوم لوط برگردان. من این کار را کردم به طوری که آن دِه زیر و رو شد و خداوند، سنگی از جنس سنگ و گِل که نزد پروردگارت نشان‌زده بود، بر آنه‌ا بارانید. ای محمّد، آن عذاب از ستمگران امت تو چندان دور نیست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص370

نورالثقلین/ بحار الأنوار، ج12، ص152؛ «قال المؤلف… إلی آخر» محذوف

آیه قالَ إِنَّ فِیها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ [32]

[ابراهيم] گفت: «در آنجا لوط است»! گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاه‌تریم؛ او و خانواده‌اش را نجات می‌دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهرو از هلاک شدگان خواهد بود.»

1

(عنکبوت/ 32)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ أَرْبَعَهًَْ أَمْلَاکٍ فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ وَ إِسْرَافِیلَ وَ کَرُوبِیلَ فَمَرُّوا بِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) … فَقَالَ لَهُمْ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِمَا ذَا جِئْتُمْ قَالُوا فِی إِهْلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُمْ إِنْ کَانَ فِیهِمْ مِائَهًٌْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَ تُهْلِکُونَهُمْ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا خَمْسُونَ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا ثَلَاثُونَ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا عِشْرُونَ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا عَشَرَهًٌْ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا خَمْسَهًٌْ قَالَ لَا قَالَ فَإِنْ کَانَ فِیهَا وَاحِدٌ قَالَ لَا قَالَ فَإِنَّ فِی‌ها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی‌ها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ.

امام صادق (علیه السلام) - خداوند متعال برای نابود کردن قوم لوط (علیه السلام) چهار فرشته با نام‌های جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و کروبیل فرستاد. آن‌ها درحالی‌که عمّامه بر سر داشتند، بر ابراهیم (علیه السلام) گذرکردند… ابراهیم (علیه السلام) به آن‌ها فرمود: «برای چه آمده‌اید»؟ گفتند: «برای هلاکت قوم لوط (علیه السلام)». فرمود: «اگر در میان آن‌ها صد نفر مؤمن باشند آن‌ها را هلاک می‌کنید»؟ جبرئیل (علیه السلام) عرض کرد: «نه». ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «اگر پنجاه نفر باشند»؟ گفت: «نه»! ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «اگر سی نفر باشند»؟ گفت: «نه»! حضرت فرمود: «اگر بیست نفر باشند»؟ گفت: «نه»! حضرت فرمود: «اگر ده نفر باشند»؟ گفت: «نه»! ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «اگر پنج نفر باشند»؟ گفت: «نه»! حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «اگر یک نفر باشد»؟ گفت: «نه»! [در این‌هنگام] ابراهیم (علیه السلام) گفت: «در آنجا لوط است»! گفتند: «ما به کسانی که در آن هستند آگاه‌تریم؛ او و خانواده‌اش را نجات می‌دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهر و از هلاک‌شدگان خواهد بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص372

الکافی، ج5، ص546/ نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 32)

الباقر (علیه السلام) -ٍ عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال… قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَلَمَّا اشْتَدَّ أَسَفُ اللَّهِ عَلَی قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) وَ قَدَّرَ عَذَابَهُمْ وَ قَضَی أَنْ یُعَوِّضَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) مِنْ عَذَابِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) بِغُلَامٍ عَلِیمٍ فَیُسَلِّیَ بِهِ مُصَابَهُ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) فَبَعَثَ اللَّهُ رُسُلًا إِلَی إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یُبَشِّرُونَهُ بِإِسْمَاعِیلَ (علیه السلام) فَدَخَلُوا عَلَیْهِ لَیْلًا فَفَزِعَ مِنْهُمْ وَ خَافَ أَنْ یَکُونُوا سُرَّاقاً فَلَمَّا رَأَتْهُ الرُّسُلُ فَزِعاً مَذْعُوراً قَالُوا سَلاماً قالَ سَلَامٌ. إِنَّا مِنْکُمْ وَجِلُونَ قالُوا لا تَوْجَلْ. إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ الْغُلَامُ الْعَلِیمُ هُوَ إِسْمَاعِیلُ (علیه السلام) مِنْ هَاجَرَ فَقالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِلرُّسُلِ أَ بَشَّرْتُمُونِی عَلی أَنْ مَسَّنِیَ الْکِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ قالُوا بَشَّرْناکَ بِالْحَقِّ فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ فَقالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَما خَطْبُکُمْ بَعْدَ الْبِشَارَهًِْ قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ لِنُنْذِرَهُمْ عَذَابَ رَبِّ الْعَالَمِینَ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِلرُّسُلِ إِنَّ فِی‌ها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی‌ها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنا إِنَّها لَمِنَ الْغابِرِینَ.

امام باقر (علیه السلام) - ابابصیر گوید: … امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی در اثر کثرت فعل گناه غضب حق تعالی بر قوم لوط (علیه السلام) شدید شد و بر آن‌ها عذاب مقدّر فرمود و جناب ابراهیم (علیه السلام) وقتی از حکم الهی به عذاب قوم لوط مطّلع شد سخت محزون و اندوهگین گردید و پروردگار مهربان به منظور تسلّی خاطر پیامبرش و اینکه آن حضرت را از غم و اندوه بیرون آورد فرشتگانی را به رسالت نزد آن حضرت فرستاد که به او بشارت دهند به زودی فرزندی دانا به وی عنایت خواهد شد و حضرت اسماعیل (علیه السلام) را به او خواهد داد، فرشتگان بر جناب ابراهیم (علیه السلام) شب داخل شدند، آن حضرت ترسید و پنداشت که دزدان به خانه‌اش آمده‌اند رسولان وقتی فزع و وحشت آن حضرت را دیدند گفتند: «سلام بر تو». ابراهیم (علیه السلام) جواب سلام آن‌ها را داده و گفت: «از اینکه بی‌موقع بر من داخل شدید بیمناک هستم». آن‌ها گفتند: «نترس ما رسولان پروردگارت بوده و آمده‌ایم تو را به فرزندی دانا بشارت دهیم». امام باقر (علیه السلام) فرمود: «مقصود از غُلَامٌ عَلِیم حضرت اسماعیل‌بن‌هاجر (علیه السلام) می‌باشد». حضرت ابراهیم (علیه السلام) به رسولان فرمود: «مرا در این سنّ پیری مژده فرزند می‌دهید، نشانه‌ی این مژده چیست»؟ گفتند: «ما تو را به حق بشارت دادیم و تو هرگز از لطف خدا ناامید مباش». ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «بعد از بشارت بگویید کار شما چیست»؟ رسولان پاسخ دادند: «ما را بر قومی زشتکار فرستاده‌اند (حجر/58)، ایشان، قوم لوط (علیه السلام) بوده که مردمی فاسق هستند ما آمده‌ایم تا آن‌ها را از عذاب پروردگار عالمیان بیم دهیم». ابراهیم (علیه السلام) به فرشتگان فرمود: «در میان این قوم لوط می‌باشد»! فرشتگان گفتند: «ما به کسی که در میان ایشان هست واقف و آگاهیم، ما او و تمام اهلش غیر از همسری که داشته و مقدّر کرده‌ایم که با زشتکاران هلاک شود را از بلا نجات خواهیم داد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص374

بحار الأنوار، ج12، ص147/ العیاشی، ج2، ص244؛ «بتفاوت لفظی» / علل الشرایع، ج2، ص548

3

(عنکبوت/ 32)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - إِنَّ الْمَلَائِکَهًَْ لَمَّا جَاءَتْ فِی هَلَاکِ قَوْمِ لُوط (علیه السلام) … فَجَادَلَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) عَنْهُمْ وَ قالَ إِنَّ فِی‌ها لُوطاً (علیه السلام) قَالَ جَبْرَئِیلُ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) - هنگامی‌که فرشتگان برای هلاک قوم لوط (علیه السلام) آمدند… باری ابراهیم (علیه السلام) با فرشتگان عذاب به مجادله پرداخت و فرمود: چگونه این قوم را هلاک می‌کنید و حال آنکه در میان ایشان لوط می‌باشد؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص374

بحار الأنوار، ج12، ص160/ العیاشی، ج2، ص154؛ «ان الملایکهًْ… عنهم و قال» محذوف

4

(عنکبوت/ 32)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) لِجَبْرَئِیلَ بِمَا ذَا أُرْسِلْتَ قَالَ بِهَلَاکِ قَوْمِ لُوطٍ (علیه السلام) فَقَالَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) إِنَّ فِی‌ها لُوطاً قَالَ جَبْرَئِیلُ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی‌ها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ابراهیم (علیه السلام) به جبرئیل (علیه السلام) گفت: «ای جبرئیل! (علیه السلام) برای چه مأموریتی ارسال شده‌ای»؟! پاسخ داد: «برای هلاکت قوم لوط (علیه السلام)»! ابراهیم (علیه السلام) گفت: «همانا لوط در میان ایشان است»، جبرئیل (علیه السلام) از جانب خداوند پاسخ داد: «ما به کسانی که در آن هستند آگاهتریم؛ او و خانواده‌اش را نجات می‌دهیم؛ جز همسرش که از بازماندگان در شهرو از هلاک شدگان خواهد بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص374

بحار الأنوار، ج12، ص156

آیه وَ لَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سی‌ءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالُوا لا تَخَفْ وَ لا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ إِلاَّ امْرَأَتَکَ کانَتْ مِنَ الْغابِرینَ [33]

و هنگامی‌که فرستادگان ما به‌سوی لوط آمدند، به علّت [حضور] ایشان ناراحت شد و دستش از [حمايت‌] آن‌ها کوتاه گردید. گفتند: «مترس و غم مدار که ما تو و خانواده‌ات را جز زنت که از باقی‌ماندگان [در خاكستر آتش‌] است حتماً می‌رهانیم.

آیه إِنّا مُنْزِلُونَ عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ [34]

ما بر اهل این شهر و آبادی به خاطر گناهانشان، عذابی از آسمان فرو می‌فرستیم.

آیه وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ [35]

و از این آبادی نشانه‌ی روشنی [و درس عبرتى] برای کسانی‌که می‌اندیشند باقی‌گذاردیم.

1

(عنکبوت/ 35)

الصّادق (علیه السلام) - یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تبارک‌وتعالی بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کِتَابِهِ… ثُمَّ خَوَّفَ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ عِقَابَهُ فَقَالَ تَعَالَی ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِینَ* وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ* وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ. وَ قَالَ إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.

امام صادق (علیه السلام) - [امام صادق (علیه السلام) خطاب به هشام فرمود:]‌ای هشام! بی‌شک خداوند تبارک‌وتعالی فرد صاحب عقل و فهم را در کتابش مژده داده است…‌ای هشام! سپس آنان که از کیفرش بیم تعقّل نکنند، ترسانیده و فرموده‌است: سپس دیگران را نابود کردیم. و شما پیوسته صبحگاهان از کنار [ویرانه‌های شهرهای] آن‌ها می‌گذرید، و [همچنین] شبانگاه؛ آیا نمی‌اندیشید؟! (صافات/138136) و فرمود: إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ* وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص376

الکافی، ج1، ص13

آیه وَ إِلیَ مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَاقَوْمِ اعْبُدُواْ اللهَ وَ ارْجُواْ الْیَوْمَ الاَْخِرَ وَ لَا تَعْثَوْاْ فی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ [36]

و ما به سوی «مدین»، برادرشان «شعیب» را فرستادیم؛ گفت: «ای قوم من! خدا را بپرستید، و به روز بازپسین ایمان بیاورید، و در زمین به فساد نکوشید.»

آیه فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ [37]

[ولى] آن‌ها او را تکذیب کردند، و به این سبب زلزله آنان را فرا گرفت، و بامدادان در خانه‌های خود به رو درافتاده و مرده بودند.

آیه وَ عاداً وَ ثَمُودَاْ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ [38]

ما قوم «عاد» و «ثمود» را نيز[به سبب اعمالشان هلاك كرديم]، وخانه‌های [ويران شده] آنان برای شما آشکار است؛ شیطان اعمالشان را برای آنان آراسته بود، از این رو آنان را از راه[خدا] باز داشت درحالی‌که بینا بودند[و حق را مى‌شناختند].

کلّیات آیه

1

(عنکبوت/ 38)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ أَمَّا الرَّدُّ عَلَی الْمُجَبِّرَهًِْ الَّذِینَ قَالُوا لَیْسَ لَنَا صُنْعٌ وَ نَحْنُ مُجْبَرُونَ یُحْدِثُ اللَّهُ لَنَا الْفِعْلَ عِنْدَ الْفِعْلِ وَ إِنَّمَا الْأَفْعَالُ هِیَ مَنْسُوبَهًٌْ‌إِلَی النَّاسِ عَلَی الْمَجَازِ لَا عَلَی الْحَقِیقَهًِْ وَ تَأَوَّلُوا فِی ذَلِکَ آیَاتٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَعْرِفُوا مَعْنَاهَا مِثْلَ قَوْلِهِ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللهُ وَ قَوْلِهِ فَمَنْ یُرِدِ اللهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِنَ الْآیَاتِ الَّتِی تَأْوِیلُهَا عَلَی خِلَافِ مَعَانِیهَا وَ فِیمَا قَالُوهُ إِبْطَالُ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ وَ إِذَا قَالُوا ذَلِکَ ثُمَّ أَقَرُّوا بِالثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ نَسَبُوا اللَّهَ إِلَی الْجَوْرِ وَ أَنَّهُ یُعَذِّبُ عَلَی غَیْرِ اکْتِسَابٍ وَ فِعْلٍ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً أَنْ یُعَاقِبَ أَحَداً عَلَی غَیْرِ فِعْلٍ وَ بِغَیْرِ حُجَّهًٍْ وَاضِحَهًٍْ عَلَیْهِ وَ الْقُرْآنُ کُلُّهُ رَدٌّ عَلَیْهِمْ قَالَ اللَّهُ تبارک‌وتعالی… وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ* وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ* فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَلَمْ یَقُلْ بِفِعْلِنَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - اما ردّ کردن [اعتقاد] جبری مسلکان که گفته¬اند ما هیچ کاری را به اختیار خود انجام نمی¬دهیم و [در اعمال خود] مجبور هستیم و این خداست که هنگامی که ما عملی را انجام می¬دهیم، آن عمل را برای ما ایجاد می¬کند و این-که اعمال به بندگان منسوب می¬شوند، نسبتی مجازی است نه حقیقی. آنان تعدادی از آیات کتاب خداوند عزّ‌وجلّ که [حقیقت] معنایشان را نفهمیده¬اند نیز بر اساس همین سخنان تأویل کرده¬اند؛ مانند آیه: و شما هیچ چیز را نمی‌خواهید مگر اینکه خدا بخواهد (انسان/30) و آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای [پذیرش] اسلام، گشاده می‌سازد و آن کس را که بخاطر اعمال خلافش بخواهد گمراه سازد، سینه‌اش را آن چنان تنگ می‌کند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا برود (انعام/125) و آیات دیگری که تأویل صحیح آن بر خلاف معنای ظاهری آن است. این سخن ایشان به باطل [و بیهوده] بودن پاداش و کیفر می-انجامد. و هنگامی که از یک طرف این سخنان را می¬گویند و از آن سو به پاداش و کیفر نیز معترفند، [خواسته یا ناخواسته] خداوند را به ستم، و به اینکه او بندگان را بدون اینکه عملی انجام داده یا کاری کرده باشند عذاب می¬کند، نسبت داده¬اند. خداوند بسیار بلندمرتبه¬تر از آن است که کسی را بدون اینکه کاری کرده باشد و بدون اینکه دلیل واضحی علیه او داشته باشد عذاب کند، و در تمام قرآن جملاتی در ردّ اعتقاد ایشان وجود دارد… وَ عاداً وَ ثَمُودَ وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَساکِنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ* وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ* فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَلَمْ یَقُلْ بِفِعْلِنَا فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص376

بحار الأنوار، ج5، ص28/ القمی، ج22، ص1؛ «فمنهم… یظلمون» محذوف

2

(عنکبوت/ 38)

الرّضا (علیه السلام) - عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: کُنَّا فِی أَیَّامِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا (علیه السلام) بِمَرْوَ فَاجْتَمَعْنَا فِی مَسْجِدِ جَامِعِهَا فِی یَوْمِ الْجُمُعَهًِْ فِی بَدْءِ مَقْدَمِنَا فَإِذَا رَأَی النَّاسُ أَمْرَ الْإِمَامَهًِْ وَ ذَکَرُوا کَثْرَهًَْ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِیهَا فَدَخَلْتُ عَلَی سَیِّدِی وَ مَوْلَائِیَ الرِّضَا (علیه السلام) فَأَعْلَمْتُهُ مَا خَاضَ النَّاسُ فِیهِ فَتَبَسَّمَ (علیه السلام) ثُمَّ قَالَ یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ جَهِلَ الْقَوْمُ وَ خُدِعُوا عَنْ أَدْیَانِهِمْ… الْإِمَامُ وَاحِدُ دَهْرِهِ لَا یُدَانِیهِ أَحَدٌ وَ لَا یُعَادِلُهُ عَالِمٌ وَ لَا یُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ وَ لَا نَظِیرٌ مَخْصُوصٌ بِالْفِعْلِ کُلِّهِ مِنْ غَیْرِ طَلَبٍ مِنْهُ لَهُ وَ لَا اکْتِسَابٍ بَلِ اخْتِصَاصٌ مِنَ الْمُفْضِلِ الْوَهَّابِ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَبْلُغُ مَعْرِفَهًَْ الْإِمَامِ وَ یُمْکِنُهُ اخْتِیَارُهُ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ وَ حَسَرَتِ الْعُیُونُ وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ وَ تَحَیَّرَتِ الْحُکَمَاءُ وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ وَ کَلَّتِ الشُّعَرَاءُ وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ وَ عَیِیَتِ الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أَوْ فَضِیلَهًٍْ مِنْ فَضَائِلِهِ فَأَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِیرِ وَ کَیْفَ یُوصَفُ لَهُ أَوْ یُنْعَتُ بِکُنْهِهِ أَوْ یُفْهَمُ شَیْءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ یُوجَدُ مَنْ یُقَامُ مَقَامَهُ وَ یُغْنِی غِنَاهُ لَا کَیْفَ وَ أَنَّی وَ هُوَ بحیت {بِحَیْثُ} النَّجْمُ مِنْ أَیْدِی الْمُتَنَاوِلِینَ وَ وَصْفِ الْوَاصِفِینَ فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا وَ أَیْنَ یُوجَدُ مِثْلُ هَذَا أَ ظَنُّوا أَنْ یُوجَدَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ آلِ الرَّسُولِ (صلی الله علیه و آله) کَذَبَتْهُمْ وَ اللَّهِ أَنْفُسُهُمْ وَ مَنَّتْهُمُ الْبَاطِلَ فَارْتَقَوْا مُرْتَقًی صَعْبا دَحْضاً تَزِلُّ عَنْهُ إِلَی الْحَضِیضِ أَقْدَامُهُمْ رَامُوا إِقَامَهًَْ الْإِمَامِ بِعُقُولٍ جائرهًْ {حَائِرَهًٍْ} بَائِرَهًٍْ نَاقِصَهًٍْ وَ آرَاءٍ مُضِلَّهًٍْ فَلَمْ یَزْدَادُوا مِنْهُ إِلَّا بُعْداً قاتَلَهُمُ اللهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ لَقَدْ رَامُوا صَعْباً وَ قَالُوا إِفْکاً وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً وَ وَقَعُوا فِی الْحَیْرَهًِْ إِذْ تَرَکُوا الْإِمَامَ عَنْ بَصِیرَهًٍْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ مَا کَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ وَ رَغِبُوا عَنِ اخْتِیَارِ اللَّهِ وَ اخْتِیَارِ رَسُولِهِ إِلَی اخْتِیَارِهِم.

امام رضا (علیه السلام) - عبدالعزیزبن‌مسلم گوید: «ما در روزگار امام رضا (علیه السلام) در مرو بودیم و یک روز جمعه در مسجد جامعش گرد آمدیم و تازه وارد بودیم، مردم موضوع امامت را مورد گفتگو و اختلاف بسیار مردم را در آن یادآور شدند من شرفیاب حضور سیّد و مولایم رضا (علیه السلام) شدم و موضوع بحث روز مرو را به او خبر دادم». لبخندی زد و فرمود: «ای عبدالعزیز مردم نادانند و از دین خود فریب خوردند… امام، یگانه روزگار و شخصیت بی‌نظیری است که مثل و مانند ندارد امتیاز دارد به علم و فضل بدون آنکه از مکتب و مدرسه‌ای آموخته باشد بلکه خداوند بخشنده به او عنایت نموده چه کسی را یارای معرفت امام است و یا امکان انتخاب او را دارد. هیهات! واقعا هیهات! عقل‌ها سرگردان و افکار پریشان و خردها حیران و چشم‌ها نگران و بزرگان به زانو در آمده‌اند و دانشمندان متحیّرند و خردمندان فرومانده و سخنوران درمانده‌اند و دانایان در گرداب افتاده و شاعران زبان‌بند شده و ادیبان عاجز گشته و بلیغان فرومانده‌اند از وصف و ستایش یک مقام یا فضیلت از امام همه اقرار به عجز و ناتوانی خود کرده‌اند. چگونه می‌توان او را به واقع ستود یا درک مقداری از مقامش را نمود و یا برایش نظیری یافت که جایگزین او شود و یا چون او بی‌نیاز پیدا کرد چگونه و کجا می‌توان به مقام و موقعیّت او رسید با اینکه او چون ستاره‌ایست که از دسترس مردم و از ستایش ستایش‌کنندگان فاصله‌ها دارد چطور می‌توان چنین شخصی را انتخاب نمود! چطور عقل‌ها به سویش راه می‌یابد و یا کجا می‌توان مانندش را پیدا کرد. گمان می‌کنند. امامت را می‌توان در غیر اولاد پیامبر یافت. دلهای آن‌ها گواهی بر دروغ گفتنشان می‌دهد و در آرزوی باطلی فرو رفته‌اند به پرتگاه بس دشوار و بلندی قرار گرفته‌اند که با سر به زمین می‌افتند می‌خواهند با عقل‌های ناقص و سرگردان بی‌ارزش خود و با آراء گمراه‌کننده خویش امام را تعیین کنند هر چه بیشتر بکوشند فاصله بیشتری از مقام پیدا می‌کنند. خدا آن‌ها را بکشد چگونه از حق منحرفشان می‌کنند؟ (توبه/30) بر گردنه‌ای بلند بالا رفته‌اند و دروغ بزرگی می‌گویند و بس در گمراهی فرو رفته‌اند در حیرت و نادانی گرفتارند چون با بصیرت و بینایی امام را رها کرده‌اند؛ شیطان کارهای آن‌ها را در نظرشان جلوه می‌دهد و از راه حقیقت بازشان می‌دارد با اینکه چشم بینا دارند. کسی را که خدا و پیامبر انتخاب نموده کنار زده‌اند و روی آورده‌اند به کسی که خود انتخاب نموده‌اند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص378

عیون أخبارالرضا (ج1، ص216

شیطان

1

(عنکبوت/ 38)

الصّادق (علیه السلام) - بَعدَ أن ذَکَرَ الشَّیطَانِ:ٍ وَ لَا یَغُرَّنَّکَ تَزْیِینُهُ الطَّاعَاتِ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ یَفْتَحُ لَکَ تِسْعَهًًْ وَ تِسْعِینَ بَاباً مِنَ الْخَیْرِ لِیَظْفَرَ بِکَ عِنْدَ تَمَامِ الْمِائَهًِْ فَقَابِلْهُ بِالْخِلَافِ وَ الصَّدِّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ الْمُضَادَّهًِْ بِاسْتِهْزَائِه.

امام صادق (علیه السلام) - و چون شیطان طاعات و اعمال تو را تزیین بنماید، هرگز مغرور و فریفته مباش، زیرا ممکن است نودونه باب از خیر و نیکویی را به روی تو بازکند، و پس از نودونه امر در قدم صدم کار خود را صورت بدهد. پس در مخالفت او پیوسته برقرار باش، و راه نفوذ و فریب او را بگیر، و با میل و هوی‌خواهی و مقاصد او مبارزه کن.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص380

بحار الأنوار، ج69، ص125/ نورالثقلین

ولایت

1

(عنکبوت/ 38)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الْإِمَامُ کَلِمَهًُْ اللَّهِ وَ حُجَّهًُْ اللَّهِ وَ وَجْهُ اللَّهِ وَ نُورُ اللَّهِ وَ حِجَابُ اللَّهِ وَ آیَهًُْ اللَّهِ یَخْتَارُهُ اللَّهُ وَ یَجْعَلُ فِیهِ مَا یَشَاء… وَ حِجَابُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ الْأَعْلَی فَأَیْنَ الِاخْتِیَارُ مِنْ هَذَا وَ أَیْنَ الْعُقُولُ مِنْ هَذَا وَ مَنْ ذَا عَرَفَ أَوْ وَصَفَ مَنْ وَصَفْتُ ظَنُّوا أَنَّ ذَلِکَ فِی غَیْرِ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) کَذَبُوا وَ زَلَّتْ أَقْدَامُهُمْ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ رَبّاً وَ الشَّیَاطِینَ حِزْباً کُلُّ ذَلِکَ بِغْضَهًًْ لِبَیْتِ الصَّفْوَهًِْ وَ دَارِ الْعِصْمَهًِْ وَ حَسَداً لِمَعْدِنِ الرِّسَالَهًِْ وَ الْحِکْمَهًِْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَتَبّاً لَهُمْ وَ سُحْقاً کَیْفَ اخْتَارُوا إِمَاماً جَاهِلًا عَابِداً لِلْأَصْنَامِ جَبَاناً یَوْمَ الزِّحَام.

امام علی (علیه السلام) - امام کلمهًْ اللَّه و حجّت اللَّه و وجه اللَّه و نور اللَّه و حجاب اللَّه و آیهًْ الله است خداوند انتخابش می‌کند و هر چه خواست در او قرار می‌دهد… و آن¬ها حجاب خداوند بزرگ و بلند مرتبه¬اند؟ چگونه می‌توان چنین شخصیّت‌هایی را با انتخاب تعیین نمود و کجا عقل‌ها می‌توانند آن¬ها را درک کنند؟ آن¬ها را که من توصیف نمودم چه کسی می‌تواند بشناسد یا وصف کند؟ خیال کردند چنین موقعیّت و مقامی می‌تواند در غیر آل محمّد باشد، دروغ گفته¬اند و پایشان لغزیده است و گوساله را به خدائی پذیرفته‌اند و در گروه شیاطین وارد شدند. تمام این انحرافات به جهت بغضی بود که با آل محمّد (علیهم السلام) و خاندان عصمت داشتند و حسادتی که به معدن رسالت و حکمت می¬ورزیدند. شیطان اعمالشان را زیبا جلوه داد، مرگ بر آن¬ها باد و از خدا به دور باشند! چگونه امامی را انتخاب نمودند که نادان و بت¬پرست بود و در میان انبوه جنگاوران ترسو بود؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص380

بحار الأنوار، ج25، ص172

آیه وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ما کانُوا سابِقِینَ [39]

و «قارون» و «فرعون» و «هامان» را نیز [هلاك كرديم]؛ موسی با دلایل روشن به سراغشان آمد، امّا آنان در زمین تکبر ورزیدند، ولی نتوانستند [بر خدا] پیشی گیرند.

1

(عنکبوت/ 39)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ سابِقِینَ فَهَذَا رَدٌّ عَلَی الْمُجَبِّرَهًِْ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّ الْأَفْعَالَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَا صُنْعَ لَهُمْ فِیهَا وَ لَا اکْتِسَابَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ وَ لَمْ یَقُلْ بِفِعْلِنَا لِأَنَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ یُعَذِّبَ الْعَبْدَ عَلَی فِعْلِهِ الَّذِی یُجْبِرُهُ عَلَیْهِ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءهُم مُّوسَی بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ، این آیه باور جبریون را که گمان می‌کنند فاعل همه‌ی افعال خداوند عزّوجلّ است و آن‌ها هیچ نقشی و ثوابی در آن ندارند، باطل می‌کند؛ زیرا خداوند به آن‌ها پاسخ داده و می‌فرماید: فَکُلًّا أَخَذْنَا بِذَنبِهِ و نفرمود: بِفِعلِنَا به؛ زیرا خدای عزّوجلّ عادل‌تر از آن است که بنده‌اش را به خاطر فعلش که او را مجبور به انجام آن کرده، عذاب‌دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص380

بحار الأنوار، ج5، ص17/ البرهان

2

(عنکبوت/ 39)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - ثُمَّ قَالَ {ابوذر (رحمة الله علیه)} أَ لَسْتُمْ تَشْهَدُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ شَرُّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ اثْنَا عَشَرَ سِتَّهًٌْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّهًٌْ مِنَ الْآخِرِینَ ثُمَ سَمَّی السِّتَّهًَْ مِنَ الْأَوَّلِینَ ابْنَ آدَمَ الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ وَ السَّامِرِیَّ وَ الدَّجَّالَ اسْمُهُ فِی الْأَوَّلِینَ وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِین.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابوذر (رحمة الله علیه) گوید: شما گواه نیستید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بدترین مردم از اوّلین و آخرین دوازده نفر هستند: شش تن از پیشینیان و شش تن از متأخّرین؟ سپس شش نفر پیشینیان را چنین نام برد: فرزند آدم که برادرش را کشت، فرعون، هامان، قارون، سامری و دجّال که نامش در میان پیشینیان است ولی با متأخّرین خروج می¬کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص380

الخصال، ج2، ص458/ نورالثقلین

3

(عنکبوت/ 39)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّ فِی التَّابُوتِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ سِتَّهًًْ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ سِتَّهًًْ مِنَ الْآخِرِینَ، فَأَمَّا السِّتَّهًُْ مِنَ الْأَوَّلِینَ: فَابْنُ آدَمَ (علیه السلام) الَّذِی قَاتَلَ أَخِیهِ، وَ فِرْعَوْنُ الْفَرَاعِنَهًِْ، وَ السَّامِرِیُّ، وَ الدَّجَّالُ، کِتَابُهُ فِی الْأَوَّلِینَ، وَ یَخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ وَ هَامَانُ، وَ قَارُون.

امام علی (علیه السلام) - در تابوت ته دوزخ شش نفر از امّت‌های پیشین جا دارند و شش نفر از امّت آخرالزّمان؛ اما آن شش نفر که از پیشینیان‌اند: فرزند آدم (علیه السلام) است که برادرش را کشت و فرعون فرعون‌ها است و سامری است و دجّال است که نامش در زمره‌ی پیشینیان است ولی در آخرالزّمان خروج خواهد کرد و هامان و قارون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص382

بحار الأنوار، ج30، ص409/ نورالثقلین

آیه فَکُلاًّ أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ [40]

ما هر یک از آنان را به گناهشان گرفتیم [و مجازات كرديم]، بر بعضی از آن‌ها طوفانی از سنگریزه فرستادیم، و بعضی از آنان را صيحه[مرگبار آسمانى] فروگرفت، و بعضی دیگر را در زمین فروبردیم، و بعضی را غرق کردیم؛ خداوند هرگز به آن‌ها ستم نکرد، ولی آن‌ها خودشان بر خویشتن ستم می‌کردند.

1

(عنکبوت/ 40)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ هُمْ قَوْمُ لُوطٍ (علیه السلام) وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ هُمْ قَوْمُ شُعَیْبٍ وَ صَالِحٍ (علی‌ها السلام) وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ هُمْ قَوْمُ هُودٍ (علیه السلام) وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا فِرْعَوْنُ وَ أَصْحَابُهُ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ تَأْکِیداً وَ رَدّاً عَلَی الْمُجَبِّرَهًِْ وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً؛ آن‌ها قوم لوط (علیه السلام) بودند. وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ؛ آن‌ها قوم شعیب (علیه السلام) و صالح (علیه السلام) بودند. وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ؛ وآن‌ها قوم هود (علیه السلام) بودند. وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا؛ آن‌ها فرعون و یارانش بودند. سپس خداوند عزّوجلّ در پاسخ به جبری مذهبان می‌فرماید: ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص382

بحار الأنوار، ج11، ص26/ بحار الأنوار، ج12، ص152؛ «منهم من اخذته… یظلمون» محذوف

2

(عنکبوت/ 40)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - أَمَّا الرَّدُّ عَلَی الْمُجَبِّرَهًِْ وَ هُمُ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّ الْأَفْعَالَ إِنَّمَا هِیَ مَنْسُوبَهًٌْ إِلَی الْعِبَادِ مَجَازاً لَا حَقِیقَهًًْ وَ إِنَّمَا حَقِیقَتُهَا لِلَّهِ لَا لِلْعِبَادِ وَ تَأَوَّلُوا فِی ذَلِکَ آیَاتٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی لَمْ یَعْرِفُوا مَعْنَاهَا کَمَا فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ لَوْ شاءَ اللهُ ما أَشْرَکُوا فَرَدَّ عَلَیْهِمْ أَهْلُ الْحَقِّ فَقَالُوا لَهُمْ إِنَّ فِی قَوْلِکُمْ ذَلِکَ بُطْلَانَ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ إِذَا نَسَبْتُمْ أَفْعَالَکُمْ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی عَمَّا یَصِفُونَ وَ کَیْفَ یُعَاقِبُ مَخْلُوقاً عَلَی غَیْرِ فِعْلٍ مِنْهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی… فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ إِلَی قَوْلِهِ وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ وَ مِثْلُ هَذَا کَثِیرٌ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ فِیهِ بُطْلَانُ مَا ادَّعَوْهُ وَ نَسَبُوهُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یَأْمُرَ خَلْقَهُ بِمَا لَا یَقْدِرُونَ أَوْ یَنْهَاهُمْ عَمَّا لَیْسَ فِیهِمْ صُنْعٌ وَ لَا اکْتِسَابٌ.

امام علی (علیه السلام) - و اما ردّ بر قائلین به جبر که گمان می‌کنند همه کارها از روی مجاز به بندگان منسوب است و در حقیقت از خداست نه بندگان و برای این سخنشان آیاتی را شاهد می‌آورند که معنای آن‌ها را نمی‌دانند، مانند این آیه وَ لَوْ شَاءَ اللهُ مَا أَشْرَکُوا (انعام/107) کسانی‌که اعتقاد حق دارند، در جواب آن‌ها می‌گویند: «این سخن شما خط بطلانی است بر ثواب و عقاب الهی. وقتی کارهایتان را به خدای متعال منسوب می‌کنید چطور خداوند مخلوقات را به خاطر کاری که خود انجام نداده‌اند عذاب می‌کند؟ خدای متعال فرمود: … فَکُلاًّ أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا وَ ما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ، که از نمونه‌های آن‌ها در کتاب خداوند فراوان است که بطلانی است بر ادّعای آن‌ها و چیزی که به خدا نسبت می‌دهند به این صورت که خداوند خلایق را امر به چیزی می‌کند که قادر به انجام آن نیستند و یا نهی از چیزی می‌کند که نمی‌توانند انجام دهند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص382

بحار الأنوار، ج90، ص85

آیه مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ [41]

مَثَل کسانی‌که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مَثَل عنکبوت است که خآن‌های برای خود انتخاب‌کرده؛ درحالی‌که سست‌ترین خانه‌ها خانه‌ی عنکبوت است اگر می‌دانستند.

1

(عنکبوت/ 41)

العسکری (علیه السلام) - تفسیر الإمام (علیه السلام) قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ إِنَّ اللهَ لایَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ* الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) فَلَمَّا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ وَ ذَکَرَ الذُّبَابَ فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَمَّا قَالَ مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ وَ ضَرَبَ الْمَثَلَ فِی هَذِهِ السُّورَهًِْ بِالَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً وَ بِالصَّیِّبِ مِنَ السَّمَاءِ قَالَتِ النَّوَاصِبُ وَ الْکُفَّارُ وَ مَا هَذَا مِنَ الْأَمْثَالِ فَتُضْرَبَ یُرِیدُونَ بِهِ الطَّعْنَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).

امام عسکری (علیه السلام) - در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) آمده است: خدا ابایی ندارد که به پشه و کمتر از آن مثل بزند. آنان که ایمان آورده‌اند می‌دانند که آن مثل درست و از جانب پروردگار آن‌هاست. و امّا کافران می‌گویند که خدا از این مثل چه می‌خواسته است؟ بسیاری را بدان گمراه می‌کند و بسیاری را هدایت. امّا تنها فاسقان را گمراه می‌کند. کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه را که خدا به پیوستن آن فرمان داده می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند، زیانکارانند (بقره/2726) امام باقر (علیه السلام) فرمود: «وقتی خداوند فرمود: مردم مثلی زده شده و اسم مگس را برد». در این آیه: کسانی را که غیر از خدا می‌خوانید [و پرستش می‌کنید]، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند. (حج/73) و در جای دیگر فرمود: مَثَل کسانی‌که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مَثَل عنکبوت است که خانه‌ای برای خود انتخاب‌کرده؛ درحالی‌که سست‌ترین خانه‌ها خانه‌ی عنکبوت است اگر می‌دانستند. و در این سوره مثل زد به کسی‌که آتشی افروزد و یا به بارانی که از آسمان فرو ریزد. ]بعد از این مثلهایی که خداوند برای مردم در قرآن آورد، [ناصبیان و کفّار گفتند این چه مثل‌هایی است به این وسیله بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خرده می‌گرفتند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

بحار الأنوار، ج24، ص388/ الإمام العسکری، ص205؛ «قوله عزوجل ان الله… فلما قال الله تعالی» محذوف

2

(عنکبوت/ 41)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا فِیمَنِ اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً فَقَالَ مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ هُوَ الَّذِی نَسَجَهُ الْعَنْکَبُوتُ عَلَی بَابِ الْغَارِ الَّذِی دَخَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ أَوْهَنُ الْبُیُوتِ فَکَذَلِکَ مَنِ اتَّخَذَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیّا.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خداوند مثل می‌زند در مورد کسانی‌که غیر خدا را به دوستی برگزیده‌اند مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً؛ این خانه همان تارهایی است که عنکبوت بر در غاری که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) وارد شد، تنید که سست‌ترین خانه‌هاست همین طور است هرکس غیر خدا، دیگری را به دوستی برگزیند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

بحار الأنوار، ج9، ص229/ القمی، ج2، ص148

3

(عنکبوت/ 41)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ ثَوْرِبْنِ‌سَعِیدٍ عَنْ سَعِیدِ‌بْنِ‌عِلَاقَهًَْ قَالَ سَمِعتُ أمِیرُالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) یَقُولُ تَرکُ نَسجِ العَنکَبُوتِ فِی البَیتِ یُورِثُ الفَقرَ.

امام علی (علیه السلام) - سعیدبن‌علاقه گوید: از امیرالمؤمنین علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «پاک نکردن تار عنکبوت از خانه، فقر می‌آورد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

نورالثقلین

4

(عنکبوت/ 41)

السّجّاد (علیه السلام) - الْمُسُوخُ مِنْ بَنِی آدَمَ ثَلَاثَهًَْ عَشَرَ، إِلَی أَنْ قَالَ: وَ أَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَکَانَتِ امْرَأَهًًْ سَیِّئَهًَْ الْخُلُقِ عَاصِیَهًًْ لِزَوْجِهَا مُوَلِّیَهًًْ عَنْهُ فَمَسَخَهَا اللَّهُ عَنْکَبُوتاً.

امام سجاد (علیه السلام) - مسخ‌شده‌ها از بنی‌آدم سیزده صنف‌اند… امّا عنکبوت؛ زنی بد اخلاق بود که شوهرش را نافرمانی می‌کرد و از او روی‌گردان بود، به همین خاطر خدای متعال او را به شکل عنکبوت مسخ کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

نورالثقلین

5

(عنکبوت/ 41)

ألرَّسول (علیه السلام) -ٍ عَنْ مُغِیرَهًَْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (علیه السلام) قَال سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَنِ الْمُسُوخِ فَقَالَ هُمْ ثَلَاثَهًَْ عَشَر إلَی أن قَالَ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَکَانَتِ امْرَأَهًًْ تَخُونُ زَوْجَهَا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مغیره از امام صادق (علیه السلام) و ایشان از پدرانشان نقل نمود که جدّشان فرمود: از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسیدم: «حیوانات مسخ شده کدامند»؟ فرمود: «سیزده صنف هستند… عنکبوت: زنی بود که به شوهرش خیانت می‌کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

الخصال، ج2، ص494/ نورالثقلین

6

(عنکبوت/ 41)

الکاظم (علیه السلام) - وَ أَمَّا الْعَنْکَبُوتُ فَکَانَتِ امْرَأَهًًْ سَحَرَتْ زَوْجَهَا.

امام کاظم (علیه السلام) - امّا عنکبوت؛ زنی بود که شوهرش را سحر کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص384

نورالثقلین

ولایت

1

(عنکبوت/ 41)

الباقر (علیه السلام) -ِ عَنْ سَالِمِ‌بْنِ‌مُکْرَمٍ عَنْ أَبِیهِ قَال سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُولُ فِی قَوْلِهِ مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً قَالَ هِیَ الْحُمَیْرَاءُ.

امام باقر (علیه السلام) - سالم‌بن‌مکرم گوید: از امام باقر (علیه السلام) که درباره‌ی آیه: مَثَلُ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ فرمود: «آن حمیراء است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص386

بحار الأنوار، ج32، ص286/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص421؛ «بتفاوت»

آیه إِنَّ اللهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِن دُونِهِ مِن شَی‌ْءٍ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ [42]

خداوند آنچه را غیر از او می‌خوانند می‌داند، و او شکست‌ناپذیر و حکیم است.

آیه وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ [43]

اینها مثالهایی است که ما برای مردم می‌زنیم، و جز اهل دانش آن را درک نمی‌کنند.

کلّیات آیه

1

(عنکبوت/ 43)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - فِی مَجمَعِ البَیَان رَوَی الوَاحِدِی بِالإسنَادِ عَن جَابِر (رحمة الله علیه) قَالَ تَلَا النَّبِِیُّ (صلی الله علیه و آله) هَذِهِ الایَهًَْ وَ قَالَ العَالِمُ الَّذِی عَقَلَ عَنِ اللهِ فَعَمِلَ بِطَاعَتِهِ وَ اجتَنَبَ سَخَطَهُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - واحدی در «مجمع البیان» با سندش از جابر (رحمة الله علیه) آورده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) این آیه را تلاوت کرد و فرمود: «عالم کسی است که خداوند را دریابد پس اطاعت کند و از خشمش دوری کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص386

نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 43)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌الْحَکَمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُوالْحَسَنِ‌مُوسَی‌بْنُ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تبارک‌وتعالی بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کِتَابِه… یَا هِشَامُ إِنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ فَقَالَ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُون.

امام کاظم (علیه السلام) - هشام‌بن‌حکم گوید: امام کاظم (علیه السلام) به من فرمود: ای هشام! خداوند به اهل عقل و فهم در کتاب خود بشارت داده است: …‌ای هشام! عقل همراه دانش می‌باشد و فرموده است: وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص386

الکافی، ج1، ص13/ بحار الأنوار، ج1، ص134/ تحف العقول، ص383

3

(عنکبوت/ 43)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ قَال إِنَّ أَبَاذَرٍّ (رحمة الله علیه) کَانَ یَقُولُ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ کَأَنَّ شَیْئاً مِنَ الدُّنْیَا لَمْ یَکُنْ شَیْئاً إِلَّا عَمَلًا یَنْفَعُ خَیْرُهُ وَ یَضُرُّ شَرُّهُ إِلَّا مِنْ رَحْمَهًِْ اللَّهِ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ لَا یَشْغَلْکَ أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ عَنْ نَفْسِکَ أَنْتَ یَوْمَ تُفَارِقُهُمْ کَضَیْفٍ بِتَّ فِیهِمْ ثُمَّ غَدَوْتَ مِنْ عِنْدِهِمْ إِلَی غَیْرِهِمْ وَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًُْ کَمَنْزِلٍ نَزَلْتَهُ ثُمَّ عَدَلْتَ عَنْهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ مَا بَیْنَ الْمَوْتِ وَ الْبَعْثِ إِلَّا کَنَوْمَهًٍْ نِمْتَهَا ثُمَّ اسْتَیْقَظْتَ مِنْهَا یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ قَدِّمْ لِمَقَامِکَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ فَإِنَّکَ مُرْتَهَنٌ بِعَمَلِکَ وَ کَمَا تَدِینُ تُدَانُ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ صَلِّ قَبْلَ أَنْ لَا تَقْدِرَ عَلَی لَیْلٍ وَ لَا نَهَارٍ تُصَلِّی فِیهِ إِنَّمَا مَثَلُ الصَّلَاهًِْ لِصَاحِبِهَا بِإِذْنِ اللَّهِ کَمَثَلِ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَی سُلْطَانٍ فَأَنْصَتَ لَهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ مَا دَامَ فِی صَلَاتِهِ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ صَلَاتِهِ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ تَصَدَّقْ قَبْلَ أَنْ لَا تَقْدِرَ أَنْ تُعْطِیَ شَیْئاً وَ لَا تَمْنَعَ مِنْهُ إِنَّمَا مَثَلُ الصَّدَقَهًِْ لِصَاحِبِهَا کَمَثَلِ رَجُلٍ طَلَبَهُ الْقَوْمُ بِدَمٍ فَقَالَ لَا تَقْتُلُونِی وَ اضْرِبُوا لِی أَجَلًا لِأَسْعَی فِی مَرْضَاتِکُمْ کَذَلِکَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ بِإِذْنِ اللَّهِ کُلَّمَا تَصَدَّقَ بِصَدَقَهًٍْ حَلَّ بِهَا عُقْدَهًًْ فِی رَقَبَتِهِ حَتَّی یَتَوَفَّی اللَّهُ أَقْوَاماً وَ قَدْ رَضِیَ عَنْهُمْ وَ مَنْ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَدْ عَتَقَ مِنَ النَّارِ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ إِنَّ قَلْباً لَیْسَ مِنْهُ مِنَ الْحَقِّ شَیْءٌ کَالْبَیْتِ الْخَرَابِ الَّذِی لَا عَامِرَ لَهُ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ خَیْرٍ وَ مِفْتَاحُ شَرٍّ فَاخْتِمْ عَلَی قَلْبِکَ کَمَا تَخْتِمُ عَلَی ذَهَبِکَ وَ وَرِقِکَ یَا مُبْتَغِیَ الْعِلْمِ إِنَّ هَذِهِ الْأَمْثَالَ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ.

امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: ابوذر (رحمة الله علیه) می‌گفت: «گویا این اشیاء دنیا چیزی نیست جز عملی که خیر آن سود بخشد، و شرّ آن زیان رساند، مگر به کسی که خداوند به او رحم آورد. ای طالب علم، نباید اهل و مال تو را از رسیدگی به خودت سرگرم سازد؛ آن روزی که از آنان جدا می‌شوی، همانند میهمانی هستی که شب را در میان آنان به سر برده و صبح از نزدشان به سوی دیگران می‌روی. و دنیا و آخرت به سان منزلی است که در آن فرود آمده، سپس به سوی غیر آن خواهی رفت. و فاصله میان مرگ و برانگیخته شدن پس از آن، جز خواب کوتاهی که به زودی از آن بیدار شوی چیز دیگری نیست. ای طالب علم، برای حضور در پیشگاه پروردگار عملی پیش فرست که تو در گرو عمل خود هستی، و هر گونه که عمل کنی جزا بینی. ای طالب علم، پیش از آنکه نتوانی بر شب و روزی دست‌یابی که در آن نماز بگزاری، نماز بخوان؛ همانا مثل نماز برای صاحبش به اذن پروردگار مثل مردی است که بر سلطانی وارد شود و آن سلطان خوب به سخنان او گوش دهد تا از بیان نیازش فارغ شود. همچنین مرد مسلمان تا آن زمان که در نماز است پیوسته خداوند را در نظر دارد تا از نمازش فارغ گردد. ای طالب علم، صدقه بده پیش از آنکه قادر بر دادن چیزی نباشی و از دادن آن ممنوع نگردی؛ همانا مثل صدقه برای صاحبش مثل مردی است که دستش به خون کسی آلوده شده و اقوام او در پی خونخواهی وی هستند و او گوید: مرا نکشید و مدّتی برایم قرار دهید تا در جلب رضایت شما کوشش نمایم. مرد مسلمان نیز به اذن خدا این چنین است. هر زمان صدقه‌ای بدهد، یک گره از گردنش گشوده شود تا اینکه خداوند اقوامی (چنین کسانی) را به نزد خویش بازستاند درحالی‌که از آنان راضی گشته است، و هر کس که خدا از وی راضی باشد، همانا از آتش آزاد شده است. ای طالب علم، آن دل که در آن چیزی از حقّ نباشد، همچون خانه ویرانی است که آبادکننده‌ای ندارد. ای طالب علم، همانا این زبان کلید خیر و کلید شرّ است. پس بر دهانت مهر زن همان گونه که بر طلا و نقره‌ات مهر می‌نهی. این مثَل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آن‌ها را جز دانایان درنمی‌یابند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص386

بحار الأنوار، ج75، ص451/ إرشادالقلوب، ج1، ص141؛ «بتفاوت»

آیه 46 - سوره عنکبوت

آیه وَ لاتُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ [46]

با اهل کتاب جز به نیکوترین روش مجادله نکنید، مگر کسانی از آنان که ستم‌کردند؛ و [به آن‌ها‌] بگویید: «ما به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده ایمان‌آورده‌ایم، و معبود ما و شما یکی است، و ما در برابر او تسلیم هستیم».

با اهل کتاب جز به نیکوترین روش مجادله نکنید، مگر کسانی از آنان که ستم‌کردند

1 -1

(عنکبوت/ 46)

الصّادق (علیه السلام) - فی الإحتجاج بِالْإِسْنَادِ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) قَالَ ذُکِرَ عِنْدَ الصَّادِقِ (علیه السلام) الْجِدَالُ فِی الدِّینِ وَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْأَئِمَّهًَْ (علیهم السلام) قَدْ نَهَوْا عَنْهُ فَقَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) لَمْ یَنْهَ عَنْهُ مُطْلَقاً وَ لَکِنَّهُ نَهَی عَنِ الْجِدَالِ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ أَمَا تَسْمَعُونَ اللَّهَ یَقُولُ وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن… قِیلَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ وَ الَّتِی لَیْسَتْ بِأَحْسَنَ قَالَ أَمَّا الْجِدَالُ الَّذِی بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَأَنْ تُجَادِلَ مُبْطِلًا فَیُورِدَ عَلَیْکَ بَاطِلًا فَلَا تَرُدَّهُ بِحُجَّهًٍْ قَدْ نَصَبَهَا اللَّهُ وَ لَکِنْ تَجْحَدُ قَوْلَهُ أَوْ تَجْحَدُ حَقّاً یُرِیدُ ذَلِکَ الْمُبْطِلُ أَنْ یُعِینَ بِهِ بَاطِلَهُ فَتَجْحَدُ ذَلِکَ الْحَقَّ مَخَافَهًَْ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ فِیهِ حُجَّهًٌْ لِأَنَّکَ لَا تَدْرِی کَیْفَ الْمَخْلَصُ مِنْهُ فَذَلِکَ حَرَامٌ عَلَی شِیعَتِنَا أَنْ یَصِیرُوا فِتْنَهًًْ عَلَی ضُعَفَاءِ إِخْوَانِهِمْ وَ عَلَی الْمُبْطِلِینَ أَمَّا الْمُبْطِلُونَ فَیَجْعَلُونَ ضَعْفَ الضَّعِیفِ مِنْکُمْ إِذَا تَعَاطَی مُجَادَلَتَهُ وَ ضَعْفَ مَا فِی یَدِهِ حُجَّهًًْ لَهُ عَلَی بَاطِلِهِ وَ أَمَّا الضُّعَفَاءُ مِنْکُمْ فَتَعْمَی قُلُوبُهُمْ لِمَا یَرَوْنَ مِنْ ضَعْفِ الْمُحِقِّ فِی یَدِ الْمُبْطِلِ وَ أَمَّا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَهُوَ مَا أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَی بِهِ نَبِیَّهُ أَنْ یُجَادِلَ بِهِ مَنْ جَحَدَ الْبَعْثَ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ إِحْیَاءِهِ لَهُ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی حَاکِیاً عَنْهُ وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی الرَّدِّ عَلَیْهِ قُلْ یَا مُحَمَّدُ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ فَأَرَادَ اللَّهُ مِنْ نَبِیِّهِ أَنْ یُجَادِلَ الْمُبْطِلَ الَّذِی قَالَ کَیْفَ یَجُوزُ أَنْ یَبْعَثَ هَذِهِ الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ فَقَالَ اللَّهُ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ فَیَعْجِزُ مَنِ ابْتَدَأَ بِهِ لَا مِنْ شَیْءٍ أَنْ یُعِیدَهُ بَعْدَ أَنْ یَبْلَی بَلِ ابْتِدَاؤُهُ أَصْعَبُ عِنْدَکُمْ مِنْ إِعَادَتِهِ ثُمَّ قَالَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً أَیْ إِذَا کَانَ قَدْ کَمَّنَ النَّارَ الْحَارَّهًَْ فِی الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ الرَّطْبِ ثُمَّ یَسْتَخْرِجُهَا فَعَرَّفَکُمْ أَنَّهُ عَلَی إِعَادَهًِْ مَنْ بَلِیَ أَقْدَرُ ثُمَّ قَالَ أَ وَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ أَیْ إِذَا کَانَ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَعْظَمَ وَ أَبْعَدَ فِی أَوْهَامِکُمْ وَ قَدَرِکُمْ أَنْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ مِنْ إِعَادَهًِْ الْبَالِی فَکَیْفَ جَوَّزْتُمْ مِنَ اللَّهِ خَلْقَ الْأَعْجَبِ عِنْدَکُمْ وَ الْأَصْعَبِ لَدَیْکُمْ وَ لَمْ تُجَوِّزُوا مِنْهُ مَا هُوَ أَسْهَلُ عِنْدَکُمْ مِنْ إِعَادَهًِْ الْبَالِی قَالَ الصَّادِقُ ع فَهَذَا الْجِدَالُ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ لِأَنَّ فِیهَا قَطْعَ عُذْرِ الْکَافِرِینَ وَ إِزَالَهًَْ شُبَهِهِمْ وَ أَمَّا الْجِدَالُ بِغَیْرِ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَأَنْ تَجْحَدَ حَقّاً لَا یُمْکِنُکَ أَنْ تُفَرِّقَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ بَاطِلِ مَنْ تُجَادِلُهُ وَ إِنَّمَا تَدْفَعُهُ عَنْ بَاطِلِهِ بِأَنْ تَجْحَدَ الْحَقَّ فَهَذَا هُوَ الْمُحَرَّمُ لِأَنَّکَ مِثْلُهُ جَحَدَ هُوَ حَقّاً وَ جَحَدْتَ أَنْتَ حَقّاً آخَر.

امام صادق (علیه السلام) - در کتاب «الإحتجاج» از قول امام امام عسکری (علیه السلام) نقل شده: خدمت امام صادق (علیه السلام) سخن از این شد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمّه (علیهم السلام) از بحث و مناظره دینی نهی کرده‌اند. ایشان فرمود: «به طور کلی نهی نکرده‌اند آنچه مورد نهی قرار گرفته، جدال و بحث و مناظره‌ایست که از طریق احسن نباشد. به این آیه توجه نمی‌کنید که می‌فرماید: با اهل کتاب جز به روشی که از همه نیکوتر است مجادله نکنید. (عنکبوت/46) … کسی گفت: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! جدال از راه صحیح و غیر صحیح کدام است»؟ فرمود: «امّا جدالی صحیح نیست که با یاوه‌سرایی به بحث بپردازی و او دلیلی باطل اقامه نماید ولی تو با دلیلی که خداوند به حق در مقابل او قرار داده، باطلش را رد نکنی و فقط حرف او را انکار کنی یا منکر یک واقعیّت و ادّعای صحیحی بشوی که او برای اثبات ادعای باطل خود کمک گرفته، از ترس اینکه مبادا این واقعیّت تو را در ادّعایت مغلوب نماید، چون نمی‌دانی چگونه از چنگ او رهایی یابی. این چنین مناظره‌ای که موجب تشویش خاطر ضعفای برادران خود شود و یاوه‌سرایان فرصت یابند، بر شیعیان ما حرام است زیرا یاوه‌سرایان و مدّعیان باطل ضعف او را دلیل بر صحت مدّعای باطل خود می‌گیرند و ضعیفان از برادرانتان در چنین گیر و داری دلگیر می‌شوند، چون می‌بینند اعتقاد صحیح آن‌ها در چنگ یک یاوه‌سرا تضعیف گردید. امّا مناظره احسن همان مناظره‌ای است که خداوند پیامبرش را مامور می‌کند تا با کسانی که منکر قیامت و حشر و نشرند بنماید. خداوند از قول آن‌ها نقل می‌کند: برای ما مثلی زد ولی آفرینش خود را فراموش کرده بود. گفت چه کس این استخوان پوسیده را زنده می‌کند؟ (یس/78) خداوند در ردّ او می‌فرماید: بگو یا محمّد! (صلی الله علیه و آله) کسی آن‌ها را زنده می‌کند که در آغاز بیافریده است، و او به هر آفرینشی داناست* آن خدایی که از درخت سبز برایتان آتش پدید آورد و شما از آن آتش می‌افروزید (یس/8079) خداوند از پیامبرش می‌خواهد که با یاوه‌سرایان به مناظره پردازد. سپس می‌فرماید: آن خدایی که از درخت سبز برایتان آتش پدید آورد و شما از آن آتش می‌افروزید یعنی با این کار می‌فهماند که او بر اعاده چیزی که کهنه است قادرتر است. سپس می‌فرماید: آیا کسی که آسمانها و زمین را آفریده است نمی‌تواند همانندشان را بیافریند؟ آری می‌تواند، که او آفریننده‌ای داناست (یس/81)» یعنی وقتی آفرینش آسمان‌ها و زمین در نظر شما مشکل‌تر و بعیدتر از خلق دوباره پوسیده‌ها باشد، چگونه آفرینش آنچه را به نظر مشکلتر است را می‌پذیرند؛ ولی آنچه ساده‌تر است که خلق دوباره موجودات پوسیده و کهنه باشد را نمی‌پذیرند». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «این است جدال احسن، زیرا بهانه‌ی کفّار را قطع و شبهه‌ی آن‌ها را بر طرف می‌نماید. امّا جدال غیر احسن به این است که حقی را انکار نمایی چون نمی‌توانی بین آن و باطلی را که ادّعا می‌کند این جدال حرام است تمیز دهی؛ پس تو نیز مانند او هستی، او یک واقعیّت را انکار نموده و تو واقعیّت دیگری را».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص398

بحار الأنوار، ج9، ص255/ الاحتجاج، ج1، ص21/ الإمام العسکری، ص527؛ «التخلص» بدل «المخلص» / نورالثقلین

1 -2

(عنکبوت/ 46)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ قَالَ الْیَهُودُ وَ النَّصَارَی إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قَالَ بِالْقُرْآنِ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ؛ منظور یهودیان و نصرانیان هستند. إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ یعنی با قرآن با ایشان مجادله کنید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص400

بحار الأنوار، ج9، ص229/ القمی، ج2، ص150/ البرهان

1 -3

(عنکبوت/ 46)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - نَحْنُ المُجَادِلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ عَلَی لِسَانِ سَبْعِینَ نَبِیّاً.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ما در تبلیغ دین خدا به زبان هفتاد پیامبر مجادله کننده‌ایم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص400

نورالثقلین

و [به آن‌ها] بگویید: «ما به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و شما نازل شده ایمان آورده‌ایم، و معبود ما و شما یکی است، و ما در برابر اوتسلیم هستیم.»

2 -1

(عنکبوت/ 46)

الصّادق (علیه السلام) - حَدَّثَنَا أَبُوعَمْرٍو الزُّبَیْرِیُّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَال وَ فَرَضَ اللَّهُ عَلَی اللِّسَانِ الْقَوْلَ وَ التَّعْبِیرَ عَنِ الْقَلْبِ بِمَا عَقَدَ عَلَیْهِ وَ أَقَرَّ بِهِ قَالَ اللَّهُ تبارک‌وتعالی وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ قَالَ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ فَهَذَا مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَی اللِّسَانِ وَ هُوَ عَمَلُه.

امام صادق (علیه السلام) - ابوعمرو زبیری از قول امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: خدا بر زبان، گفتار و بیان از جانب دل را به آنچه باورکرده و اقرار نموده، واجب ساخته است. خدای تبارک‌وتعالی فرماید: به مردم سخن نیکو گویید (بقره/83) و فرموده است: قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ؛ به خدا و آنچه به ما و شما نازل شده ایمان آوردیم و خدای ما و شما یکی است و ما تسلیم او هستیم. این است آنچه خدا بر زبان واجب کرده و این عمل زبان است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص400

الکافی، ج2، ص35/ بحار الأنوار، ج66، ص25/ وسایل الشیعهًْ، ج15، ص164/ نورالثقلین

2 -2

(عنکبوت/ 46)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مُحَمَّدُبْنُ‌عَلِیِّ‌بْنِ‌الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ وَصِیَّهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) لِوَلَدِهِ مُحَمَّدِبْنِ‌الْحَنَفِیَّهًِْ أَنَّهُ قَالَ یَا بُنَیَّ لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ بَلْ لَا تَقُلْ کُلَّ مَا تَعْلَمُ فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ یَسْأَلُکَ عَنْهَا وَ ذَکَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَ حَذَّرَهَا وَ أَدَّبَهَا وَ لَمْ یَتْرُکْهَا سُدًی… وَ فَرَضَ عَلَی اللِّسَانِ الْإِقْرَارَ وَ التَّعْبِیرَ عَنِ الْقَلْبِ مَا عَقَدَ عَلَیْهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا.

امام علی (علیه السلام) - محمّدبن‌علیّ‌بن‌حسین نقل می‌کند که در وصیّت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به فرزندش محمّدبن‌حنفیّه آمده است که حضرت فرمود: «ای پسر دلبندم! چیزی را که نمی‌دانی نگو بلکه هر چیزی را هم که می‌دانی بر زبان نیاور؛ زیرا خداوند بر تمامی اعضای تو اموری را واجب ساخته که به وسیله آن‌ها در روز قیامت بر علیه تو حجّت و دلیلی می‌آورد و از تو درباره‌ی آن‌ها می‌پرسد و آن‌ها را پند و نصیحت نموده و بیم داده و ادب آموخته و رها وانگذارده… بر زبان اعتراف و تعبیر از آنچه دل به آن بسته است، واجب شده و خداوند فرمود: قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص400

وسایل الشیعهًْ، ج15، ص168

آیه 47 - سوره عنکبوت

آیه وَ کَذالِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ [47]

و این گونه، كتاب[آسمانى] را بر تو نازل‌کردیم، كسانى‌كه[پيش از اين] كتاب[آسمانى] به آن‌ها داده‌ایم به این کتاب ایمان می‌آورند؛ و بعضی از این گروه (مشرکان) نیز به آن مؤمن می‌شوند؛ و آیات ما را جز کافران انکار نمی‌کنند.

1

(عنکبوت/ 47)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا یَعْنِی مَا یَجْحَدُ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًَْ (علیهم السلام) إِلَّا الْکافِرُونَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا، یعنی جز کافران منکر مقام امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و ائمّه (علیهم السلام) نمی‌شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص402

بحار الأنوار، ج23، ص207/ نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 47)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ یَعْنِی أَهْلَ الْإِیمَانِ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهًِْ.

امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) ذیل آیه: فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ فرمود: «آنان آل محمّد (صلی الله علیه و آله) هستند. و وَ مِنْ هَؤُلَاء مَن یُؤْمِنُ بِهِ، یعنی مؤمنان از اهل قبله هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص402

بحار الأنوار، ج9، ص229/ نورالثقلین/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص423/ البرهان

آیه 48 - سوره عنکبوت

آیه وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لاتَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ [48]

تو هرگز پیش از این هیچ کتابی نمی‌خواندی، و با دست خود چیزی نمی‌نوشتی، مبادا کسانی که در صدد [تكذيب و] ابطال سخنان تو هستند، شک و تردیدکنند.

1

(عنکبوت/ 48)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ وَ هُوَ مَعْطُوفٌ عَلَی قَوْلِهِ فِی سُورَهًِْ الْفُرْقَانِ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ کَیْفَ یَدَّعُونَ أَنَّ الَّذِی تَقْرَؤُهُ أَوْ تُخْبِرُ بِهِ تَکْتُبُهُ عَنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ أَیْ شَکُّوا.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَمَا کُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن کِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ معطوف است بر سوره‌ی فرقان آیه آن‌ها را برای خود نوشته و صبح و شام بر او املا می‌شود (فرقان/5). و خداوند به ایشان پاسخ داده و فرموده است: چگونه ادّعا می‌کنند که آنچه را که می‌خوانی و از آن آگاه می‌شوی را از دیگری رونویسی می‌کنی، درحالی‌که تو هرگز پیش از این هیچ کتابی نمی‌خواندی، و با دست خود چیزی نمی‌نوشتی، مبادا کسانی که در صدد [تکذیب و] ابطال سخنان تو هستند، شک و تردیدکنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص402

بحار الأنوار، ج16، ص132/ القمی، ج2، ص150/ الثقلین/ البرهان

2

(عنکبوت/ 48)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَالْقُرْآنُ مِنْهُ نَاسِخٌ، وَ مِنْهُ مَنْسُوخٌ، وَ مِنْهُ مُحْکَمٌ، وَ مِنْهُ مُتَشَابِهٌ، وَ مِنْهُ عَامٌّ، وَ مِنْهُ خَاصٌّ، وَ مِنْهُ تَقْدِیمٌ، وَ مِنْهُ تَأْخِیرٌ، وَ مِنْهُ مُنْقَطِعٌ، وَ مِنْهُ مَعْطُوفٌ، وَ مِنْهُ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ، وَ مِنْهُ عَلَی خِلَافِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ، وَ مِنْهُ مَا لَفْظُهُ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ، وَ مِنْهُ مَا لَفْظُهُ خَاصُّ وَ مَعْنَاهُ عَامٌّ، وَ مِنْهُ آیَاتٌ بَعْضُهَا فِی سُورَهًٍْ وَ تَمَامُهَا فِی سُورَهًٍْ أُخْرَی… وَ أَمَّا الْآیَاتُ الَّتِی هِیَ فِی سُورَهًٍْ وَ تَمَامُهَا فِی سُورَهًٍْ أُخْرَی… قَوْلُهُ: اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ: وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ فَنِصْفُ الْآیَهًِْ فِی سُورَهًِْ الْفُرْقَانِ وَ نِصْفُهَا فِی سُورَهًِْ الْقَصَصِ وَ الْعَنْکَبُوتِ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - در قرآن، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام، تقدیم و تأخیر، منقطع و معطوف وجود دارد. حرفی به جای حرفی دیگر نشسته است و برخی از آن، تحریف شده است. در برخی آیات، لفظ، عامّ است و معنایش خاص، و یا لفظش خاص و معنایش عام است. گاهی قسمتی از آیات در یک سوره و کامل آن در سوره دیگر است… و امّا آیاتی که در سوره‌ای آمده و پایان آن در سوره دیگری است… وی آن را رونویس کرده، و هر صبح و شام بر او املا می‌شود. (فرقان/5) خداوند به آن‌ها پاسخ داد: وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ نصف آیه در سوره فرقان و نصف آن در سوره عنکبوت است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص402

القمی، ج1، ص10

3

(عنکبوت/ 48)

الرّضا (علیه السلام) - وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنَّهُ کَانَ یَتِیماً فَقِیراً رَاعِیاً أَجِیراً لَمْ یَتَعَلَّمْ کِتَاباً وَ لَمْ یَخْتَلِفْ إِلَی مُعَلِّمٍ ثُمَّ جَاءَ بِالْقُرْآنِ الَّذِی فِیهِ قِصَصُ الْأَنْبِیَاءِ (علیه السلام) وَ أَخْبَارُهُمْ حَرْفاً حَرْفاً وَ أَخْبَارُ مَنْ مَضَی وَ مَنْ بَقِیَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًْ.

امام رضا (علیه السلام) - از معجزات پیامبر ما (صلی الله علیه و آله) این است که یتیمی بود فقیر و چوپان، نه درس خوانده بود و نه با معلّمی رفت و آمد داشت. قرآن را آورد که داستان‌های پیامبران و اخبار آن‌ها حرف به حرف و اخبار گذشتگان و آیندگان تا روز قیامت در آن هست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص402

نورالثقلین

ولایت

1

(عنکبوت/ 48)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَوْلُهُ تَعَالَی وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ وَ رُوِیَ عَنْهُ نَحْنُ أُمَّهًٌْ أُمِّیَّهًٌْ لَا نَقْرَأُ وَ لَا نَکْتُبُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ روایت شده که آن حضرت فرمود: «ما امّتی اُمّی هستیم که نمی¬خوانیم و نمی¬نویسیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

بحار الأنوار، ج16، ص118

آیه 49 - سوره عنکبوت

آیه بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظّالِمُونَ [49]

ولی این آیات روشنی‌است که در سینه کسانی‌که دانش به آن‌ها داده شده جای‌دارد؛ و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند.

ولایت

1

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُولُ فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ.

امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیرگوید: شنیدم که امام باقر (علیه السلام) با شنیدن آیه: بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ با دست مبارک خود به سینه خویش اشاره فرمود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

الکافی، ج1، ص213/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص179/ نورالثقلین/ البرهان

2

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِالْعَزِیزِالْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام).

امام صادق (علیه السلام) - عبدالعزِیزعبدی گوید: امام صادق (علیه السلام) ذیل آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فرمود: «منظور از آن‌ها ائمّه (علیهم السلام) هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

الکافی، ج1، ص214/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص180/ مستدرک الوسایل، ج17، ص328/ بحار الأنوار، ج9، ص229/ نورالثقلین/ البرهان

3

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - محمّدبن فضیل قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) خَاصَّهًًْ.

امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن فضیل گوید: شنیدم که امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فرمود: «آنان اختصاصاً امامان (علیهم السلام) هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

الکافی، ج1، ص214/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص180/ بحار الأنوار، ج23، ص201/ بصایرالدرجات، ص205/ نورالثقلین/ البرهان

4

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - فِی قَوْلِهِ تَعَالَی بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ إِیَّانَا عَنَی الْأَئِمَّهًَْ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله).

امام باقر (علیه السلام) - بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ، منظور این آیه فقط ما آل محمّد (صلی الله علیه و آله) هستیم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

بحار الأنوار، ج23، ص191/ المناقب، ج4، ص283/ بحار الأنوار، ج23، ص192 و القمی، ج2، ص150/ البرهان

5

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَسْبَاطٍ قَالَ سَأَلَ رَجُلٌ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ نَحْنُ هُمْ.

امام صادق (علیه السلام) - علیّ‌بن‌اسباط گوید: مردی از حضرت صادق (علیه السلام) در مورد آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ پرسید. فرمود: «ما همان کسانیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

مستدرک الوسایل، ج17، ص328/ بحار الأنوار، ج23، ص201/ بصایرالدرجات، ص205/ نورالثقلین/ البرهان

6

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - سَدِیرٌ‌الصَّیْرَفِیُّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ نَحْنُ هُمْ وَ إِیَّانَا عَنَی.

امام صادق (علیه السلام) - سدیرصیرفی گوید: امام صادق (علیه السلام) در مورد سخن خداوند: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فرمود: «ما، همان کسانی هستیم که علم به آن‌ها داده شده و خدا ما را قصد کرده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

بحار الأنوار، ج23، ص203/ مستدرک الوسایل، ج17، ص327/ المناقب، ج4، ص420/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص423

7

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - سَدِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ قَوْلُ اللَّهِ تبارک‌وتعالی بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ* أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ قَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الْأَئِمَّهًُْ وَ النَّبَأُ الْإِمَامَهًُْ.

امام صادق (علیه السلام) - سدیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این دو آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ. و: بگو: این خبری بزرگ است که شما از آن اعراض می‌کنید. (ص/6867) پرسیدم. فرمود: «الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ؛ ائمّه (علیهم السلام) هستند. و نبأ، امامت است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص404

بحار الأنوار، ج23، ص203/ بصایرالدرجات، ص207/ مستدرک الوسایل، ج17، ص330

8

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌الرَّحِیمِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ انْتَهَی إِلَی آیٍ فِی الْقُرْآنِ ثُمَّ جَمَعَ أَصَابِعَهُ ثُمَّ قَالَ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ.

امام باقر (علیه السلام) - عبدالرّحیم از امام باقر (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «این علم (علم مخصوص امام) در آیه‌ای از قرآن آمده است. سپس انگشتان خود را جمع کرد و آنگاه فرمود: بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

بحار الأنوار، ج23، ص203/ بصایرالدرجات، ص206/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص199/ نورالثقلین/ البرهان

9

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ثُمَّ قَالَ أَمَا وَ اللَّهِ یَا أَبَامُحَمَّدٍ مَا قَالَ بَیْنَ دَفَّتَیِ الْمُصْحَفِ قُلْتُ مَنْ هُمْ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مَنْ عَسَی أَنْ یَکُونُوا غَیْرَنَا.

امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیرگوید: امام باقر (علیه السلام) این آیه را قرائت نمود و سپس فرمود: «به خدا‌ای ابامحمّد! خداوند در این آیه نفرمود که قرآن همان است که بین دوجلد قرار دارد] بلکه فرمود: در سینه‌ی کسانی که دانش به آن‌ها داده شده جای دارد [. از امام (علیه السلام) پرسیدم: «این اهل دانش چه کسانی هستند»؟ امام پاسخ داد: «غیر از ما چه کسی ممکن است باشد»؟!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

الکافی، ج1، ص214/ مستدرک الوسایل، ج17، ص328/ بحار الأنوار، ج23، ص200/ وسایل الشیعهًْ، ج27، ص180/ البرهان

10

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فَقُلْتُ لَهُ أَنْتُمْ هُمْ فَقَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) مَنْ عَسَی أَنْ یَکُونُوا وَ نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: از امام باقر (علیه السلام) در مورد آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ پرسیدم: «آیا شما همان کسانی هستید که دانش به آن‌ها داده شده است»؟ حضرت پاسخ داد: «چه کسی غیر ما ممکن است باشد و حال آنکه ما همان راسخان در علم هستیم که در قرآن آمده: الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

بحار الأنوار، ج23، ص189/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص423/ مستدرک الوسایل، ج17، ص327

11

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - زَیْدِبْنِ‌سَلَّامٍ‌الْجُعْفِیِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنَّ خَیْثَمَهًَْ حَدَّثَنِی عَنْکَ أَنَّهُ سَأَلَکَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ فَحَدَّثَنِی أَنَّکَ حَدَّثْتَهُ أَنَّهَا نَزَلَتْ فِیکُمْ خَاصَّهًًْ وَ أَنَّکُمُ الَّذِینَ أُوتِیتُمُ الْعِلْمَ قَالَ صَدَقَ وَ اللَّهِ خَیْثَمَهًُْ لَهَکَذَا حَدَّثْتُهُ.

امام باقر (علیه السلام) - زیدبن‌سلام جعفی گوید: خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیدم و عرض کردم: «خدا خیرتان دهد، خیثمه به من گفت که از شما درباره‌ی آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ، سؤال کرده و به ایشان فرموده‌اید که این آیه فقط درباره‌ی شما خانواده است و شمایید کسانی که به آن‌ها علم داده شد». فرمود: «به خدا سوگند خیثمه راست گفته، همین طور به او گفتم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

بحار الأنوار، ج23، ص193/ فرات الکوفی، ص319

12

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌أَسْبَاطٍ قَال سَأَلَ رَجُلٌ أَبَاعبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ نَحْنُ هُمْ فَقَالَ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قَالَ کُلُّنَا قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یَجِیءَ صَاحِبُ السَّیْفِ فَإِذَا جَاءَ صَاحِبُ السَّیْفِ جَاءَ أَمْرٌ غَیْرُ هَذَا.

امام صادق (علیه السلام) - علیّبن‌أسباط گوید: مردی از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی کلام خدای عزّوجلّ: بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ پرسش نمود، امام (علیه السلام) فرمود: «آن‌ها ما هستیم». آن مرد عرض کرد: «فدایت شوم! تا قیام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف)»؟ فرمود: «همه‌ی ما یکی پس از دیگری قائم به امر خدای عزّوجلّ هستیم تا اینکه صاحب شمشیر بیاید و چون ایشان بیاید، فرمانی دیگر می‌رسد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

بحار الأنوار، ج23، ص189/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص424/ البرهان

کسانی که دانش به آن‌ها داده شده است

1 -1

(عنکبوت/ 49)

الباقر (علیه السلام) - عَبْدِاللَّهِ‌بْنِ‌عَجْلَانَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ قَالَ نَحْنُ الْأَئِمَّهًُْ خَاصَّهًًْ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ فَزَعَمَ أَنَّ مَنْ عَرَفَ الْإِمَامَ وَ الْآیَاتِ مِمَّنْ یَعْقِلُ ذَلِکَ.

امام باقر (علیه السلام) - حمران و عبداللَّه‌بن‌عجلان از امام باقر (علیه السلام) نقل کردند که درباره‌ی آیه: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ فرمود: «فقط ما امامان هستیم». و آن‌ها را جز دانایان درنمی‌یابند (عنکبوت/43) معتقد بود هرکس امام و آیات را بشناسد، از کسانی است که این مطلب را درک می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص406

بحار الأنوار، ج23، ص202/ بصایرالدرجات، ص206/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2

(عنکبوت/ 49)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - تَفْسِیرُ النُّعْمَانِی فِی کِتَابِ الْقُرْآنِ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ وَ أَمَّا الْإِیمَانُ وَ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ وَ زِیَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِیمَانُ بِاللَّه تَعَالَی هُوَ أَعْلَی الْأَعْمَالِ دَرَجَهًًْ وَ أَشْرَفُهَا مَنْزِلَهًًْ وَ أَسْنَاهَا حَظّاً فَقِیلَ لَهُ الْإِیمَانُ قَوْلٌ وَ عَمَلٌ أَمْ قَوْلٌ بِلَا عَمَلٍ فَقَالَ الْإِیمَانُ تَصْدِیقٌ بِالْجَنَانِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ وَ هُوَ عَمَلٌ کُلُّهُ وَ مِنْهُ التَّامُّ وَ مِنْهُ الْکَامِلُ تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصُ الْبَیِّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الزَّائِدُ الْبَیِّنُ زِیَادَتُهُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی مَا فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَارِحَهًٍْ مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِلَّا وَ قَدْ وُکِلَتْ بِغَیْرِ مَا وُکِلَتْ بِهِ الْأُخْرَی فَمِنْهَا قَلْبُهُ الَّذِی یَعْقِلُ بِهِ وَ یَفْقَهُ وَ یَفْهَمُ وَ یَحِلُّ وَ یَعْقِدُ وَ یُرِیدُ وَ هُوَ أَمِیرُ الْبَدَنِ وَ إِمَامُ الْجَسَدِ الَّذِی لَا تُورَدُ الْجَوَارِحُ وَ لَا تَصْدُرُ إِلَّا عَنْ رَأْیِهِ وَ أَمْرِهِ وَ نَهْیِه… لَنْ یُؤْمِنَ بِاللَّهِ إِلَّا مَنْ آمَنَ بِرَسُولِهِ وَ حُجَجِهِ فِی أَرْضِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَا کَانَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِیَجْعَلَ لِجَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِمَاماً فِی جَسَدِهِ یَنْفِی عَنْهَا الشُّکُوکَ وَ یُثْبِتُ لَهَا الْیَقِینَ وَ هُوَ الْقَلْبُ وَ یُهْمِلُ ذَلِکَ فِی الْحُجَج… ثُمَّ بَیَّنَ مَحَلَّ وُلَاهًِْ أَمْرِهِ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ بِتَأْوِیلِ کِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّوَجَلَّ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ عَجَزَ کُلُّ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ عَنْ مَعْرِفَهًِْ تَأْوِیلِ کِتَابِهِ غَیْرَهُمْ لِأَنَّهُمْ هُمُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ الْمَأْمُونُونَ عَلَی تَأْوِیلِ التَّنْزِیلِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ إِلَی آخِرِوَ قَالَ سُبْحَانَهُ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ طَلَبُ الْعِلْمِ أَفْضَلُ مِنَ الْعِبَادَهًْ.

امام علی (علیه السلام) - درتفسیر «نعمانی» در فصل قرآن آمده است: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آن‌ها از این قرار است؛ ایمان به خداوند بالاترین اعمال می‌باشد و در مرتبه‌ی عالی قرار دارد، و گرامی‌تر از آن مقامی نیست و بهره‌اش از همه افزون‌تر است. گفته شد: «یا امیرالمؤمنین! (علیه السلام) ایمان، گفتار و کردار است و یا تنها گفتار می‌باشد»؟ فرمود: «ایمان، گواهی به قلب، و اعتراف در زبان و عمل به اعضاء و جوارح می‌باشد، ایمان همه‌اش عمل است، ایمان گاهی کامل و گاهی نیمه کامل و زمانی ناقص و گاهی هم زائد است، به‌طوری‌که این نقصان و زیادی به وضوح دیده می‌شود. خداوند متعال برای هر یک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه‌ای را معیّن کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد، یکی از آن‌ها قلب آدمی است که به‌وسیله‌ی آن مسایل را درک می‌کند و فهم و شعورش باز می‌گردد، و مشکلات را حل می‌نماید و خیر و شرّش را می‌فهمد. قلب، امیر و فرمانده‌ی بدن است، و هر کاری که سایر اعضاء و جوارح انجام می‌دهند به دستور قلب انجام می‌گردد و امر و نهی در بدن به وسیله قلب اجراء می‌شود… کسی به خداوند ایمان نمی‌آورد مگر اینکه به رسول خدا و حجّت‌های او در زمین ایمان بیاورد، خداوند می‌فرماید: هرکس از رسول اطاعت کند از خداوند هم اطاعت کرده‌است (نساء/80) این‌طور نیست که خداوند در میان اعضاء و جوارح آدمیان رهبر و امامی قرار دهد که شکّ و شبه را از آن‌ها دور کند و برای آن‌ها یقین را ثابت نماید و آن امام قلب آدمی می‌باشد، ولی در حجّت‌ها آن را مهمل بگذارد… بعد از این ولاهًْ امر را که از اهل علم هستند بیان کرد و مقام آن‌ها را روشن ساخت، و در کتاب خود فرمود: اگر آن‌ها مسائل مورد خلاف را به رسول و صاحبان امر ارجاع دهند آن‌ها با علمی که دارند حق را استخراج خواهند کرد و حقیقت را روشن خواهند ساخت. (نساء/83) از این‌جا معلوم است که مردم از تأویل کتاب عاجز می‌باشند و فقط صاحبان امر می‌توانند آن را استنباط کنند، زیرا آن‌ها راسخ در علم هستند، و محلّ اطمینان در تأویل قرآن می‌باشند و در قرآن فرمود: تأویل قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمی‌دانند (آل‌عمران/7) و در جای دیگر فرمود: آن‌ها آیات روشنی هستند که در سینه‌های اهل علم قرار دارند. طلب علم و فضیلت از عبادت بهتر است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص408

بحار الأنوار، ج66، ص80/ بحار الأنوار، ج90، ص55؛ «اسماها» بدل «اسناها»

1 -3

(عنکبوت/ 49)

الصّادق (علیه السلام) - قَدْ رُوِّینَا عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ جَعْفَرِبْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) أَنَّ سَائِلًا سَأَلَهُ فَقَالَ. . . فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ وَ مَا الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ نَقَلَ الْإِمَامَهًَْ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ إِلَی وُلْدِ الْحُسَیْنِ قُلْنَا لَهُ نَقَلَهَا الْکِتَابُ فَإِنْ قَالَ کَیْفَ ذَلِکَ إِنَّمَا تَکُونُ بِالسَّبْقِ وَ الطَّهَارَهًِْ مِنَ الذُّنُوبِ الْمُوبِقَهًِْ الَّتِی تُوجِبُ النَّارَ ثُمَّ الْعِلْمِ الْمُبْرَزِ قِیلَ لَهُ إِنَّ الْإِمَامَهًَْ بِجَمِیعِ مَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّهًُْ مِنْ حَلَالِهَا وَ حَرَامِهَا وَ الْعِلْمِ بِکِتَابِ اللَّهِ خَاصِّهِ وَ عَامِّهِ وَ ظَاهِرِهِ وَ بَاطِنِهِ وَ مُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ وَ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ دَقَائِقِ عِلْمِهِ وَ غَرَائِبِ تَأْوِیلِهِ قَالَ السَّائِلُ وَ مَا

الْحُجَّهًُْ فِی أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَکُونُ إِلَّا عَالِماً بِهَذِهِ الْأَشْیَاءِ الَّتِی ذَکَرْتَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِیمَنْ أَذِنَ لَهُمْ بِالْحُکُومَهًِْ وَ جَعَلَهُمْ أَهْلَهَا إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِی‌ها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ فَالرَّبَّانِیُّونَ هُمُ الْأَئِمَّهًُْ دُونَ الْأَنْبِیَاءِ الَّذِینَ یُرَبُّونَ النَّاسَ بِعِلْمِهِمْ وَ الْأَحْبَارُ دُونَهُمْ وَ هُمْ دُعَاتُهُمْ ثُمَّ أَخْبَرَ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ وَ لَمْ یَقُلْ بِمَا جَهِلُوا ثُمَّ قَال هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ وَ قَالَ بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ و قال وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ ثُمَّ قَالَ إِنَّما یَخْشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ وَ قَالَ أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ فَهَذِهِ الْحُجَّهًُْ بِأَنَّ الْأَئِمَّهًَْ لَا یَکُونُونَ إِلَّا عُلَمَاء.

امام صادق (علیه السلام) - در کتاب «دعائم الاسلام» روایت شده شخصی از امام صادق (علیه السلام) پرسشی کرد و ایشان در پاسخ فرمود: اگر گوینده‌ای بگوید: «چه دلیلی داشت که خداوند عزّوجلّ امامت را از فرزندان حسن (علیه السلام) به فرزند حسین (علیه السلام) انتقال داد»؟ می‌گوییم: «کتاب خدا آن (امامت) را انتقال داد». اگر بگوید: «این امر چگونه است و حال‌آنکه [امامت] به پیشی گرفتن [در دین] و پاک بودن از گناهان هلاک‌کننده‌ای که سبب [داخل شدن] درآتش می‌شود، می‌باشد و بعد از آن، [امامت] به علم آشکار کننده، است»؟ به او گفته می‌شود: «امامت به [داشتن] همه‌ی آنچه که امّت از حلال و حرام و از علم به کتاب خدا خاصّ و عامّ و ظاهر و باطن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و ظرایف علم و غرایب تأویل آن، به آن نیاز دارند». سؤال‌کننده گفت: «دلیل اینکه امام باید به این چیزهایی که ذکر کردی، علم داشته باشد، چیست»؟ فرمود: «[دلیلش] کلام خداوند عزّوجلّ درباره‌ی آن‌هایی است که به آن‌ها اجازه حکومت داده و آن‌ها را شایسته آن قرار داده است [که می‌فرماید:] ما تورات را نازل کردیم که درآن هدایت و نور بود و پیامبران که تسلیم در برابر فرمان خدا بودند، با آن، برای یهودیان حکم می‌کردند و [همچنین] علما و دانشمندان… (مائده/44) که علما (ربّانیّون)، همان امامان هستند که غیر از پیامبرانند با علمشان مردم را تربیت می‌کنند و دانشمندان، افرادی غیر از آن‌ها (امامان) هستند که همان دعوت‌کنندگان مردم [به سوی حق] هستند. آن‌گاه [خداوند] عزّوجلّ خبر داد و فرمود: [علما و دانشمندان] به این کتاب الهی که به آن‌ها سپرده شده بود و برآن گواه بودند [داوری می‌کردند] (مائده/44) و نفرمود: «با نادانی خود[داوری می‌کردند]». آن‌گاه فرمود: آیا کسانی‌که می‌دانند با کسانی‌که نمی‌دانند یکسانند؟ تنها صاحبان مغز متذکر می‌شوند. (زمر/9) و فرمود: بَلْ هُوَ آیاتُ بَیِّناتُ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ و فرمود: و آن‌ها را جز دانایان درنمی‌یابند (عنکبوت/43) آن‌گاه فرمود: در میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می‌ترسند. (فاطر/28) و فرمود: آیا کسی که هدایت به حق می‌کند برای پیروی شایسته‌تر است یا آن کس که خود هدایت نمی‌شود مگر هدایتش‌کنند. شما را چه می‌شود؟ چگونه داوری می‌کنید؟ (یونس/35) و این [آیات] دلیل است بر اینکه امامان حتماً باید عالم (دانشمند) باشند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص408

دعایم الإسلام، ج1، ص36

و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند

2 -1

(عنکبوت/ 49)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا یَعْنِی مَا یَجْحَدُ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ الْأَئِمَّهًَْ (علیهم السلام) إِلَّا الظَّالِمُونَ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا، یعنی امیرالمؤمنین (علیه السلام) و دیگر ائمّه (علیهم السلام) را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص410

بحار الأنوار، ج23، ص192/ القمی، ج2، ص150/ البرهان

آیه وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذیرٌ مُبین [50]

و گفتند: «چرا بر او از جانب پروردگارش نشانه‌هایی [معجزه‌آسا] نازل نشده است؟» بگو: «آن نشانه‌ها پیش خداست، و من تنها هشداردهنده‌ای آشکارم.»

آیه أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذالِکَ لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ [51]

یا برای آنان کافی نیست که این کتاب را بر تو نازل‌کردیم که پیوسته بر آن‌ها تلاوت می‌شود؟! در این، رحمت و هشداری است برای کسانی که ایمان می‌آورند.

1

(عنکبوت/ 51)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - الْقُشَیْرِیِّ: إِنَّ بَعْضَ الْمُسْلِمِینَ کَتَبُوا شَیْئاً مِنْ کُتُبِ أَهْلِ الْکِتَابِ فَنَزَلَ أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) جِئْتُکُمْ بِهَا بَیْضَاءَ نَقِیَّهًْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [قشیری نقل می‌کند:] برخی از مسلمانان از کتاب‌های اهل کتاب مطلب می‌نوشتند که این آیه نازل شد: أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «من این (آیات یا قرآن) را برای شما به صورت درخشنده و پیراسته آوردم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص410

المناقب، ج1، ص52/ نورالثقلین

آیه قُلْ کَفی بِاللهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللهِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ [52]

بگو: «همین بس که خدا میان من و شما گواه است؛ آنچه را در آسمان‌ها و زمین است می‌داند؛ و کسانی‌که به باطل ایمان آوردند و به خدا کافر شدند زیانکاران واقعی هستند.»

آیه وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَ لَوْ لَا أَجَلٌ مُّسَمًّی لجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَ لَیَأْتِیَنهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ [53]

آنان با شتاب از تو عذاب را می‌طلبند؛ و اگر موعد مقرّری تعیین نشده بود، عذاب [الهى] به سراغ آنان می‌آمد؛ و سرانجام این عذاب به طور ناگهانی بر آن‌ها وارد می‌شود در حالی که نمی‌دانند [و غافلند].

آیه یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةُ بِالْکَافِرِینَ [54]

آنان با عجله از تو عذاب می‌طلبند، در حالی که جهنم به کافران احاطه دارد.

آیه یَوْمَ یَغْشَئهُمُ الْعَذَابُ مِن فَوْقِهِمْ وَ مِن تحَْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ یَقُولُ ذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُون [55]

آن روزکه عذاب [الهى] آن‌ها را از بالای سر و پایین پایشانفرا می‌گیرد و به آن‌ها می‌گوید: «بچشید آنچه را عمل می‌کردید»

1

(عنکبوت/ 55)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِالرَّحْمَنِ‌بْنِ‌کَثِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ کَفی بِاللهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قَالَ إِیَّانَا عَنَی وَ عَلِیٌ (علیه السلام) أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا.

امام صادق (علیه السلام) - عبدالرّحمن‌بن‌کثیر نقل می‌کند: امام صادق (علیه السلام) ذیل این آیه: بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است. (رعد/43) فرمود: «خدا ما را قصد کرده و علی (علیه السلام) بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) اوّلین ما و افضل از ما و بهترین ما خاندان است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص412

بحار الأنوار، ج26، ص172

2

(عنکبوت/ 55)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌کَثِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ قَالَ فَفَرَّجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) بَیْنَ أَصَابِعِهِ فَوَضَعَهَا عَلَی صَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ عِنْدَنَا وَ اللَّهِ عِلْمُ الْکِتَابِ کُلُّه.

امام صادق (علیه السلام) - عبدالرّحمن‌بن‌کثیر از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: «و آن کس که از علم کتاب بهره‌ای داشت گفت: من، پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو می‌آورم (نمل/40)». امام (علیه السلام) انگشتان خود را از هم گشود و بر سینه گذاشت و فرمود: «به خدا قسم! در نزد ما تمام علم کتاب هست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص412

بحار الأنوار، ج26، ص170

3

(عنکبوت/ 55)

الصّادق (علیه السلام) -ِ عَنْ سَدِیرٍ قَالَ کُنْتُ أَنَا وَ أَبُوبَصِیرٍ وَ یَحْیَی الْبَزَّازُ وَ دَاوُدُبْنُ‌کَثِیرٍ فِی مَجْلِسِ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) … یَا سَدِیرُ فَهَلْ وَجَدْتَ فِیمَا قَرَأْتَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ کَفی بِاللهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قَالَ قُلْتُ قَدْ قَرَأْتُهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ أَفْهَمُ أَمْ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قَالَ لَا بَلْ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ کُلُّهُ قَالَ فَأَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی صَدْرِهِ وَ قَالَ عِلْمُ الْکِتَابِ وَ اللَّهِ کُلُّهُ عِنْدَنَا عِلْمُ الْکِتَابِ وَ اللَّهِ کُلُّهُ عِنْدَنَا.

امام صادق (علیه السلام) - سدیر گوید: من و ابوبصیر و یحیی بزّاز و داودبن‌کثیر در مجلسی در محضر امام صادق (علیه السلام) بودیم… فرمود: «ای سدیر! در قرآن این آیه: بگو: خدا و هرکس که از کتاب آگاهی داشته باشد، به شهادت میان من و شما کافی است (رعد/43) را خوانده‌ای»؟ گفتم: «فدایت شوم! خوانده‌ام». فرمود: «آنکه جزئی از علم کتاب نزد اوست داناتر است یا کسی که کل علم کتاب نزد اوست»؟ گفتم: «بلکه کسی که کل علم کتاب نزد اوست». سپس با دست به سینه خود اشاره کرد و فرمود: «تمام علم کتاب و اللَّه نزد ما است، تمام علم کتاب والله نزد ما است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص412

بحار الأنوار، ج26، ص197

آیه یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیّایَ فَاعْبُدُونِ [56]

ای بندگان من که ایمان‌آورده‌اید! زمین من گسترده‌است، پس تنها مرا بپرستيد[و هجرت كنيد و در برابر فشارهاى دشمنان تسليم نشويد].

فرود آمدن

1

(عنکبوت/ 56)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَا وَرَدَ فِی رِوَایَهًِْ شُعْبَهًَْ عَنْ قَتَادَهًَْ‌عَنِ‌الْحَسَنِ فِی خَبَرٍ طَوِیلٍ نَنْقُلُ مِنْهُ مَوْضِعَ الْحَاجَهًِْ} وَ هُوَ أَنَّه لَمَّا حَضَرَتْ أَبَاطَالِبٍ (رحمة الله علیه) الْوَفَاهًُْ دَعَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بَکَی وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنِّی أَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا لِی غَمٌّ إِلَّا غَمُّکَ إِلَی أَنْ قَالَ (صلی الله علیه و آله) یَا عَمِّ إِنَّکَ تَخَافُ عَلَیَّ أَذَی أَعَادِیَّ وَ لَا تَخَافُ عَلَی نَفْسِکَ عَذَابَ رَبِّی فَضَحِکَ أَبُوطَالِبٍ (رحمة الله علیه) وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) دَعَوْتَنِی وَ کُنْتَ قُدْماً أَمِیناً وَ عَقَدَ بِیَدِهِ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سِتِّینَ عَقَدَ الْخِنْصِرَ وَ الْبِنْصِرَ وَ عَقَدَ الْإِبْهَامَ عَلَی إِصْبَعِهِ الْوُسْطَی وَ أَشَارَ بِإِصْبَعِهِ الْمُسَبِّحَهًِْ یَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَامَ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ الَّذِی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً لَقَدْ شَفَّعَکَ فِی عَمِّکَ وَ هَدَاهُ بِکَ فَقَامَ جَعْفَرٌ وَ قَالَ لَقَدْ سُدْتَنَا فِی الْجَنَّهًِْ یَا شَیْخِی کَمَا سُدْتَنَا فِی الدُّنْیَا فَلَمَّا مَاتَ أَبُوطَالِبٍ (رحمة الله علیه) أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در روایتی، قتاده از حسن آمده است: هنگامی‌که وقت وفات ابوطالب (رحمة الله علیه) فرا رسید، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را صدا زد و گریه کرد و گفت: «ای محمّد! (صلی الله علیه و آله) من از دنیا می‌روم ولی هیچ اندوهی جز غم تو ندارم». تا اینجا که [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] فرمود: «ای عمو جان! تو بر من از اینکه دشمنانم مرا اذیّت کنند می‌ترسی و بر خودت از عذاب پروردگارم نمی‌ترسی»؟ ابوطالب (رحمة الله علیه) خندید و گفت: «ای محمّد! (صلی الله علیه و آله) تو مرا دعوت‌کردی و آقا و امین بودی». سپس به صورت اشاره ایمان خود را فهماند و با انگشت تسبیح‌کننده‌اش (انگشت سبّابه) اشاره کرد درحالی‌که می‌گفت: «لا اله الاّّ الله محمّد رسول الله». علی (علیه السلام) برخاست و گفت: «الله اکبر! سوگند به کسی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرد [خدا] شفاعت تو را درباره‌ی عمویت پذیرفت و به واسطه‌ی تو، او را هدایت کرد». جعفر بلند شد و گفت: «ای شیخ من! در بهشت سیّد و آقای ما شدی همان‌گونه که در دنیا سیّد و آقای ما بودی». هنگامی‌که ابوطالب (رحمة الله علیه) از دنیا رفت خداوند متعال این آیه را نازل کرد: یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص412

بحار الأنوار، ج35، ص79

ای بندگان من که ایمان آورده‌اید! زمین من گسترده است، پس تنها مرا بپرستید [و هجرت کنید و در برابر فشارهای دشمنان تسلیم نشوید]

1 -1

(عنکبوت/ 56)

الباقر (علیه السلام) - عَن أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ یَقُولُ لَا تُطِیعُوا أَهْلَ الْفِسْقِ مِنَ الْمُلُوکِ فَإِنْ خِفْتُمُوهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکُمْ عَلَی دِینِکُمْ فَإِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ وَ هُوَ یَقُولُ فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ فَقَالَ أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها.

امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) ذیل آیه: یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فرمود: «از حاکمان فاسق، اطاعت نکنید و چنانکه بیم داشتید شما را در دینتان به فتنه اندازند، سرزمین من گسترده است و هم اوست که فرموده است: گویند: در چه [حال] بودید؟ پاسخ می‌دهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم. آن‌گاه فرمود: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید (نساء/97).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص414

بحار الأنوار، ج70، ص386/ القمی، ج2، ص151/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2

(عنکبوت/ 56)

الصّادق (علیه السلام) - مَعْنَاهُ إِذَا عُصِیَ اللَّهُ فِی أَرْضٍ أَنْتَ فِی‌ها فَاخْرُجْ مِنْهَا إِلَی غَیْرِهَا.

امام صادق (علیه السلام) - معنایش این است که وقتی در سرزمینی که تو هستی معصیت خدا صورت می‌گیرد (خدا نافرمانی می‌شود) از آن‌جا به جای دیگری برو.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص414

بحار الأنوار، ج19، ص35/ نورالثقلین

1 -3

(عنکبوت/ 56)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ فَرَّ بِدِینِهِ مِنْ أَرْضٍ إِلَی أَرْضٍ وَ إِنْ کَانَ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ اسْتَوْجَبَ الْجَنَّهًَْ وَ کَانَ رَفِیقَ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ مُحَمَّد (صلی الله علیه و آله).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هرکس به خاطر دینش از جایی به جایی بگریزد، هر چند که یک وجب زمین باشد، بهشت بر او واجب می‌شود، و همراه پدرش ابراهیم (علیه السلام) و پیامبرش محمّد (صلی الله علیه و آله) می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص414

بحار الأنوار، ج19، ص31/ نورالثقلین

آیه کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ [57]

هر انسانی مرگ را می‌چشد؛ سپس به سوی ما باز گردانده می‌شوید.

1

(عنکبوت/ 57)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عُیُونُ أَخْبَارِ الرِّضَا (علیه السلام) بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَهًِْ عَنْهُ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ قُلْتُ یَا رَبِّ أَ یَمُوتُ الْخَلَائِقُ وَ یَبْقَی الْأَنْبِیَاءُ فَنَزَلَتْ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - در کتاب «عیون اخبار الرّضا (علیه السلام)» نقل شده است که امام رضا (علیه السلام) فرمود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: هنگامی‌که آیه‌ی شریفه: تو می‌میری و آن‌ها نیز می‌میرند. (زمر/30) فرود آمد. گفتم: «بار خدایا! مگر همه‌ی مردم خواهند مرد و پیامبران باقی خواهند بود»؟ سپس آیه‌ی شریفه فرود آمد: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص414

بحار الأنوار، ج6، ص328/ عیون أخبارالرضا (ج2، ص32/ نورالثقلین/ صحیفهًْ الرضا (ص62

2

(عنکبوت/ 57)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْمَغْرَاءِ قَالَ حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ الْأَحْمَرُ قَالَ دَخَلْنَا عَلَی أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) یَمُوتُ أَهْلُ الْأَرْضِ حَتَّی لَا یَبْقَی أَحَدٌ ثُمَّ یَمُوتُ أَهْلُ السَّمَاءِ حَتَّی لَا یَبْقَی أَحَدٌ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَهًُْ الْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ قَالَ فَیَجِیءُ مَلَکُ الْمَوْتِ حَتَّی یَقُومَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ بَقِیَ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ یَا رَبِ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَهًُْ الْعَرْشِ وَ جَبْرَئِیلُ وَ مِیکَائِیلُ فَیُقَالُ لَهُ قُلْ لِجَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ فَلْیَمُوتَا فَتَقُولُ الْمَلَائِکَهًُْ عِنْدَ ذَلِکَ یَا رَبِّ رَسُولَیْکَ وَ أَمِینَیْکَ فَیَقُولُ إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ عَلَی کُلِّ نَفْسٍ فِیهَا الرُّوحُ الْمَوْتَ ثُمَّ یَجِیءُ مَلَکُ الْمَوْتِ حَتَّی یَقِفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ بَقِیَ وَ هُوَ أَعْلَمُ فَیَقُولُ یَا رَبِ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ وَ حَمَلَهًُْ الْعَرْشِ فَیَقُولُ قُلْ لِحَمَلَهًِْ الْعَرْشِ فَلْیَمُوتُوا قَالَ ثُمَّ یَجِیءُ کَئِیباً حَزِیناً لَا یَرْفَعُ طَرْفَهُ فَیُقَالُ مَنْ بَقِیَ فَیَقُولُ یَا رَبِ لَمْ یَبْقَ إِلَّا مَلَکُ الْمَوْتِ فَیُقَالُ لَهُ مُتْ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ فَیَمُوتُ ثُمَّ یَأْخُذ الْأَرْضَ بِیَمِینِهِ وَ السَّمَاوَاتِ بِیَمِینِهِ وَ یَقُولُ أَیْنَ الَّذِینَ کَانُوا یَدْعُونَ مَعِی شَرِیکاً أَیْنَ الَّذِینَ کَانُوا یَجْعَلُونَ مَعِی إِلَهاً آخَر.

امام صادق (علیه السلام) - ابوالمغراء گوید: یعقوب‌احمر برایم حدیث کرد: در محضر امام صادق (علیه السلام) وارد شدیم فرمود: زمینیان همه می¬میرند آن‌چنان که هیچ‌کس باقی نمی¬ماند؛ سپس آسمانیان می‌میرند آن‌چنان که هیچ‌کس باقی نمی¬ماند به جز فرشته مرگ و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل. آن‌گاه فرشته مرگ می¬آید و در برابر خداوند عزّوجلّ می¬ایستد. خداوند به او می¬فرماید: «چه کسی باقی ماند»؟ حال آنکه خود بهتر می‌داند او عرض می¬کند: «پروردگارا! هیچ‌کس باقی نماند جز فرشته‌ی مرگ و حاملان عرش و جبرئیل و میکائیل». خداوند می¬فرماید: «به جبرئیل و میکائیل بگو بمیرید». در آن‌هنگام فرشتگان عرض می¬کنند: «پروردگارا! آن دو، رسول و امین تو هستند»! خداوند می‌فرماید: «من بر هر نفسی که روح در آن است، حکم مرگ داده-ام». سپس فرشته مرگ می¬آید و در برابر خداوند عزّوجلّ می¬ایستد، خداوند به او می¬فرماید: «چه کسی باقی ماند»؟ حال آن که خود بهتر می‌داند او عرض می¬کند: «پروردگارا! هیچ‌کس باقی نماند جز فرشته مرگ و حاملان عرش». خداوند می‌فرماید: «به حاملان عرش بگو بمیرید». سپس فرشته مرگ، افسرده و غمگین و سر به زیر می¬آید، خداوند به او می¬فرماید: «چه کسی باقی ماند»؟ او عرض می¬کند: «پرودگارا! هیچ‌کس باقی نماند جز فرشته مرگ». خداوند می‌فرماید: «بمیر‌ای فرشته مرگ»! پس او می¬میرد، آن‌گاه خداوند زمین را با دست راست خود و آسمان را با دست راست خود می¬گیرد و می¬فرماید: «کجایند آنان که ادّعا می¬کردند با من شریکند؟ کجایند آنان که با من دیگری را به خدایی می¬گرفتند»؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص414

الکافی، ج3، ص256

3

(عنکبوت/ 57)

الباقر (علیه السلام) - یَا ذَا الَّذِی کَانَ قَبْلَ کُلِ شَیْءٍ ثُمَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ ثُمَّ یَبْقَی وَ یَفْنَی کُلُّ شَیْء.

امام باقر (علیه السلام) -‌ای کسی‌که قبل از هر چیزی بودی سپس هر چیزی را آفریدی سپس نگه می‌داری و هر چیزی را از بین می‌بری.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص416

بحار الأنوار، ج3، ص285

بازگشت

1

(عنکبوت/ 57)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ قَالَ کَرِهْتُ أَنْ أَسْأَلَ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنِ الرَّجْعَهًِْ، وَ اسْتَخْفَیْتُ ذَلِکَ، قُلْتُ: لَأَسْأَلَنَّ مَسْأَلَهًًْ لَطِیفَهًًْ أَبْلُغُ فِیهَا حَاجَتِی، فَقُلْتُ: أَخْبِرْنِی عَمَّنْ قُتِلَ، أَ مَاتَ؟ قَالَ: لَا، الْمَوْتُ مَوْتٌ وَ الْقَتْلُ قَتْلٌ. قُلْتُ: مَا أَحَدٌ یُقْتَلُ إِلَّا مَاتَ. قَالَ: فَقَالَ: قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَصْدَقُ مِنْ قَوْلِکَ، فَرَّقَ بَیْنَهُمَا فِی الْقُرْآنِ، فَقَالَ: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ. وَ قَالَ: لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ. وَ لَیْسَ کَمَا قُلْتَ یَا زُرَارَهًُْ، الْمَوْتُ مَوْتٌ وَ الْقَتْلُ قَتْلٌ. قُلْتُ: فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ. قَالَ: مَنْ قُتِلَ لَمْ یَذُقِ الْمَوْتَ. ثُمَّ قَالَ: لَا بُدَّ مِنْ أَنْ یَرْجِعَ حَتَّی یَذُوقَ الْمَوْتَ.

امام باقر (علیه السلام) - زراره گوید: «مطلبی داشتم که نمی‌خواستم ابتدا آن را از امام باقر (علیه السلام) بپرسم. سؤال لطیفی را پیش کشیدم تا در خلال آن به مسئله‌ی مورد نظرم برسم. از آن حضرت پرسیدم: «آیا کسی که کشته می‌شود، مرده است»؟ فرمود: «نه! مرگ مرگ و کشته‌شدن کشته‌شدن است [یعنی هر کدام حساب جداگانه دارند]». عرض‌کردم: «جایی را در قرآن نمی‌یابم که خداوند میان کشته شدن و مردن فرق گذاشته باشد». حضرت این دو آیه: آیا اگر بمیرد یا کشته شود (آل‌عمران/144) و اگر بمیرید یا کشته شوید هر آینه در پیشگاه خداوند محشور می‌شوید. (آل‌عمران/158) را که خداوند مرگ و کشته‌شدن را از هم جدا ساخته‌است، خواند و سپس فرمود: «ای زراره! بنابراین مرگ، مرگ و کشته‌شدن، کشته شدن است». عرض‌کردم: «خداوند در آیه‌ی دیگر می‌فرماید: هرکس طعم مرگ را می‌چشد. آیا می‌فرمائید: کسی که کشته‌می‌شود مرگ را نمی‌چشد»؟ فرمود: «کسی‌که با شمشیر در راه خدا کشته‌می‌شود با آن‌کس که در بسترش جان می‌دهد یکسان نیستند، کسی که کشته‌می‌شود ناچار می‌باید به دنیا برگردد [و مجدداً زندگی کند و بعد بمیرد] تا مزه مرگ را بچشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص416

نورالثقلین

آیه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ [58]

و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، آنان را در غرفه‌هایی از بهشت جای می‌دهیم که نهرها در زیر آن جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه خوب است پاداش عمل کنندگان!

و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، آنان را در غرفه‌هایی از بهشت جای می‌دهیم که نهرها در زیر آن جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ چه خوب است پاداش عمل کنندگان

1 -1

(عنکبوت/ 58)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌رُمْحَهًَْ الْحَضْرَمِیِّ قَالَ سَمِعْتُ جَعْفَرَبْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُول إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ نَادَی مُنَادٍ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَیْنَ الرَّجَبِیُّونَ فَیَقُومُ أُنَاسٌ یُضِیءُ وُجُوهُهُمْ لِأَهْلِ الْجَمْعِ عَلَی رُءُوسِهِمْ تِیجَانُ الْمُلْکِ مُکَلَّلَهًًْ بِالدُّرِّ وَ الْیَاقُوتِ مَعَ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ أَلْفُ مَلَکٍ عَنْ یَمِینِهِ وَ أَلْفُ مَلَکٍ عَنْ یَسَارِهِ وَ یَقُولُونَ هَنِیئاً لَکَ کَرَامَهًُْ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یَا عَبْدَ اللَّهِ فَیَأْتِی النِّدَاءُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عِبَادِی وَ إِمَائِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأُکْرِمَنَّ مَثْوَاکُمْ وَ لَأُجْزِلَنَّ عَطَایَاکُمْ وَ لَأُوتِیَنَّکُمْ مِنَ الْجَنَّهًِْ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِی‌ها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ إِنَّکُمْ تَطَوَّعْتُمْ بِالصَّوْمِ لِی فِی شَهْرٍ عَظَّمْتُ حُرْمَتَهُ وَ أَوْجَبْتُ حَقَّهُ مَلَائِکَتِی أَدْخِلُوا عِبَادِی وَ إِمَائِیَ الْجَنَّهًَْ ثُمَّ قَالَ جَعْفَرُبْنُ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) هَذَا لِمَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ شَیْئاً وَ لَوْ یَوْماً وَاحِداً فِی أَوَّلِهِ أَوْ وَسَطِهِ أَوْ آخِرِهِ.

امام صادق (علیه السلام) - ابورمحه حضرمی گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: روز رستاخیز سروشی از درون عرش ندا می‌دهد: «رجبی‌ها کجایند»؟ گروهی برمی‌خیزند که چهره‌شان برای مردم محشر می‌درخشد، بر سرشان تاج پادشاهی آکنده از مروارید و یاقوت است. همراه هر یک از ایشان هزار فرشته از سوی راست و هزار فرشته از سوی چپ ایستاده‌اند و به او می‌گویند: «ای بنده خدا! کرامت خدا بر تو گوارا باد»! از عرش هم ندا می‌آید که: «ای بندگان و کنیزکان من! سوگند به عزّت و جلال خودم جایگاه شما را گرامی و عطای شما را جزیل قرار می‌دهم و غرفه‌هایی از بهشت را به شما ارزانی می‌دارم که از زیر آن جوی‌ها جاری است و جاودانه در آن خواهید بود و پاداش عمل‌کنندگان چه نیکوست، شما برای من در ماهی روزه مستحبّی گرفتید که حرمت آن ماه را بزرگ و حقّ آن را واجب کرده‌ام. ای فرشتگان من! بندگان و کنیزکان مرا به بهشت وارد کنید». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «این پاداش کسی است که چند روزی از ماه رجب را روزه بگیرد، هر چند یک روز از دهه اوّل یا دوّم یا آخر آن باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص416

بحار الأنوار، ج94، ص41

آن‌ها را جای می‌دهیم

2 -1

(عنکبوت/ 58)

السّجّاد (علیه السلام) - أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍ (علیه السلام) دَمْعَهًًْ حَتَّی تَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّهًِْ غُرَفاً یَسْکُنُهَا أَحْقَابا.

امام سجاد (علیه السلام) - هرگاه چشم شخص مؤمنی برای شهادت امام حسین (علیه السلام) به قدری پر از اشک شود که بر گونه‌های جاری شود، قطعاً خداوند او را در غرفه‌های بهشتی جای خواهد داد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص418

کامل الزیارات، ص242/ نورالثقلین

بهشت

3 -1

(عنکبوت/ 58)

الباقر (علیه السلام) - وَ أَنَا صَاحِبُ الْجَنَّهًِْ وَ النَّارِ أُسْکِنُ أَهْلَ الْجَنَّهًِْ الْجَنَّهًَْ وَ أُسْکِنُ أَهْلَ النَّارِ النَّارَ وَ إِلَیَّ تَزْوِیجُ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ وَ إِلَیَّ عَذَابُ أَهْلِ النَّار.

امام باقر (علیه السلام) - من صاحب بهشت و جهنّم هستم؛ بهشتیان را در بهشت اسکان می‌دهم و جهنّمیان را به جهنّم می‌فرستم؛ تزویج اهل بهشت به دست من و عذاب اهل جهنم نیز به دست من است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص418

بحار الأنوار، ج53، ص47

آیه أَلَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ [59]

همان كسانى‌كه[در برابر مشكلات] صبر[و استقامت] کردند و تنها برپروردگارشان توکّل می‌کنند.

1

(عنکبوت/ 59)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ أَرَادَ التَّوَکُّل عَلَی اللَّهِ فَلْیُحِبَّ أَهْلَ بَیْتِی.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هر کس می‌خواهد بر خدا توکّل کند باید اهل بیت مرا دوست بدارد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص418

بحرالعرفان، ج12، ص242

آیه وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لاتَحْمِلُ رِزْقَهَا اللهُ یَرْزُقُها وَ إِیّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ [60]

چه بسا جنبنده‌ای که قدرت حمل روزی خود را ندارد، خداوند او و شما را روزی می‌دهد؛ و اوشنوا و داناست.

1

(عنکبوت/ 60)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَانَتِ الْعَرَبُ یَقْتُلُونَ أَوْلَادهِمْ مَخَافَهًَْ الْجُوع فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی اللهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - اعراب از ترس گرسنگی، فرزندان خود را می‌کشتند. از این رو خداوند فرموده است: شما و آنان را روزی می‌رسانیم. (انعام/151).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص418

القمی، ج2، ص151/ نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 60)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) حَتَّی دَخَلْنَا بَعْضَ حِیطَانِ الْأَنْصَارِ، فَجَعَلَ سَقَطَ مِنَ التَّمْرِ وَ یَأَکُلُ، فَقَالَ: یَا ابْنَ عُمَرَ، مَا لَکَ لَا تَأْکُلُ؟ فَقُلْتُ: لَا أَشْتَهِیهِ یَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: لَکِنِّی أَشْتَهِیهِ وَ هَذِهِ صُبْحُ رَابِعَهًٍْ مُنْذُ لَمْ أَذُقْ طَعَاماً وَ لَوْ شِئْتُ لَدَعَوْتُ رَبِّی فَأَعْطَانِی مِثْلَ مُلْکِ کَسْرَی وَ قَیْصَرَ، فَکَیْفَ بِکَ یَا ابْنَ عُمَرَ، إِذْ أَبْقَیْتَ مَعَ قَوْمٍ یَخْبَئُونَ رِزْقَ سَنَتِهِمْ لِضَعْفِ الْیَقِینِ؟ فَوَ اللَّهِ مَا بَرِحْنَا حَتَّی نَزَلَتْ: وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عمر گوید: همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیرون شدیم تا به کنار دیوار بعضی از انصار رسیدیم، حضرت از روی زمین خرما بر می‌داشت و میل می‌فرمود و به من فرمود: «ابن عمر! چرا تو نمی‌خوری»؟ گفتم: «یا رسول اللَّه! اشت‌ها ندارم». فرمود: «ولی من میل و اشت‌ها دارم، این چهارمین صبحی است که چیزی نخورده‌ام و اگر می‌خواستم از پروردگارم خواهش می‌کردم مانند ملک خسرو و قیصر را به من ارزانی دارد، و چگونه است‌ای پسر عمر! زمانی که با مردمی زندگی کنی که روزی یک سال خود را ذخیره می‌کنند برای اینکه یقین آن‌ها سست است». به خدا از آنجا هنوز نگذشته بودیم تا این آیه فرود آمد: وَکَأیِّن مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللهُ یَرْزُقُها وَ ایّاکم وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص420

نورالثقلین

آیه وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللهُ فَأَنّی یُؤْفَکُونَ [61]

و هرگاه از آنان بپرسی: «چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده، و خورشید و ماه را مسخّر کرده‌است؟» می‌گویند: «خداوند یگانه»! پس با این حال چگونه آنان را [از عبادت خدا] منحرف می‌سازند؟!

1

(عنکبوت/ 61)

الجواد (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَال قُلْتُ لِأَبِی‌جَعْفَرٍالثَّانِی (علیه السلام) قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ مَا مَعْنَی الْأَحَدِ قَالَ الْمُجْمَعُ عَلَیْهِ بِالْوَحْدَانِیَّهًِْ أَمَا سَمِعْتَهُ یَقُولُ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللهُ بَعْدَ ذَلِکَ لَهُ شَرِیکٌ وَ صَاحِبَهًٌْ.

امام جواد (علیه السلام) - ابوهاشم جعفری گوید: به امام جواد (علیه السلام) گفتم: «در آیه: قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ؛ معنی احد چیست»؟ ایشان فرمود: «یعنی کسی که همه بر وحدانیّت او اعتراف می‌کنند. آیا این آیه‌ی قرآن را نشنیده‌ای که می‌فرماید: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللهُ؛ با اینکه به وحدانیّت خدای متعال اعتراف می‌کنند، باز هم برای او شریک و همراه قائل می‌شوند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص420

بحار الأنوار، ج3، ص208/ الاحتجاج، ج2، ص441

2

(عنکبوت/ 61)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ زُرَارَهًَْ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ إِلَی أَنْفُسِهِمْ قَالَ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ (علیه السلام) ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ نَفْسَهُ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا عَرَفَ أَحَدٌ رَبَّهُ وَ ذَلِکَ قَوْلُه وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ.

امام باقر (علیه السلام) - زراره گوید: «از آن امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی معنی آیه‌ی شریفه: و پروردگار تو از پشت بنی آدم فرزندانشان را بیرون آورد. و آنان را بر خودشان گواه گرفت (اعراف/172) سؤال کردم». فرمود: «از پشت آدم فرزندان او را تا روز قیامت بیرون آورد و مانند ذرّات خارج شدند، خداوند خود را به آن‌ها معرّفی‌کرد، و اگر چنین نبود هیچ‌کس خداوند را نمی‌شناخت. و این همان معنی آیه‌ی شریفه است که می‌فرماید: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص420

العیاشی، ج2، ص40/ بحار الأنوار، ج5، ص258

آیه اللهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللهَ بِکلُِّ شَی‌ْءٍ عَلِیمٌ [62]

خداوند روزی را برای هرکس از بندگانش بخواهد گسترده می‌کند، و برای هر کس بخواهد محدود می‌سازد؛ خداوند به همه چیز داناست!

آیه وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لایَعْقِلُونَ [63]

و اگر از آنان بپرسی: «چه کسی از آسمان آبی فرستاد و بوسیله آن زمین را پس از مردنش زنده‌کرد»؟ می‌گویند: «خداوند یگانه»! بگو: «حمد و ستایش مخصوص خداست!» امّا بیشتر آن‌ها نمی‌فهمند.

1

(عنکبوت/ 63)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ هِشَامِ‌بْنِ‌الْحَکَمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُوالْحَسَنِ‌مُوسَی‌بْنُ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) یَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تبارک‌وتعالی بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کِتَابِه… یَا هِشَامُ إِنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ فَقَالَ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ یَا هِشَامُ ثُمَّ ذَمَّ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ… ثُمَّ ذَمَّ اللَّهُ الْکَثْرَهًَْ فَقَالَ وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَالَ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ وَ قَالَ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُون.

امام کاظم (علیه السلام) - هشام‌بن‌حکم گوید: امام کاظم (علیه السلام) به من فرمود: ای هشام! خداوند به اهل عقل و فهم در کتاب خود بشارت داده و فرموده است: …‌ای هشام! عقل همراه دانش می‌باشد و فرموده است: این مثَل‌ها را برای مردم می‌زنیم و آن‌ها را جز دانایان درنمی‌یابند (عنکبوت/43). ای هشام! پس از آن کسانی که تعقّل نمی‌کنند سرزنش کرده… خداوند کثرت را مذمّت کرده و فرموده است: اگر از اکثریّت مردم زمین فرمان ببری تو را از راه خدا گمراه می‌کنند. و فرمود: اگر از آن‌ها بپرسی: چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟ خواهند گفت: خدا. بگو: سپاس خدا را. بلکه بیشترشان نادانند (لقمان/25).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص420

الکافی، ج1، ص15

آیه وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ [64]

این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست؛ و فقط سرای آخرت، سرای زندگى[واقعى] است، اگر می‌دانستند.

آیه فَإِذَا رَکِبُواْ فِی الْفُلْکِ دَعَوُاْ اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلیَ الْبرَِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ [65]

هنگامی‌که بر سوار بر کشتی شوند، خدا را با اخلاص می‌خوانند [و غير او را فراموش مى‌كنند]؛ امّا هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، باز مشرک می‌شوند!

آیه لِیَکْفُرُواْ بِمَا ءَاتَیْنَاهُمْ وَ لِیَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ [66]

[بگذار] آنچه را [از آيات] به آن‌ها داده‌ایم انکار کنند و از لذّات زودگذر زندگی بهره گیرند؛ امّا به زودی خواهند فهمید!

این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست

1 -1

(عنکبوت/ 66)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیَا… فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَا یَتَّهِمُهَا وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ فِیهَا عَلَی وَجَلٍ مِنْهَا اعْلَمُوا وَ أَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ أَنَّکُمْ تَارِکُوهَا لَا بُدَّ فَإِنَّمَا هِیَ کَمَا نَعَتَّهَا اللَّهُ تَعَالَی لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ اتَّعِظُوا بِالَّذِینَ کَانُوا یَبْنُونَ بِکُلِّ رَیْعٍ آیَهًًْ یَعْبَثُونَ وَ یَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّهُمْ یَخْلُدُونَ.

امام علی (علیه السلام) - شما را از دنیا می‌ترسانم… بد جایگاهی است برای کسی که دنیا را متّهم نکند گرچه از دنیا بیم و هراسی نداشته باشد. بدانید به ناچار باید دنیا را رها کنید و دنیا دارای صفتی است که خداوند در قرآن آن را تعریف نموده، لهو و لعب است. پند بگیرید از کسانی که در مراکز مرتفع علامت‌ها و مناره‌ها می¬ساختند که نشانه‌ای برای عابرین باشد. ساخت و پرداختهایی در دنیا داشتند مثل اینکه همیشه در اینجا جاودان می‌مانند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص422

بحار الأنوار، ج75، ص14

و فقط سرای آخرت، سرای زندگی[واقعی] است، اگر می‌دانستند

2 -1

(عنکبوت/ 66)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - سَلْمَانَ الْفَارِسِیِّ (رحمة الله علیه) فِی حَدِیثٍ طَوِیلٍ یَذْکُرُ فِیهِ قُدُومَ الْجَاثَلِیقِ الْمَدِینَهًَْ مَعَ مِائَهًٍْ مِنَ النَّصَارَی بَعْدَ وَفَاهًِْ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ سُؤَالَهُ أَبَا بَکْرٍ عَنْ مَسَائِلَ لَمْ یُجِبْهُ عَنْهَا ثُمَّ أُرْشِدَ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) فَسَأَلَهُ عَنْهَا فَأَجَابَهُ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَه… أَخْبِرْنِی عَنِ الْجَنَّهًِْ فِی الدُّنْیَا هِیَ أَمْ فِی الْآخِرَهًِْ وَ أَیْنَ الْآخِرَهًُْ وَ الدُّنْیَا. قَالَ (علیه السلام) الدُّنْیَا فِی الْآخِرَهًِْ، وَ الْآخِرَهًُْ مُحِیطَهًٌْ بِالدُّنْیَا، إِذَا{إِذْ} کَانَتِ النُّقْلَهًُْ مِنَ الْحَیَاهًِْ إِلَی الْمَوْتِ ظَاهِرَهًًْ، کَانَتِ الْآخِرَهًُْ هِیَ دَارَ الْحَیَوَانِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الدُّنْیَا نُقْلَهًٌْ وَ الْآخِرَهًَْ حَیَاهًٌْ وَ مُقَامٌ مَثَلُ ذَلِکَ النَّائِمُ، وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجِسْمَ یَنَامُ وَ الرُّوحَ لَا تَنَامُ، وَ الْبَدَنَ یَمُوتُ وَ الرُّوحَ لَا تَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ وَ الدُّنْیَا رَسْمُ الْآخِرَهًِْ، وَ الْآخِرَهًُْ رَسْمُ الدُّنْیَا، وَ لَیْسَ الدُّنْیَا الْآخِرَهًَْ وَ لَا الْآخِرَهًُْ الدُّنْیَا.

امام علی (علیه السلام) - از سلمان فارسی (رحمة الله علیه) در حدیث طویلی که در آن ورود جاثلیق در مدینه با صد نفر از نصاری را بعد از وفات پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ذکر می‌کند که جاثلیق از ابوبکر درباره‌ی چندین مسائل سؤال کرد و او جواب نداد و بعد از آن به‌سوی امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) راهنمایی شد و از حضرت سؤال کرد و او جواب فرمود و از جمله سؤالاتش این بود که گفت: … «از بهشت خبر بدهید؟ آیا بهشت در این دنیاست یا در آخرت؟ و دنیا و آخرت کجا قرار دارند؟ حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «دنیا در آخرت قرار دارد و آخرت، این دنیا را در بر گرفته است، و وقتی انتقال از زندگی به سوی مرگ ظاهر بود، آخرت¬، سرای زندگانی می‌بود، اگر می‌دانستند؛ زیرا دنیا محل گذر و آخرت، سرای زندگی و محل اقامت است و مثال آن، انسان خوابیده است؛ زیرا جسم

آدمی می‌خوابد، ولی روح بیدار است. بدن آدمی می‌میرد و روح زنده می‌ماند، خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ؛ این دنیا نقش آخرت و آخرت نقش این دنیاست، نه دنیا آخرت است و نه آخرت دنیا».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص422

بحار الأنوار، ج30، ص72/ إرشادالقلوب، ج2، ص309؛ «الدنیا رسم الآخرهًْ… لا الآخرهًْ الدنیا» محذوف

2 -2

(عنکبوت/ 66)

الباقر (علیه السلام) - تُحَفُ العُقُول وَ مِنْ کَلَامِهِ (علیه السلام) لِجَابِرٍ (رحمة الله علیه) أَیْضاً خَرَجَ یَوْماً وَ هُوَ یَقُولُ أَصْبَحْتُ وَ اللَّهِ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) مَحْزُوناً مَشْغُولَ الْقَلْبِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَا حُزْنُکَ وَ شُغْلُ قَلْبِکَ کُلُّ هَذَا عَلَی الدُّنْیَا فَقَالَ (علیه السلام) لَا یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) وَ لَکِنْ حُزْنُ هَمِّ الْآخِرَهًِْ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) مَنْ دَخَلَ قَلْبَهُ خَالِصُ حَقِیقَهًِْ الْإِیمَانِ شُغِلَ عَمَّا فِی الدُّنْیَا مِنْ زِینَتِهَا إِنَّ زِینَهًَْ زَهْرَهًِْ الدُّنْیَا إِنَّمَا هُوَ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ یَا جَابِرُ (رحمة الله علیه) إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَرْکَنَ وَ یَطْمَئِنَّ إِلَی زَهْرَهًِْ الْحَیَاهًِْ الدُّنْیَا وَ اعْلَمْ أَنَّ أَبْنَاءَ الدُّنْیَا هُمْ أَهْلُ غَفْلَهًٍْ وَ غُرُورٍ وَ جَهَالَهًٍْ.

امام باقر (علیه السلام) - در کتاب «تحف العقول» آمده است: از سخنان امام باقر (علیه السلام) به جابر (رحمة الله علیه): [جابر گوید:] روزی آن حضرت (علیه السلام) از منزل خارج شد درحالی‌که می¬فرمود: «ای جابر (رحمة الله علیه)! به خدا سوگند، شب را غمگین و دل نگران به صبح رساندم». پرسیدم: «فدایت شوم! غم و دل نگرانیتان برای چیست؟ برای دنیا»؟! فرمود: «نه جابر بلکه غم و اندوهم نگرانی از آخرت است. جابر! هرکس پاکی حقیقت ایمان بر دلش وارد شود، دیگر کمتر توجّهی به هیچ زیور دنیایی نکند. به راستی خوشی به زیور دنیا فقط و فقط بازی است و سرگرمی، و بی‌شکّ سرای آخرت، زندگانی [راستین] است. ای جابر! در خور و شایسته فرد مؤمن نیست که به خوشی زندگی این سرا تکیه و اعتماد کند، و این را بدان که دنیاپرستان همان جماعت غافل و فریبکار و نادانند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

بحار الأنوار، ج75، ص165

آیه أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللهِ یَکْفُرُونَ [67]

آیا ندیدند که ماحرم امنى[براى آن‌ها‌] قراردادیم درحالی‌که مردم از اطراف آنان[در بيرون اين حرم] ربوده می‌شوند؟! آیا به باطل ایمان می‌آورند و نعمت خدا را کفران می‌کنند؟!

1

(عنکبوت/ 67)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَهًَْ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُول: مَنْ دُفِنَ فِی الْحَرَمِ أَمِنَ مِنَ الْفَزَعِ الاکبر قُلْتُ لَهُ مِنْ بَرِّ النَّاسِ وَ فَاجِرِهِمْ قَالَ مِنْ بَرِّ النَّاسِ وَ فَاجِرِهِمْ.

امام صادق (علیه السلام) - هارون‌بن‌خارجه گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «آن کس که در حرم دفن شود خواه از نیکان باشد و خواه از تبهکاران؛ از هول بزرگ محشر ایمن خواهد بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

الکافی، ج4، ص258

2

(عنکبوت/ 67)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ مَاتَ مُحْرِماً بَعَثَهُ اللَّهُ مُلَبِّیاً.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس در حال احرام حج یا احرام عمره بمیرد، خداوند روز قیامت او را درحالی برمی‌انگیزد که زبانش ذکر تلبیه (لبیک اللهم لبیک…) می‌گوید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

روضهًْ المتقین، ج1، ص361

3

(عنکبوت/ 67)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ مَاتَ فِی أَحَدِ الْحَرَمَیْنِ بَعَثَهُ اللَّهُ مِنَ الامنین وَ مَنْ مَاتَ بَیْنَ الْحَرَمَیْنِ لَمْ یُنْشَرْ لَهُ دِیوَانُ.

امام صادق (علیه السلام) - کسی که در یکی از دو حرم] واقع در مکّه[از دنیا برود، خداوند او را در زمره آمنین قرار می‌دهد. و آنکه در میان دو حرم بمیرد، نامه‌ی عملی برای او گسترده نمی‌شود؛ یعنی حسابش آسان خواهد بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

شرح فقیه، ج7، ص166

4

(عنکبوت/ 67)

الباقر (علیه السلام) - خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَرْضَ کَرْبَلَاءَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ الْکَعْبَهًَْ بِأَرْبَعَهًٍْ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ عَامٍ وَ قَدَّسَهَا وَ بَارَکَ عَلَیْهَا فَمَا زَالَتْ قَبْلَ خَلْقِ اللَّهِ الْخَلْقَ مُقَدَّسَهًًْ مُبَارَکَهًًْ وَ لَا تَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّی یَجْعَلَهَا اللَّهُ أَفْضَلَ أَرْضٍ فِی الْجَنَّهًِْ وَ أَفْضَلَ مَنْزِلٍ وَ مَسْکَنٍ یُسْکِنُ اللَّهُ فِیهِ أَوْلِیَاءَهُ فِی الْجَنَّهًِْ.

امام باقر (علیه السلام) - خداوند تبارک‌وتعالی بیست‌وچهار هزار سال پیش از خلقت کعبه، زمین کربلا را آفرید و آن را مقدّس و مبارک قرار داد و پیوسته اینگونه باقی است تا خدای متعال آن را بهترین زمین بهشت و بهترین منزل و مسکن اولیای خود در بهشت قرار دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

بحار الأنوار، ج98، ص107

5

(عنکبوت/ 67)

السّجّاد (علیه السلام) - اتَّخَذَ اللَّهُ أَرْضَ کَرْبَلَاءَ حَرَماً آمِناً مُبَارَکاً قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ أَرْضَ الْکَعْبَهًَْ وَ یَتَّخِذَهَا حَرَماً بِأَرْبَعَهًٍْ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ عَامٍ وَ إِنَّهُ إِذَا زَلْزَلَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی الْأَرْضَ وَ سَیَّرَهَا رُفِعَتْ کَمَا هِیَ بِتُرْبَتِهَا نُورَانِیَّهًًْ صَافِیَهًًْ فَجُعِلَتْ فِی أَفْضَلِ رَوْضَهًٍْ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهًِْ وَ أَفْضَلِ مَسْکَنٍ فِی الْجَنَّهًِْ لَا یَسْکُنُهَا إِلَّا النَّبِیُّونَ وَ الْمُرْسَلُونَ أَوْ قَالَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ فَإِنَّهَا لَتَزْهَرُ بَیْنَ رِیَاضِ الْجَنَّهًِْ کَمَا یَزْهَرُ الْکَوْکَبُ الدُّرِّیُّ بَیْنَ الْکَوَاکِبِ لِأَهْلِ الْأَرْضِ یَغْشَی نُورُهَا أَبْصَارَ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ جَمِیعاً وَ هِیَ تُنَادِی أَنَا أَرْضُ اللَّهِ الْمُقَدَّسَهًُْ الطَّیِّبَهًُْ الْمُبَارَکَهًُْ الَّتِی تَضَمَّنَتْ سَیِّدَ الشُّهَدَاءِ وَ سَیِّدَ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهًْ.

امام سجّاد (علیه السلام) - خداوند متعال بیست‌وچهار هزار سال قبل از اینکه زمین کعبه را خلق کند و آن را حرم قرار دهد زمین کربلا را آفرید و آن را حرم امن و مبارک گرداند، و هرگاه حق تعالی بخواهد کره‌ی زمین را لرزانده و حرکت دهد (شاید کنایه از قیامت باشد) زمین کربلا را همراه تربتش درحالی‌که نورانی و شفّاف است بالا برده و آن را در برترین باغ‌های بهشت قرارداده و بهترین مسکن در آنجا می‌گرداند و در آن جز انبیاء و مرسلین (علیهم السلام) ساکن نمی‌شود. این زمین بین باغ‌های بهشت می‌درخشد همان طوری که ستاره‌ی درخشنده بین ستارگان نورافشانی می‌نماید، نور این زمین چشم‌های اهل بهشت را تار می‌کند و با صدایی بلند می‌گوید: «من زمین مقدّس و طیّب و پاکیزه و مبارکی هستم که سید الشّهداء و سرور جوانان اهل بهشت را در خود دارم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص424

بحار الأنوار، ج98، ص108

6

(عنکبوت/ 67)

الباقر (علیه السلام) - الْغَاضِرِیَّهًُْ هِیَ الْبُقْعَهًُْ الَّتِی کَلَّمَ اللَّهُ فِیهَا مُوسَی بْنَ عِمْرَانَ (علیه السلام) وَ نَاجَی نُوحاً (علیه السلام) فِیهَا وَ هِیَ أَکْرَمُ أَرْضِ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا اسْتَوْدَعَ اللَّهُ فِیهَا أَوْلِیَاءَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَزُورُوا قُبُورَنَا بِالْغَاضِرِیَّهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - غاضریّه مکانی است که خداوند متعال در آنجا با موسی‌بن‌عمران (علیه السلام) تکلّم نمود و با حضرت نوح (علیه السلام) مناجات کرد، این زمین کریم‌ترین و شریف‌ترین بقاع روی زمین بوده و اگر این معنا نبود هرگز خداوند متعال اولیاء و انبیایش را در آن به ودیعه نمی‌گذارد، پس بر شما است که قبور ما را در غاضریّه زیارت کنید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص426

مستدرک الوسایل، ج10، ص324

7

(عنکبوت/ 67)

الصّادق (علیه السلام) - الغاضریه من تربه بیت المقدس: عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَضَّلَ الْأَرَضِینَ وَ الْمِیَاهَ بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ فَمِنْهَا مَا تَفَاخَرَتْ وَ مِنْهَا مَا بَغَتْ فَمَا مِنْ مَاءٍ وَ لَا أَرْضٍ إِلَّا عُوقِبَتْ لِتَرْکِهَا التَّوَاضُعَ لِلَّهِ حَتَّی سَلَّطَ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ عَلَی الْکَعْبَهًِْ وَ أَرْسَلَ إِلَی زَمْزَمَ مَاءً مَالِحاً حَتَّی أَفْسَدَ طَعْمَهُ وَ إِنَّ أَرْضَ کَرْبَلَاءَ وَ مَاءَ الْفُرَاتِ أَوَّلُ أَرْضٍ وَ أَوَّلُ مَاءٍ قَدَّسَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَبَارَکَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا فَقَالَ لَهَا تَکَلَّمِی بِمَا فَضَّلَکِ اللَّهُ تَعَالَی فَقَدْ تَفَاخَرَتِ الْأَرَضُونَ وَ الْمِیَاهُ بَعْضُهَا عَلَی بَعْضٍ قَالَتْ أَنَا أَرْضُ اللَّهِ الْمُقَدَّسَهًُْ الْمُبَارَکَهًُْ الشِّفَاءُ فِی تُرْبَتِی وَ مَائِی وَ لَا فَخْرَ بَلْ خَاضِعَهًٌْ ذَلِیلَهًٌْ لِمَنْ فَعَلَ بِی ذَلِکَ وَ لَا فَخْرَ عَلَی مَنْ دُونِی بَلْ شُکْراً لِلَّهِ فَأَکْرَمَهَا وَ زَادَ فِی تَوَاضُعِهَا {وَ زَادَهَا لِتَوَاضُعِهَا} وَ شَکَرَهَا اللَّهُ بِالْحُسَیْنِ (علیه السلام) وَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعَهُ اللَّهُ تَعَالَی.

امام صادق (علیه السلام) - صفوان جمّال از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: «خداوند تبارک‌وتعالی برخی از زمین و آب‌ها را بر بعضی دیگر برتری داد، پاره‌ای تفاخر و تکبّر نموده و تعدادی از آن‌ها ستم و تعدّی نمودند. از این رو آب و زمینی نماند مگر آنکه به خاطر ترک فروتنی وخشوع در برابر خدای متعال مورد عتاب و خطاب الهی واقع شد. تا آنجا که خدای متعال مشرکین را بر کعبه مسلّط کرد و به زمزم آبی شور وارد نمود تا طعمش فاسد گردید. ولی زمین کربلا و آب فرات اوّلین زمین و اوّلین آبی هستند که خداوند متعال آن‌ها را مقدّس و پاکیزه نمود و برکت به آن‌ها داد و سپس به آن زمین فرمود: «سخن بگو! به آنچه خدا تو را به آن فضیلت داده که همه‌ی زمین‌ها وآب‌ها بر یکدیگر فخرفروشی و تکبّر کردند. در این هنگام زمین کربلا به سخن آمد و گفت: «من همان زمین مقدّس الهی هستم که خدای متعال آن را مبارک گردانیده و شفا را در تربت و آب من قرار داد، هیچ فخری نکرده بلکه در مقابل آن کس که این فضیلت را به من داده فروتن و ذلیل می‌باشم، چنانچه بر زمین‌های دون خود نیز فخر نمی‌کنم بلکه خدا را شکر و سپاس می‌کنم». پس خداوند متعال به‌واسطه‌ی امام حسین (علیه السلام) و اصحابش آن سرزمین را مورد اکرام قرار داد و در تواضع و فروتنی و شکرش افزود». سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود: «کسی که برای خدا تواضع و فروتنی کند حق تعالی او را بلند می‌کند و کسی که تکبّر نماید وی را پست و ذلیل خواهد نمود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص426

کامل الزیارت، ص271

آیه وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْترََی عَلیَ اللهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْکَفِرِینَ [68]

چه کسی ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بسته یا حق را پس از آنکه به سراغش آمده تکذیب نماید؟! آیا جایگاه کافران در دوزخ نیست؟!

آیه وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ [69]

و آن‌ها که در راه ما [با خلوص نيّت] جهاد کنند، قطعاً به راههای خود، هدایتشان خواهیم‌کرد؛ و به یقین خداوند با نیکوکاران است.

1

(عنکبوت/ 69)

الباقر (علیه السلام) - وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا فِی رِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ هَذِهِ الْآیَهًُْ لِآلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ أَشْیَاعِهِمْ.

امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی آیه: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا؛ فرمود: «این آیه درباره‌ی آل محمّد (صلی الله علیه و آله) و پیروان آن‌ها می‌باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص428

بحار الأنوار، ج24، ص143/ بحار الأنوار، ج65، ص12/ المناقب، ج4، ص283/ نورالثقلین

2

(عنکبوت/ 69)

الباقر (علیه السلام) - فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ قَالَ نَزَلَتْ فِینَا.

امام باقر (علیه السلام) - وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ درباره‌ی ما نازل شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص428

بحار الأنوار، ج24، ص150/ الاختصاص، ص127/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص424/ فرات الکوفی، ص320/ شواهدالتنزیل، ج1، ص569

3

(عنکبوت/ 69)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَالَ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ فَأَنَا ذَلِکَ الْمُحْسِنُ.

امام علی (علیه السلام) - وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ من آن محسن هستم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج11، ص428

بحار الأنوار، ج24، ص190/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص424.

httpalvahy.com

مطالب مرتبط