تفسیر روایی سوره دخان

سوره دخان

ثواب قرائت

1

(دخان/ مقدمه)

الرّّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الدُّخَانِ فِی لَیْلَهًٍْ أَصْبَحَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - کسی‌که سوره‌ی دخان را در شبی بخواند در حالی صبح می‌کند که هفتادهزار فرشته برای او طلب آمرزش می‌کنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص146

نورالثقلین

2

(دخان/ مقدمه)

الرسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ سُورَهًَْ الدُّخَانِ لَیْلَهًَْ الْجُمُعَهًِْ أَوْ یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ بَنَی اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّهًِْ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - کسی‌که سوره‌ی دخان را شب یا روز جمعه بخواند خداوند خانه‌ای در بهشت برای او بنا می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص146

نورالثقلین

3

(دخان/ مقدمه)

الرّّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ مَنْ قَرَأَهَا فِی لَیْلَهًِْ الْجُمُعَهًِْ أَصْبَحَ مَغْفُوراً لَهُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - کسی‌که سوره‌ی دخان را در شب جمعه بخواند در حالی صبح می‌کند که بخشیده شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص146

نورالثقلین

4

(دخان/ مقدمه)

الرّّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهًَْ کَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا مِائَهًُْ أَلْفِ رَقَبَهًٍْ عَتِیقٍ وَ مَنْ قَرَأَهَا لَیْلَهًَْ الْجُمُعَهًِْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ جَمِیعَ ذُنُوبِهِ وَ مَنْ کَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَیْهِ أَمِنَ مِنْ کَیْدِ الشَّیَاطِینِ وَ مَنْ جَعَلَهَا تَحْتَ رَأْسِهِ رَأَی فِی مَنَامِهِ کُلَّ خَیْرٍ وَ أَمِنَ مِنْ قَلَقِهِ فِی اللَّیْلِ وَ إِذَا شَرِبَ مَاءَهَا صَاحِبُ الشَّقِیقَهًِْ بَرِئَ وَ إِذَا کُتِبَتْ وَ وَ جُعِلَتْ فِی مَوْضِعٍ فِیهِ تِجَارَهًٌْ، رَبِحَ صَاحِبُ الْمَوْضِعِ وَ کَثُرَ مَالُهُ سَرِیعاً.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - کسی‌که این سوره را بخواند، در مقابل هر حرف از آن پاداشی معادل با آزادی صدهزار برده به او داده خواهد شد و کسی‌که این سوره را در شب جمعه بخواند، خداوند همه‌ی گناهانش را خواهد آمرزید و کسی‌که آن را بنویسد و به خودش آویزان کند، از نیرنگ شیاطین در امان خواهد بود و کسی‌که آن را زیر سرش بگذارد، جز خوبی در خوابش نبیند و در طول شب از اضطراب و بی‌تابی در امان خواهد بود و اگر فردی‌که مبتلا به سردرد است آب متبرّک‌شده با [خواندن] این سوره را بنوشد شفا خواهد یافت و اگر این سوره نوشته شده و در محلّ داد و ستد قرار داده شود صاحبش سود خواهد برد و دارایی‌اش به‌سرعت فزونی یابد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص146

البرهان

5

(دخان/ مقدمه)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ کَتَبَهَا وَ عَلَّقَهَا عَلَیْهِ أَمِنَ مِنْ شَرِّ کُلِّ مَلِکٍ وَ کَانَ مُهَاباً فِی وَجْهِ کُلِّ مَنْ یَلْقَاهُ وَ مَحْبُوباً عِنْدَ النَّاسِ وَ إِذَا شَرِبَ مَائَهَا نَفَعَ مِنِ انْعِصَارِ الْبَطْنِ وَ سَهَّلَ الْمَخْرَجَ بِإِذْنِ اللَّهِ.

امام صادق (علیه السلام) - کسی‌که این سوره را بنویسد و به خودش آویزان کند، از شرّ هر پادشاهی در امان است و در نگاه هرکه با او روبرو شود دارای ابهت و بزرگی خواهد بود و در میان مردم محبوب گردد؛ و اگر آب متبرّک‌شده با [خواندن] این سوره را بنوشد، به اذن خداوند از [بیماری] یبوست رهایی یابد و دفع او آسان خواهد شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص146

البرهان

6

(دخان/ مقدمه)

الباقر (علیه السلام) - مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَهًَْ سُورَهًِْ الدُّخَانِ فِی فَرَائِضِهِ وَ نَوَافِلِهِ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْآمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ ظَلَّلَهُ تَحْتَ عَرْشِهِ وَ حَاسَبَهُ حِسَاباً یَسِیراً وَ أَعْطَاهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ.

امام باقر (علیه السلام) - کسی‌که سوره‌ی دخان را در نمازهای واجب و مستحبّش بخواند، خداوند او را در زمره‌ی کسانی‌که روز قیامت در امنیّت به‌سر می‌برند برخواهد انگیخت و او را در سایه‌ی عرش خویش قرار دهد و حساب را بر او آسان گیرد و نامه‌ی اعمالش را به دست راستش دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص148

نورالثقلین/ البرهان

7

(دخان/ مقدمه)

الباقر (علیه السلام) - قَالَ رَجُلٌ لِأَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) یَا ابْنَ رَسُولِ‌اللَّه (صلی الله علیه و آله)! …کَیْفَ أَعْرِفُ أَنَّ لَیْلَهًَْ الْقَدْرِ تَکُونُ فِی کُلِّ سَنَهًٍْ؟ قَالَ: إِذَا أَتَی شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَهًَْ الدُّخَانِ فِی کُلِ لَیْلَهًٍْ مِائَهًَْ مَرَّهًٍْ فَإِذَا أَتَتْ لَیْلَهًُْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَإِنَّکَ نَاظِرٌ إِلَی تَصْدِیقِ الَّذِی سَأَلْتَ عَنْه.

امام باقر (علیه السلام) - شخصی به امام باقر (علیه السلام) عرض‌کرد: «ای فرزند رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! … از کجا بدانم در هر سال شب قدر وجود دارد»؟ حضرت فرمود: «چون ماه رمضان فرا رسد در هر شب صد مرتبه سوره‌ی دخان را بخوان؛ هنگامی‌که شب بیست و سوّم رسید پاسخ آنچه پرسیدی را به چشم خویش خواهی دید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص148

الکافی، ج1، ص252/ نورالثقلین

آیه حم [1]

حم

1

(دخان/ 1)

الکاظم (علیه السلام) - أَمَّا حم فَهُوَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ فِی کِتَابِ هُودٍ (علیه السلام) الَّذِی أُنْزِلَ عَلَیْهِ وَ هُوَ مَنْقُوصُ الْحُرُوف.

امام کاظم (علیه السلام) - منظور از حم؛ حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) است که در کتابی که بر هود (علیه السلام) نازل شده بود، نام او چنین آمده که از حروفش [میم و دال] کاسته شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص148

الکافی، ج1، ص479/ بحارالأنوار، ج16، ص87/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص555/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 1)

السّجاد (علیه السلام) - عَنْ جَابِرِبْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ‌الْأَنْصَارِیِّ قَال… أَتَیْتُ الْمَسْجِدَ فَدَخَلْتُهُ فَمَا وَجَدْتُ فِیهِ إِلَّا سَیِّدِی عَلِیَّ‌بْنَ‌الْحُسَیْنِ (علی‌ها السلام) قَائِماً یُصَلِّی صَلَاهًَْ الْفَجْرِ وَحْدَه… ثُمَّ إِنَّهُ رَفَعَ یَدَیْهِ حَتَّی صَارَتَا بِإِزَاءِ وَجْهِهِ وَ قَالَ… قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فِی عَامَّهًِْ ابْتِدَائِهِ: الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ… الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ وَ فِی أَمْثَالِهَا مِنَ السُّوَرِ وَ الطَّوَاسِینِ وَ الْحَوَامِیمِ فِی کُلِّ ذَلِکَ ثَنَّیْتَ بِالْکِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِی هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْیِکَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَیْبِکَ فَأَوْضَحَ لَنَا مِنْهُ شُرُوطَ فَرَائِضِک.

امام سجّاد (علیه السلام) - جابربن‌عبدالله‌انصاری (رحمة الله علیه) گوید: «… وارد مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) شدم؛ در آنجا فقط آقایم امام سجاد (علیه السلام) را دیدم که ایستاده و به تنهایی مشغول خواندن نماز صبح است… آنگاه دو دست خویش را تا مقابل صورتش بالا آورد و [خطاب به خداوند] عرضه داشت: «… و تو که خجسته‌ای و برتری، در ابتدای برخی از سوره‌ها فرمودی: الر، این آیات کتاب استوار و حکمت‌آمیز است. (یونس/1)، الر، این کتابی است که آیاتش استحکام یافته سپس تشریح شده است. (هود/1)، الر، آن آیات کتاب آشکار است. (یوسف/1) … و الم* آن کتاب با عظمتی‌است که شک در آن راه ندارد. (بقره/21) و [همچنین] در مواردی همانند این‌ها از سوره‌های «طَواسین» (سوره‌های شعراء، نمل و قصص که با طس شروع می‌شوند) و «حَوامیم» (سوره‌های غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف که با حم شروع می‌شوند)؛ در تمامی این موارد، قرآن را با سوگندی همراه نمودی که [پیش از] آن سوگند، نام کسی است که او را مخصوص وحی خویش کرده و سرّ نهانِ خود را نزد او به امانت گذاشتی….

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص148

بحارالأنوار، ج88، ص8

آیه وَ الْکِتابِ الْمُبینِ [2]

سوگند به این کتاب روشنگر.

1

(دخان/ 2)

الکاظم (علیه السلام) - وَ أَمَّا الْکِتابِ الْمُبِینِ فَهُوَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ (علیه السلام).

امام کاظم (علیه السلام) - منظور از «کتاب مبین» [بنابر باطن قرآن] امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص148

الکافی، ج1، ص479/ بحارالأنوار، ج16، ص87/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص555/ نورالثقلین/ البرهان

آیه إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرینَ [3]

که ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذارکننده بوده‌ایم.

که ما آن را در شبی پر برکت نازل کردیم؛ ما همواره انذارکننده بوده‌ایم

1 -1

(دخان/ 3)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ حُمْرَانَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاجَعْفَر (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ قَالَ نَعَمْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ هِیَ فِی کُلِّ سَنَهًٍْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ فَلَمْ یُنْزَلِ الْقُرْآنُ إِلَّا فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْر.

امام باقر (علیه السلام) - از حُمران نقل شده است که از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این‌سخن خداوند عزّوجلّ [که فرموده است]: إِنَّا أَنزَلنَاهُ فِی لیْلةٍ مُّبَارَکَةٍ؛ سؤال کرد. حضرت فرمود: «آری! منظور شب قدر است که در هر سال در ده شب پایانی ماه رمضان است و قرآن در آن شب نازل شده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

الکافی، ج4، ص157/ من لایحضره الفقیه، ج2، ص158/ وسایل الشیعهًْ، ج10، ص351/ بحارالأنوار، ج94، ص19/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2

(دخان/ 3)

الصّادقین (علی‌ها السلام) - فِی مَجمَعِ البَیَان: وَ هُوَ المَروِیُّ عَن أَبِی‌جَعفَر (علیه السلام) وَ أَبِی‌عَبدِ‌الله (علیه السلام) أَنَا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ أَی أَنْزَلْنا الْقُرْآنِ وَ اللَّیْلَةِ الْمُبَارَکَةُ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ.

امام باقر و امام صادق (منظور از «شب پر برکت» شب قدر است و این سخن از امام باقر و امام صادق (نقل شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج9، ص237

1 -3

(دخان/ 3)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا أَنْزَلْناهُ یَعْنِی الْقُرْآنَ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ وَ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ أَنْزَلَ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِیهَا إِلَی الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ جُمْلَهًًْ وَاحِدَهًًْ ثُمَّ نَزَلَ مِنَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ عَلَی رَسُولِ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَهًْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا أَنزَلنَاهُ؛ یعنی قرآن را [نازل کردیم]. فِی لیْلةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ؛ که منظور از «شب پر برکت» شب قدر است که خداوند در آن، قرآن را یک‌جا به‌سوی بیت‌المعمور فرو فرستاد؛ سپس در طول بیست سال از بیت‌المعمور بر رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نازل گردید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

بحارالأنوار، ج94، ص12/ القمی، ج2، ص290/ نورالثقلین/ البرهان

1 -4

(دخان/ 3)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - کَلَّمَ اللَّهُ تَعَالَی جَبْرَئِیلَ فِی لَیْلِهًٍْ وَاحِدَهًٍْ وَ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ فَسَمِعَهُ جَبْرَئِیلُ وَ حَفِظَهُ بِقَلْبِهِ وَ جَاءَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا إِلَی الْکَتَبَهًِْ وَ کَتَبُوهُ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِالنُّجُومِ فِی ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خداوند با جبرئیل در یک شب که همان‌شب قدر باشد سخن گفت؛ جبرئیل نیز آن سخن را شنیده و حفظ نمود و آن را به آسمان دنیا برای نویسندگان آورد و آن‌ها آن را نوشتند. سپس این سخن اندک اندک در طول بیست‌وسه سال بر حضرت محّمد (صلی الله علیه و آله) نازل گردید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

بحرالعرفان، ج14، ص196

1 -5

(دخان/ 3)

الصّادق (علیه السلام) - یَا مُفَضَّلُ إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ فِی ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ سَنَهًًْ وَ اللَّهُ یَقُولُ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ قَالَ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ وَ قَالَ لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ قَالَ الْمُفَضَّلُ یَا مَوْلَایَ فَهَذَا تَنْزِیلُهُ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ کَیْفَ ظَهَرَ الْوَحْیُ فِی ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ سَنَهًًْ قَالَ نَعَمْ یَا مُفَضَّلُ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ لَا یُبَلِّغُهُ إِلَّا فِی وَقْتِ اسْتِحْقَاقِ الْخِطَابِ وَ لَا یُؤَدِّیهِ إِلَّا فِی وَقْتٍ أَمَرَ وَ نَهَی فَهَبَطَ جَبْرَئِیلُ بِالْوَحْیِ فَبَلَّغَ مَا یُؤْمَرُ بِهِ وَ قَوْلُهُ لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ فَقَالَ الْمُفَضَّلُ أَشْهَدُ أَنَّکُمْ مِنْ عِلْمِ اللَّهِ عَلِمْتُمْ وَ بِقُدْرَتِهِ قَدَرْتُمْ وَ بِحُکْمِهِ نَطَقْتُمْ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ.

امام صادق (علیه السلام) - امام‌صادق (علیه السلام) [خطاب به مفضّل] فرمود: «ای مفضّل! قرآن در طول بیست‌وسه سال نازل شد و خداوند می‌فرماید: ماهِ رمضان [ماهی است] که قرآن در آن نازل شده است. (بقره/185) و فرموده است: و فرموده است: چرا قرآن یکجا بر او نازل نشده است؟ این [نزول تدریجی] برای این‌است که قلب تو را به‌وسیله‌ی آن محکم داریم. (فرقان/32)». مفضّل عرض‌کرد: «مولای من! [آیا] این همان نزول تدریجی قرآن است که خداوند در کتابش (و قرآن را به تفاریق نازل کردیم تا تو آن را با تأنی بر مردم بخوانی و نازلش کردیم، نازل کردنی به کمال. (اسراء/106) ) بیان فرموده است و چگونه وحی در طول بیست‌وسه سال آشکار شد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آری‌ای مفضّل! خداوند قرآن را در ماه رمضان [به‌صورت یک‌جا] به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عنایت فرمود و [در نزول تدریجی] چنین بود که در هنگام شایستگی [و نیاز به] خطاب، خداوند [آیات] قرآن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابلاغ می‌نمود و در هنگام [نیاز به] امر و نهی، آن‌ها را به او می‌رساند؛ [بر این اساس] جبرئیل (علیه السلام) وحی را فرو آورده و آنچه را که به آن فرمان می‌یافت، ابلاغ می‌کرد؛ و [همچنین] این‌سخن خداوند [که فرموده است]: [هنگام نزول وحی] زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن حرکت مده. (قیامت/16) [را ابلاغ نمود]». مفضّل عرض‌کرد: «گواهی می‌دهم که شما از [گنجینه‌ی] علم خدا دانا گشته‌اید و به قدرت او توانا شده‌اید و سخن به حکم او می‌گویید و به فرمان او عمل می‌کنید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

بحارالأنوار، ج89، ص38

1 -6

(دخان/ 3)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ إِسْحَاقَ‌بْنِ‌عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: وَ نَاسٌ یَسْأَلُونَهُ یَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَیْلَهًَْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ. قَالَ فَقَالَ: لَا وَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ إِلَّا فِی لَیْلَهًِْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، وَ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ. فَإِنَّ فِی لَیْلَهًِْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ یَلْتَقِی الْجَمْعَانِ وَ فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ فِی لَیْلَهًِْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ یُمْضَی مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ: خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ: مَا مَعْنَی قَوْلِهِ یَلْتَقِی الْجَمْعَانِ؟ قَالَ: یَجْمَعُ اللَّهُ فِیهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِیمِهِ وَ تَأْخِیرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ قَالَ قُلْتُ: فَمَا مَعْنَی یُمْضِیهِ فِی ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ قَالَ إِنَّهُ یَفْرُقُهُ فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی وَ عِشْرِینَ إِمْضَاؤُهُ وَ یَکُونُ لَهُ فِیهِ الْبَدَاءُ فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَهًُْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ أَمْضَاهُ فَیَکُونُ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِی لَا یَبْدُو لَهُ فِیهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.

امام صادق (علیه السلام) - اسحاق‌بن‌عمّار گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم در پاسخ کسانی‌که از حضرت پرسیدند: «آیا روزی‌ها در شب نیمه‌ی شعبان تقسیم می‌شود»؟ فرمود: «نه به خدا سوگند! این تقسیم روزی فقط در شب نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم ماه رمضان می‌باشد؛ به این صورت که در شب نوزدهم، دو گروه با یکدیگر روبه‌رو می‌شوند و در شب بیست‌ویکم هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. و در شب بیست‌وسوّم آنچه خداوند جلّ‌جلاله اراده فرموده، امضاء می‌شود که آن شب، همان شب قدری است که خداوند تعالی [درباره‌اش] فرموده: بهتر از هزار ماه است. (قدر/3)». من عرض‌کردم: «معنای اینکه دو گروه با یکدیگر روبه‌رو می‌شوند، چیست»؟ حضرت‌فرمود: «خداوند در شب نوزدهم، هر آنچه را که اراده فرموده از جلوانداختن و عقب‌انداختن یک‌چیز و اراده‌کردن و حتمی‌شدن آن، همگی را با یکدیگر گرد خواهد آورد». عرض‌کردم: «معنای اینکه خداوند در شب بیست‌وسوّم آن را امضا می‌کند چیست»؟ فرمود: «در شب بیست‌ویکم، هر کاری تدبیر و جدا می‌گردد و امکان بداء و تغییر برای [اراده‌ی] خداوند وجود دارد؛ چون شب بیست‌وسوّم فرا رسد خداوند آن را امضاء می‌کند و تبدیل به امری حتمی و غیرقابل تغییری می‌شود که برای خداوند تبارک‌وتعالی در آن، بداء و تغییر اراده‌ای وجود ندارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص150

وسایل الشیعهًْ، ج10، ص357/ نورالثقلین

ولایت

1

(دخان/ 3)

الکاظم (علیه السلام) - وَ أَمَّا اللَّیْلَهًُْ فَفَاطِمَهًُْ (سلام الله علیها).

امام کاظم (علیه السلام) - منظور از شب [بنابر باطن قرآن] حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص152

الکافی، ج1، ص479/ بحارالأنوار، ج24، ص319/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص555/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 3)

الباقر (علیه السلام) - لَا تَخْفَی عَلَیْنَا لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ إِنَّ الْمَلَائِکَهًَْ یَطُوفُونَ بِنَا فِیهَا.

امام باقر (علیه السلام) - از ابومُهاجر نقل شده که امام باقر (علیه السلام) [به او] فرمود: «ای ابامهاجر! شب قدر بر ما پوشیده و پنهان نمی‌ماند، چراکه در چنین شبی فرشتگان بر گرد ما طواف می‌کنند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص152

القمی، ج2، ص290/ نورالثقلین/ البرهان

3

(دخان/ 3)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: لَمَّا قُبِضَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَامَ الْحَسَنُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فِی مَسْجِدِ الْکُوفَهًِْ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ (علیه السلام) ثُمَّ قَالَ: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ قُبِضَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْأَوَّلُونَ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَ… وَ اللَّهِ لَقَدْ قُبِضَ فِی اللَّیْلَهًِْ الَّتِی فِیهَا قُبِضَ وَصِیُّ مُوسَی (علیه السلام) یُوشَعُ‌بْنُ‌نُونٍ (علیه السلام) وَ اللَّیْلَهًِْ الَّتِی عُرِجَ فِیهَا بِعِیسَی‌بْنِ‌مَرْیَمَ (علیه السلام) وَ اللَّیْلَهًِْ الَّتِی نُزِّلَ فِیهَا الْقُرْآنُ.

امام باقر (علیه السلام) - از ابوحمزه نقل‌شده که امام باقر (علیه السلام) فرمود: چون امیرالمؤمنین (علیه السلام) از دنیا رفت، امام حسن (علیه السلام) در مسجد کوفه به‌پا خاست و حمد و ثنای الهی به‌جا آورد و بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) درود فرستاد؛ سپس فرمود: «ای مردم! در این شب مردی وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و آیندگان به او نرسند… به‌خدا سوگند! او در شبی وفات کرد که وصیّ موسی (علیه السلام) [یعنی] یوشع‌بن‌نون (علیه السلام) در آن وفات کرد و همان شبی که عیسی‌بن‌مریم (علیه السلام) در آن به آسمان بُرده شد و همان شبی که قرآن در آن نازل گردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص152

الکافی، ج1، ص475/ نورالثقلین

آیه فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ [4]

در آن شب هر امری بر اساس حکمت، [الهى] تدبیر می‌گردد.

در آن شب هر امری بر اساس حکمت [الهی] تدبیر می‌گردد

1 -1

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - یُقَدَّرُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ کُلُّ شَیْءٍ یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَ شَرٍّ وَ طَاعَهًٍْ وَ مَعْصِیَهًٍْ وَ مَوْلُودٍ وَ أَجَلٍ أَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ وَ قُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَ لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - در شب‌قدر همه‌ی آنچه در طول سال پیش رو تا سال آینده اتّفاق خواهد افتاد اعمّ از کار نیک و بد، اطاعت و معصیت، تولّد و مرگ و رزق و روزی همگی تعیین می‌گردد؛ بنابراین هر آنچه برای آن سال تعیین شده و قطعی گردد حتماً اتّفاق خواهد افتاد؛ ولی این تعیین و قطعیت نمی‌تواند جلوی خواست و اراده‌ی خداوند عزّوجلّ را بگیرد [به‌عبارت دیگر هیچ چیز حتّی قطعی‌شدن مقدّرات در شب قدر نمی‌تواند جلوی خواست خدا را بگیرد].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص152

الکافی، ج4، ص157/ من لایحضره الفقیه، ج2، ص158/ وسایل الشیعهًْ، ج10، ص351/ بحارالأنوار، ج94، ص19/ ثواب الأعمال، ص67/ نورالثقلین/ البرهان

1 -2

(دخان/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - جَاءَ بَعْضُ الزَّنَادِقَهًِْ إِلَی أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ قَالَ لَوْ لَا مَا فِی الْقُرْآنِ مِنَ الِاخْتِلَافِ وَ التَّنَاقُضِ لَدَخَلْتُ فِی دِینِکُمْ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) وَ مَا هُوَ قَالَ قَوْلُهُ تَعَالَی… وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ قَالَ السَّائِلُ مَا ذَاکَ الْأَمْرُ؟ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام): الَّذِی بِهِ تَنْزِلُ الْمَلَائِکَهًُْ فِی اللَّیْلَهًِْ الَّتِی یُفْرَقُ فِیهَا کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ مِنْ خَلْقٍ وَ رِزْقٍ وَ أَجَلٍ وَ عَمَلٍ وَ عُمُرٍ وَ حَیَاهًٍْ وَ مَوْتٍ وَ عِلْمِ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمُعْجِزَاتِ الَّتِی لَا تَنْبَغِی إِلَّا لِلَّهِ وَ أَصْفِیَائِهِ وَ السَّفَرَهًِْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ هُمْ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِی قَالَ: فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ هُمْ بَقِیَّهًُْ اللَّهِ یَعْنِی الْمَهْدِیَّ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یَأْتِی عِنْدَ انْقِضَاءِ هَذِهِ النَّظِرَهًِْ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً وَ مِنْ آیَاتِهِ الْغِیبَهًُْ وَ الِاکْتِتَامُ عِنْدَ عُمُومِ الطُّغْیَانِ وَ حُلُولِ الِانْتِقَامِ وَ لَوْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ الَّذِی عَرَّفْتُکَ نَبَأَهُ لِلنَّبِیِّ دُونَ غَیْرِهِ لَکَانَ الْخِطَابُ یَدُلُّ عَلَی فِعْلٍ مَاضٍ غَیْرِ دَائِمٍ وَ لَا مُسْتَقْبَلٍ وَ لَقَالَ نَزَلَتِ الْمَلَائِکَهًُْ وَ فُرِقَ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ لَمْ یَقُل تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ.

امام علی (علیه السلام) - مردی زندیق (بی‌دین) نزد امیرالمؤمنین‌علی (علیه السلام) آمد و به ایشان عرض‌کرد: «اگر در بین [آیاتِ] قرآن، اختلاف و تناقض وجود نداشت من حتماً به دین شما می‌گرویدم»! … زندیق پرسید: «این حجّت‌های الهی [بر روی زمین] چه کسانی هستند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «… ایشان صاحبان امری هستند که خداوند در موردشان فرموده است: اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر [خدا] و صاحبان امر خود را. (نساء/59) …». زندیق پرسید: «منظور از آن امر چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «همان چیزی است که فرشتگان به همراهش فرود می‌آیند در آن شبی‌که هر امری بر اساس حکمت، تدبیر و جدا می‌گردد و شامل آفرینش، رزق و روزی، مرگ‌ها، کردارها، زندگی و مرگ، آگاهی از نهانِ آسمان‌ها و زمین و مُعجزات می‌شود، همان معجزاتی که شایسته‌ی خداوند، جانشینانِ او [در زمین] و سفیران که [واسطه‌ی] میان خدا و آفریده‌شدگانش هستند، می‌باشد و این جانشینان و سفیران، همان رویِ خداوند هستند که [درباره‌اش] فرموده: پس به هر کجا رو کنید آنجا روی‌خداست. (بقره/115) ایشان همان ذخیره‌های الهی هستند. یعنی همان مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) … و اگر این امری‌که [در شب قدر نازل می‌شود و من] برایت بیان‌کردم [چنین بود که] خداوند فقط به اطّلاع پیامبرش (صلی الله علیه و آله) می‌رساند و شامل دیگران (یعنی جانشینان حقیقی او) نمی‌شد، باید خطاب آیه (در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان برای انجام دادن کارها نازل می‌شوند. (قدر/4) ) دلالت بر فعل ماضی (گذشته) می‌کرد نه فعلی‌که دلالت بر پیوستگیِ این کار و آینده (یعنی فعل مضارع) بکند و باید خداوند می‌فرمود: «نَزَلَتِ الْمَلَائِکَهًْ؛ فرشتگان نازل شدند» و «فُرِقَ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ هر امری بر اساس حکمت[الهی] تدبیر و جدا شد» و نمی‌فرمود: فرشتگان نازل‌می‌شوند. (قدر/4) و [نمی‌فرمود:] یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص154

الاحتجاج، ج1، ص252/ بحارالأنوار، ج90، ص118/ نورالثقلین/ البرهان

1 -3

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْحَارْثِ‌بْنِ‌الْمُغِیرَهًِْ الْبَصْرِیِّ وَ عَن… هِشَامٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ قَالَ تِلْکَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ یُکْتَبُ فِیهَا وَفْدُ الْحَاجِّ وَ مَا یَکُونُ فِیهَا مِنْ طَاعَهًٍْ أَوْ مَعْصِیَهًٍْ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَیَاهًٍْ وَ یُحْدِثُ اللَّهُ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ مَا یَشَاءُ ثُمَّ یُلْقِیهِ إِلَی صَاحِبِ الْأَرْضِ قَالَ الْحَارِثُ‌بْنُ‌الْمُغِیرَهًِْ الْبَصْرِیُّ فَقُلْتُ وَ مَنْ صَاحِبُ الْأَرْضِ قَالَ صَاحِبُکُمْ.

امام صادق (علیه السلام) - از حارث‌بن‌مُغیره بصری و… از هشام[بن حکَم] نقل‌شده: به امام صادق (علیه السلام) عرض‌کردم: «[منظور از] این سخن خداوند متعال [که] در کتابش [فرموده:] فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ [چیست]»؟ حضرت فرمود: «منظور شب قدر است که در آن، سفر حاجیان [به مکّه] و هر آنچه در سال آینده اتّفاق خواهد افتاد از اطاعت، نافرمانی، مرگ و زندگی نوشته می‌شود و خداوند در شب و روز قدر هرچه اراده کند را پدید آورده، سپس آن را به صاحب زمین می‌سپارد». حارث‌بن‌مُغیره‌بصری گوید: من عرض‌کردم: «صاحب زمین کیست»؟ فرمود: «صاحب شما (امام معصوم (علیه السلام) )».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص154

بحارالأنوار، ج94، ص22/ بصایرالدرجات، ص221/ نورالثقلین

1 -4

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - اللَّیْلَهًُْ الَّتِی یُفْرَقُ فِیهَا کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ یَنْزِلُ فِیهَا مَا یَکُونُ فِی السَّنَهًِْ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ رِزْقٍ أَوْ أَمْرٍ أَوْ مَوْتٍ أَوْ حَیَاهًٍْ وَ یُکْتَبُ فِیهَا وَفْدُ مَکَّهًَْ فَمَنْ کَانَ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ مَکْتُوباً لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَحْبِسَ وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً مَرِیضاً وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهَا مَکْتُوباً لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَحُجَّ وَ إِنْ کَانَ غَنِیّاً صَحِیحاً.

امام صادق (علیه السلام) - در شبی‌که هر امری بر اساس حکمت تدبیر می‌گردد، همه‌ی آنچه در طول سال پیش‌رو تا سال آینده اتّفاق خواهد افتاد اعم از خوبی یا بدی، رزق و روزی، حادثه یا مرگ و تولّد همگی نازل می‌شود و در آن‌شب سفر حاجیان به مکّه نوشته می‌شود؛ بنابراین هرکس نامش در آن‌سال جزو حاجیان نوشته شود نمی‌تواند از [رفتن به] این‌سفر خودداری کند اگرچه فقیر و بیمار باشد و هرکس نامش در آن‌سال جزو حاجیان نوشته نشود نمی‌تواند حجّ به‌جا آورد اگرچه بی‌نیاز و سالم باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص154

بحارالأنوار، ج95، ص142

1 -5

(دخان/ 4)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ إِنَّ اللَّهَ یُقَدِّرُ فِیهَا الْآجَالَ وَ الْأَرْزَاقَ وَ کُلَّ أَمْرٍ یَحْدُثُ مِنْ مَوْتٍ أَوْ حَیَاهًٍْ أَوْ خِصْبٍ أَوْ جَدْبٍ أَوْ خَیْرٍ أَوْ شَرٍّ کَمَا قَالَ اللَّهُ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ إِلَی سَنَهًٍْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - معنای شب قدر این‌است که خداوند در آن شب، مرگ‌ها، روزی‌ها و هرچه از مرگ یا زندگی، حاصلخیزی یا خشکسالی، و خوبی یا بدی تا یکسال اتّفاق می‌افتد را تعیین می‌نماید، چنانکه خداوند فرموده است: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص156

بحارالأنوار، ج94، ص14

1 -6

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - فِی هَذِهِ الْآیَهًْ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ قَالَ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ یُقْضَی فِیهِ أَمْرُ السَّنَهًِْ مِنْ حَجٍّ وَ عُمْرَهًٍْ أَوْ رِزْقٍ أَوْ أَمْرٍ أَوْ أَجَلٍ أَوْ سَفَرٍ أَوْ نِکَاحٍ أَوْ وَلَدٍ إِلَی سَائِرِ مَا یُلَاقِی ابْنُ‌آدَمَ (علیه السلام) مِمَّا یُکْتَبُ لَهُ أَوْ عَلَیْهِ فِی بَقِیَّهًِْ ذَلِکَ الْحَوْلِ مِنْ تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ عَامٍ قَابِلٍ وَ هِیَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَان.

امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که در مورد آیه: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ فرمود: «منظور از آن‌شب، شب قدر است که اتّفاقات یک‌سال پس از آن‌شب تا سال آینده اعمّ از [سفر به] حجّ و عمره، روزی، حادثه یا مرگ، سفر، ازدواج یا بچّه‌دار شدن و سایر چیزهایی‌که فرزند آدم با آن‌ها مواجه می‌شود چه چیزهایی‌که به نفع او باشد یا به ضررش در آن تعیین می‌گردد؛ و آن شب در میان دهه‌ی آخر ماه رمضان است؛ پس هرکس این‌شب را در کنار قبر امام حسین (علیه السلام) درک کند [در اینجا راوی نسبت به تعبیر امام (علیه السلام) شک داشته و می‌گوید:] یا فرمود [نزد قبر امام‌حسین (علیه السلام)] حاضر باشد، در آنجا دو رکعت یا هر مقدار که می‌تواند نماز بخواند و از خداوند بهشت را درخواست کرده و از آتش دوزخ به او پناه ببرد، خداوند خواسته‌اش را به او عنایت کند و او را از [شرّ] آنچه از آن پناه‌برده، حفظ فرماید…».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص156

بحارالأنوار، ج95، ص165/ إقبال الأعمال، ص211/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص794 و نورالثقلین؛ «بتفاوت»

1 -7

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ سَمَاعَهًَْ قَالَ: قَالَ لِی صَلِّ فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ وَ لَیْلَهًِْ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فِی کُلِّ وَاحِدَهًٍْ مِنْهُمَا إِنْ قَوِیتَ عَلَی ذَلِکَ مِائَهًَْ رَکْعَهًٍْ سِوَی الثَّلَاثَ عَشْرَهًَْ وَ اسْهَرْ فِیهِمَا حَتَّی تُصْبِحَ فَإِنَّهُ یُسْتَحَبُّ أَنْ تَکُونَ فِی صَلَاهًٍْ وَ دُعَاءٍ وَ تَضَرُّعٍ فَإِنَّهُ یُرْجَی أَنْ تَکُونَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ فِی إِحْدَاهُمَا وَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ فَقُلْتُ لَهُ کَیْفَ هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ الْعَمَلُ فِیهَا خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ وَ لَیْسَ فِی هَذِهِ الْأَشْهُرِ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ وَ هِیَ تَکُونُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ ذَاکَ فَقَالَ مَا یَکُونُ فِی السَّنَهًِْ وَ فِیهَا یُکْتَبُ الْوَفْدُ إِلَی مَکَّهًْ.

امام صادق (علیه السلام) - سماعهًْ‌بن‌مهران گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «اگر توانایی داشتی در هر یک از دو شب بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم ماه رمضان، غیر از سیزده رکعت (یازده رکعت نماز شب و دو رکعت نافله‌ی نماز صبح) صد رکعت نماز به‌جای‌آور و آن دو شب را تا صبح بیدار بمان، زیرا مستحبّ است که [در آن دو شب] درحال نماز، دعا و تضرّع و زاری‌کردن باشی، چراکه انتظار می‌رود شب قدر، یکی از آن دو شب باشد و شب قدر بهتر از هزارماه است. (قدر/3) به حضرت عرض‌کردم: «چگونه شب قدر بهتر از هزار ماه است»؟ حضرت فرمود: «[انجامِ] کار نیک در آن شب بهتر از [انجامِ] کار نیک در هزار ماهی است که در آن‌ها شب قدر وجود نداشته باشد؛ و آن شب در ماه رمضان است و هر امری بر اساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. عرض‌کردم: «چه چیزهایی در آن شب تدبیر می‌گردد»؟ حضرت فرمود: «هر آنچه در طول سال اتّفاق خواهد افتاد [در آن تعیین می‌گردد] و در چنین شبی سفر حاجیان به مکّه نوشته می‌شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص156

تهذیب الأحکام، ج3، ص58/ بحارالأنوار، ج94، ص3

1 -8

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ زَیْدٍ‌أَبِی‌أُسَامَهًَْ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: فِی هَذِهِ الْآیَهًِْ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ یُقْضَی فِیهَا أَمْرُ السَّنَهًِْ إِلَی أَنْ قَالَ وَ هِیَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَمَنْ أَدْرَکَهَا أَوْ قَالَ شَهِدَهَا عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) یُصَلِّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ أَوْ مَا تَیَسَّرَ لَهُ وَ سَأَلَ اللَّهَ الْجَنَّهًَْ وَ اسْتَعَاذَ بِهِ مِنَ النَّارِ آتَاهُ اللَّهُ مَا سَأَلَ وَ أَعَاذَهُ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ الْحَدِیثَ وَ فِیهِ ثَوَابٌ عَظِیمٌ.

امام صادق (علیه السلام) - زیدبن‌اسامه از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که در مورد این آیه فرمود: این شب قدر است که در آن امور سال مقدّر می‌شود… و این در دهه‌ی آخر رمضان است و هر که آن را درک نماید، یا فرمود: حضور یابد در کنار مزار حسین (علیه السلام) و دو رکعت یا هر چه توانست نزد او نماز گزارد و از خدا بهشت را درخواست کند و از آتش به خدا پناه جوید، آنچه درخواست کرده به وی عطا کند و از آنچه از آن پناه جسته، در امانش نگاه دارد. و در آن ثوابی بزرگ است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص156

وسایل الشیعهًْ، ج14، ص474

1 -9

(دخان/ 4)

الجواد (علیه السلام) - مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ (علیه السلام) لَیْلَهًَْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ هِیَ اللَّیْلَهًُْ الَّتِی یُرْجَی أَنْ تَکُونَ لَیْلَهًَْ الْقَدْرِ وَ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ صَافَحَهُ رُوحُ أَرْبَعَهًٍْ وَ عِشْرِینَ أَلْفَ مَلَکٍ وَ نَبِیٍّ کُلُّهُمْ یَسْتَأْذِنُ اللَّهَ فِی زِیَارَهًِْ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ.

امام جواد (علیه السلام) - هرکس درشب بیست‌وسوّم ماه رمضان که همان شبی است‌که انتظار می‌رود شب قدر باشد و هر امری بر اساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. امام‌حسین (علیه السلام) را زیارت کند، روح بیست‌وچهار هزار فرشته و پیامبر (علیهم السلام) با او مصافحه می‌کند که همگی در آن شب از خداوند برای زیارت امام حسین (علیه السلام) اجازه می‌خواهند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص156

بحارالأنوار، ج95، ص166/ بحارالأنوار، ج98، ص100

1 -10

(دخان/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - سَلُوا اللَّهَ الْحَجَّ فِی لَیْلَهًِْ سَبْعَ عَشْرَهًَْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ فِی تِسْعَ عَشْرَهًَْ وَ فِی إِحْدَی وَ عِشْرِینَ وَ فِی ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ فَإِنَّهُ یُکْتَبُ الْوَفْدُ فِی کُلِّ عَامٍ لَیْلَهًَْ الْقَدْرِ وَ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ.

امام علی (علیه السلام) - در شب‌های هفدهم، نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم ماه رمضان از خداوند [توفیق انجام] حج را بخواهید؛ چراکه سفر به حج در هر سال، در شب قدر نوشته می‌شود و چنان که خداوند عزّوجلّ فرموده: در آن شب هر ا مری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

مستدرک الوسایل، ج7، ص468/ بحارالأنوار، ج94، ص9/ دعایم الإسلام، ج1، ص281

1 -11

(دخان/ 4)

الصادقین (علی‌ها السلام) - فِی لَیْلَهًِْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ یُکْتَبُ وَفْدُ الْحَاجِ وَ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیم.

امام باقر یا امام صادق (در شب نوزدهم، سفر حاجیان [به مکّه] نوشته می‌شود و در آن شب هر ا مری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

بحارالأنوار، ج78، ص16/ نورالثقلین

1 -12

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - اغْتَسِلْ لَیْلَهًَْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ وَ اجْهَدْ أَنْ تُحْیِیَهُمَا وَ ذَکَرَ أَنَّ لَیْلَهًَْ الْقَدْرِ یُرْجَی فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ وَ قَالَ (علیه السلام) لَیْلَهًُْ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ اللَّیْلَهًُْ الَّتِی فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ فِیهَا یُکْتَبُ وَفْدُ الْحَاجِّ وَ مَا یَکُونُ مِنَ السَّنَهًِْ إِلَی السَّنَهًْ.

امام صادق (علیه السلام) - در شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم ماه رمضان غسل نما و سعی کن شب‌های بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم را شب‌زنده‌داری کنی. و امام (علیه السلام) بیان فرمود که انتظار می‌رود شب قدر یکی از دو شب بیست‌ویکم و بیست‌وسوّم باشد. و فرمود: «شب بیست‌وسوّم که در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. و در این شب، سفر حاجیان [به مکّه] و هر آنچه از امسال تا سال بعد اتّفاق می‌افتد، نوشته می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

بحارالأنوار، ج94، ص8/ بحارالأنوار، ج94، ص17/ نورالثقلین

1 -13

(دخان/ 4)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَیْ فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ یُفَصَّلُ وَ یُبَیَّنُ وَ الْمَعْنَی: یُقْضَی کُلُّ أَمْرٍ مُحْکَمٍ، لَا تَلْحَقُهُ الزِّیَادَهًُْ وَ النُّقْصَانُ وَ هُوَ أَنَّهُ یُقَسَّمُ فِیهَا الْآجَالُ وَ الْأَرْزَاقُ وَ غَیْرُهَا مِنَ أُمُورِ السَّنَهًِْ إِلَی مِثْلِهَا مِنَ الْعَامِ الْقَابِلِ.

إبن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - معنای آیه: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ این است که [در آن‌شب] هر کار محکم و استواری که کم و زیاد نخواهد شد، تعیین می‌گردد؛ به این ترتیب که در آن شب، مرگ‌ها، روزی‌ها و کارهای دیگر یک سال تا شب قدر سال آینده قسمت می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

ملاذالأخیار، ج5، ص10

1 -14

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - إِسْحَاقَ‌بْنِ‌عَمَّارٍ‌قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ وَ نَاسٌ یَسْأَلُونَهُ یَقُولُونَ الْأَرْزَاقُ تُقَسَّمُ لَیْلَهًَْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا ذَلِکَ إِلَّا فِی لَیْلَهًِْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ وَ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ فَإِنَّ فِی لَیْلَهًِْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ یَلْتَقِی الْجَمْعَانِ وَ فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ وَ فِی لَیْلَهًِْ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ یُمْضَی مَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِنْ ذَلِکَ وَ هِیَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ قَالَ قُلْتُ مَا مَعْنَی قَوْلِهِ یَلْتَقِی الْجَمْعَانِ قَالَ یَجْمَعُ اللَّهُ فِیهَا مَا أَرَادَ مِنْ تَقْدِیمِهِ وَ تَأْخِیرِهِ وَ إِرَادَتِهِ وَ قَضَائِهِ قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَی یُمْضِیهِ فِی ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ قَالَ إِنَّهُ یَفْرُقُهُ فِی لَیْلَهًِْ إِحْدَی‌وَ‌عِشْرِینَ إِمْضَاؤُهُ وَ یَکُونُ لَهُ فِیهِ الْبَدَاءُ فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَهًُْ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ أَمْضَاهُ فَیَکُونُ مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِی لَا یَبْدُو لَهُ فِیهِ تَبَارَکَ‌وَ‌تَعَالَی.

امام باقر (علیه السلام) - اسحاق‌بن‌عمّار گوید: شنیدم که مردم از امام صادق (علیه السلام) پرسیدند: «آیا روزی¬ها در شب نیمه ماه شعبان تقسیم می¬شود»؟ ایشان فرمود: «به خدا سوگند نه، این امر تنها در شب نوزدهم از ماه رمضان و شب بیست‌ویکم و شب بیست‌وسوّم صورت می¬پذیرد، به این ترتیب که در شب نوزدهم دو امر جمع می¬شوند و در شب بیست‌ویکم هر امر استواری جدا می‌شود و در شب بیست‌وسوّم آنچه خداوند عزّ‌وجلّ در این‌باره می¬خواهد، تحقّق می¬یابد و آن شب، شب قدر است که خداوند عزّ‌وجلّ درباره¬اش فرمود: «خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ». عرض کردم: «معنای این سخن که دو امر جمع می¬شوند، چیست»؟ فرمود: «در آن شب خداوند آنچه از تقدیم و تأخیر و اراده و قضای خود می¬خواهد جمع می¬کند». عرض کردم: «و معنای این سخن که در شب بیست‌وسوّم تحقّق می¬یابد، چیست»؟ فرمود: «آن [امر جمع شده] در شب بیست‌ویکم [گونه] تحقّق بخشیدنش جدا می¬شود و برای خداوند متعال در آن بداء هست، پس چون شب بیست‌وسوّم فرا رسد، خداوند آن را تحقّق می¬بخشد و این گونه حتمی می-شود و در آن از سوی خداوند تبارک‌وتعالی بداء صورت نمی¬پذیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

وسایل الشیعهًْ، ج10، ص357/ بحارالأنوار، ج95، ص144

1 -15

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌حُمْرَان عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ النَّاسَ یَقُولُونَ إِنَّ لَیْلَهًَْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ تُکْتَبُ فِیهَا الْآجَالُ وَ تُقَسَّمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ تَخْرُجُ صِکَاکُ الْحَاجِّ فَقَالَ مَا عِنْدَنَا فِی هَذَا شَیْءٌ وَ لَکِنْ إِذَا کَانَتْ لَیْلَهًُْ تِسْعَ عَشْرَهًَْ مِنْ رَمَضَانَ یُکْتَبُ فِیهَا الْآجَالُ وَ یُقَسَّمُ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَ یُخْرَجُ صِکَاکُ الْحَاجِّ وَ یَطَّلِعُ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ فَلَا یَبْقَی مُؤْمِنٌ إِلَّا غَفَرَ لَهُ إِلَّا شَارِبُ مُسْکِرٍ فَإِذَا کَانَتْ لَیْلَهًُْ ثَلَاثٍ‌وَ‌عِشْرِینَ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَمْضَاهُ ثُمَّ أَنْهَاهُ قَالَ قُلْتُ إِلَی مَنْ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَقَالَ إِلَی صَاحِبِکُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْلَمْ مَا یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ.

امام صادق (علیه السلام) - محمدبن‌حمران گوید: «به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: اهل‌سنّت معتقدند در شب نیمه‌ی شعبان، مرگ‌ها نوشته و روزی‌ها تقسیم می‌شود و بَرات [سفرِ] حاجیان صادر می‌گردد [آیا چنین است]»؟ حضرت فرمود: «چنین مطلبی نزد ما صحّت ندارد؛ بلکه چون شب نوزدهم از ماه رمضان فرا رسد مرگ‌ها نوشته و روزی‌ها تقسیم می‌شود و بَرات [سفرِ] حاجیان صادر می‌گردد و خداوند بر بندگانش نظر می‌افکند و هیچ مؤمنی باقی نمی‌ماند مگر اینکه خداوند او را خواهد بخشید مگر کسی‌که شراب‌خوار باشد؛ چون شب بیست‌وسوّم فرا رسد در آن شب هر امری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. و خداوند آن را امضاء نموده و آنگاه ابلاغ نماید». عرض‌کردم: «فدایت شوم! به چه‌کسی [ابلاغ نماید]»؟ حضرت فرمود: «به صاحب شما (یعنی امام‌معصوم (علیه السلام) ) و اگر چنین ابلاغی صورت نگیرد اتّفاقات آن سال معیّن نخواهد شد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص158

بحارالأنوار، ج94، ص19/ بصایرالدرجات، ص222/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»

1 -16

(دخان/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - قَالَ کُمَیْلُ‌بْنُ‌زِیَادٍ کُنْتُ جَالِساً مَعَ مَوْلَایَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی مَسْجِدِ الْبَصْرَهًِْ وَ مَعَهُ جَمَاعَهًٌْ مِنْ أَصْحَابِه فَقَالَ بَعْضُهُمْ مَا مَعْنَی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ قَالَ (علیه السلام): لَیْلَهًُْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیٍّ (علیه السلام) بِیَدِهِ إِنَّهُ مَا مِنْ عَبْدٍ إِلَّا وَ جَمِیعُ مَا یَجْرِی عَلَیْهِ مِنْ خَیْرٍ وَ شَرٍّ مَقْسُومٍ لَهُ فِی لَیْلَهًِْ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ إِلَی آخِرِ السَّنَهًِْ فِی مِثْلِ تِلْکَ اللَّیْلَهًِْ الْمُقْبِلَهًِْ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ یُحْیِیهَا وَ یَدْعُو بِدُعَاءِ الْخَضِرِ (علیه السلام) إِلَّا أُجِیبَ {لَهُ}.

امام علی (علیه السلام) - کمیل‌بن‌زیاد گوید: با مولایم امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد بصره به همراه گروهی از یاران آن حضرت نشسته بودم که یکی از آن‌ها پرسید: «معنای این سخن خداوند عزّوجلّ [که می‌فرماید]: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ چیست»؟ حضرت فرمود: «منظور شب نیمه‌ی شعبان است؛ سوگند به آنکه جان علی (علیه السلام) در دست اوست! هیچ بنده‌ای نیست مگر اینکه تمامی آنچه از خیر و شرّ تا شب نیمه‌ی شعبان سال آینده برای او اتّفاق می‌افتد در شب نیمه‌ی شعبان برایش قسمت می‌شود و هر بنده‌ای که در چنین شبی، شب‌زنده‌داری کرده و دعای حضرت خضر (علیه السلام) [معروف به دعای‌کمیل] را بخواند مورد اجابت قرار گیرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص160

إقبال الأعمال، ج2، ص706

1 -17

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا کَانَ أَوَّلُ لَیْلَهًٍْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَقُلِ: اللَّهُمَّ… وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِیمَا یُفْرَقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَکِیمِ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لَا یُرَدُّ وَ لَا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ.

امام صادق (علیه السلام) - چون اوّلین شب ماه رمضان فرارسید بگو: «خدایا! ای پروردگار ماه‌رمضان! … [از تو می‌خواهم] در شب قدر در میان آنچه حکم می‌کنی و تعیین می‌فرمایی، از آن کارهایی‌که بر اساس حکمت تدبیر می‌شود و قضایی که برگشت‌ناپذیر است و تغییر نمی‌یابد، نامِ مرا [نیز] از حج‌گزاران خانه‌ات قرار دهی…».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص160

الکافی، ج4، ص71/ نورالثقلین

1 -18

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ حُمْرَانَ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَمَّا یُفْرَقُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ هَلْ هُوَ مَا یُقَدِّرُ اللَّهُ فِیهَا قَالَ لَا تُوصَفُ قُدْرَهًُْ اللَّهِ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ فَکَیْفَ یَکُونُ حَکِیماً إِلَّا مَا فُرِقَ وَ لَا تُوصَفُ قُدْرَهًُْ اللَّهِ سُبْحَانَهُ لِأَنَّهُ یُحْدِثُ مَا یَشَاء.

امام صادق (علیه السلام) - حُمران گوید: «از امام صادق (علیه السلام) در مورد آنچه در شب قدر تدبیر می‌شود پرسیدم‌که آیا همان چیزهایی است‌که خداوند [به قدرت خویش] تقدیر می‌نماید»؟ حضرت فرمود: «قدرت خدا وصف‌شدنی نیست، فقط [آنچه در این مورد می‌توان گفت این است که از یک طرف] خود فرموده: فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ [و از طرف دیگر می‌دانیم] چیزی‌که تدبیر شده باشد فقط می‌تواند محکم و استوار باشد [ولی اینکه خداوند چه چیزهایی را تقدیر می‌کند برایمان مشخّص نیست چون] قدرت الهی وصف‌شدنی نیست [که بتوان با توصیف آن، به مقدّراتش آگاهی یافت] چراکه خداوند هرچه را اراده فرماید ایجاد می‌کند [و همه‌چیز در اختیار اوست]».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص160

بحارالأنوار، ج25، ص97

1 -19

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا کَانَ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ نَادَی مُنَادٍ تِلْکَ اللَّیْلَهًَْ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی هَذِهِ اللَّیْلَهًِْ.

امام صادق (علیه السلام) - چون شب‌قدر فرا رسد [همان شبی‌که] در آن شب هر ا مری براساس حکمت [الهی] تدبیر و جدا می‌گردد. در آن‌شب ندادهنده‌ای از درون عرش فریاد زند: «خداوند در این شب هرکس که به زیارت قبر حسین (علیه السلام) برود را بیامرزد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص160

بحارالأنوار، ج98، ص96/ نورالثقلین

1 -20

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَن مَسعَدَهًْ عَن أَبِی‌عَبدِ‌الله (علیه السلام) … إِنَّمَا {هِیَ} شَیْءٌ یَحْکُمُ بِهِ اللَّهُ فِی کُلِّ عَامٍ، ثُمَّ قَرَأَ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ فَیَحْکُمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ مِنْ شِدَّهًٍْ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ مَطَرٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ.

امام صادق (علیه السلام) - مسعده، از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند: … آن، چیزی است که خداوند تبارک‌وتعالی هر سال به آن حکم می‌کند. سپس حضرت این آیه را قرائت نمود: «فِی‌ها یفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ، پس خداوند تبارک‌وتعالی به سختی، رفاه یا باران و غیر آن، که می‌خواهد در آن سال اتّفاق بیفتد، حکم می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص160

تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص791

1 -21

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - یَفْرُقُ اللَّهُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ مَا کَانَ مِنْ شِدَّهًٍْ أَوْ رَخَاءٍ أَوْ مَطَرٍ بِقَدْرِ مَا یَشَاءُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُقَدِّرَ إِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ.

امام صادق (علیه السلام) - خداوند در شب قدر هرآنچه از سختی یا خوشی یا [نزولِ] باران تا شب قدر سال آینده است را به هر مقدار که خود بخواهد، تدبیر می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص162

الکافی، ج8، ص82/ العیاشی، ج1، ص104

ولایت

1

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - فِی‌ها یُفْرَقُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَیْ یُقَدِّرُ اللَّهُ کُلَّ أَمْرٍ مِنَ الْحَقِّ وَ مِنَ الْبَاطِلِ وَ مَا یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَهًِْ وَ لَهُ فِیهِ الْبَدَاءُ وَ الْمَشِیئَهًُْ یُقَدِّمُ مَا یَشَاءُ وَ یُؤَخِّرُ مَا یَشَاءُ مِنَ الْآجَالِ وَ الْأَرْزَاقِ وَ الْبَلَایَا وَ الْأَعْرَاضِ وَ الْأَمْرَاضِ وَ یَزِیدُ فِیهَا مَا یَشَاءُ وَ یَنْقُصُ مَا یَشَاءُ وَ یُلْقِیهِ رَسُولُ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَی أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ یُلْقِیهِ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِلَی الْأَئِمَّهًِْ (حَتَّی یَنْتَهِیَ ذَلِکَ إِلَی صَاحِبِ الزَّمَانِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وَ یَشْتَرِطُ لَهُ فِیهِ الْبَدَاءَ وَ الْمَشِیئَهًَْ وَ التَّقْدِیمَ وَ التَّأْخِیرَ.

امام باقر (علیه السلام) - فِیهَا یُفْرَقُ کُل أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ یعنی خداوند [در شب‌قدر] همه‌ی امور اعمّ از حقّ و باطل و تمامی رویدادهای یک سال را تعیین می‌کند و می‌تواند در مرگ‌ها، روزی‌ها، مصیبت‌ها، ناخوشی‌ها و بیماری‌ها تغییر و تبدیل ایجاد کرده و هر کدام را که بخواهد پیش انداخته و هرکدام را که بخواهد عقب اندازد و هر مقدار که بخواهد در آن‌ها فزونی ایجاد کرده و یا کاهش دهد. [آنگاه خداوند آن مقدّرات را به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) ابلاغ می‌فرماید] و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آن‌ها را به امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) به امامان (علیهم السلام) ابلاغ می‌کند تا در نهایت به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برسد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص162

بحارالأنوار، ج4، ص101/ بحارالأنوار، ج94، ص12/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 4)

الکاظم (علیه السلام) - عَنْ یَعْقُوبَ‌بْنِ‌جَعْفَرِ‌بْنِ‌إِبْرَاهِیمَ قَال: فَقَالَ النَّصْرَانِی أَخْبِرْنِی عَنْ کِتَابِ اللَّهِ الَّذِی أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ نَطَقَ بِهِ ثُمَّ وَصَفَهُ بِمَا وَصَفَهُ بِهِ فَقَالَ حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ* فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ مَا تَفْسِیرُهَا فِی الْبَاطِن… وَ أَمَّا قَوْلُهُ فِی‌ها فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ یَقُولُ یَخْرُجُ مِنْهَا خَیْرٌ کَثِیرٌ فَرَجُلٌ حَکِیمٌ وَ رَجُلٌ حَکِیمٌ وَ رَجُلٌ حَکِیم.

امام کاظم (علیه السلام) - امّا [معنای باطنیِ] این سخن خداوند [که فرموده]: فِیهَا یُفْرَقُ کُل أَمْرٍ حَکِیمٍ؛ [این است که] از حضرت‌زهرا (سلام الله علیها) خیری فراوان منتشر می‌شود که عبارت باشد از مردی حکیم (یعنی امام‌حسن (علیه السلام) ) و مردی حکیم (یعنی امام‌حسین (علیه السلام) ) و مردی حکیم (یعنی امام‌سجاد (علیه السلام)، تا آخرین امام که همگی از نسل حضرت زهرا (سلام الله علیها) و مصداق کامل خیر فراوان هستند).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص162

بحارالأنوار، ج48، ص87/ البرهان/ الکافی، ج1، ص479/ نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج24، ص319؛ «عن الکتاب الله الذی… وصفه به فقال» محذوف/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص555

3

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: یَا مَعْشَرَ الشِّیعَهًِْ خَاصِمُوا بِسُورَهًِْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّهًُْ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَهًُْ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَهًُْ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَهًِْ خَاصِمُوا بِ حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فَإِنَّهَا لِوُلَاهًِْ الْأَمْرِ خَاصَّهًًْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَا مَعْشَرَ الشِّیعَهًِْ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِی‌ها نَذِیرٌ قِیلَ: یَا أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) نَذِیرُهَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله). قَالَ: صَدَقْتَ فَهَلْ کَانَ نَذِیرٌ وَ هُوَ حَیٌّ مِنَ الْبِعْثَهًِْ فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ؟ فَقَالَ السَّائِلُ: لَا قَالَ أَبُوجَعْفَر (علیه السلام) أَ رَأَیْتَ بَعِیثَهُ أَ لَیْسَ نَذِیرَهُ کَمَا أَنَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی بِعْثَتِهِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ نَذِیرٌ؟ فَقَالَ: بَلَی! قَالَ: فَکَذَلِکَ لَمْ یَمُتْ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا وَ لَهُ بَعِیثٌ نَذِیرٌ. قَالَ: فَإِنْ قُلْتُ لَا فَقَدْ ضَیَّعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ

مِنْ أُمَّتِهِ. قَالَ: وَ مَا یَکْفِیهِمُ الْقُرْآنُ؟ قَالَ: بَلَی! إِنْ وَجَدُوا لَهُ مُفَسِّراً. قَالَ: وَ مَا فَسَّرَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: بَلَی قَدْ فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ وَاحِدٍ وَ فَسَّرَ لِلْأُمَّهًِْ شَأْنَ ذَلِکَ الرَّجُلِ وَ هُوَ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) -‌ای گروه شیعیان! به‌وسیله‌ی سوره‌ی اِنَّا اَنزَلنَاهُ [در مقابل مخالفین خود] مجادله و مباحثه کنید تا پیروز شوید که به خدا سوگند! این سوره بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حجّتِ خداوند تبارک‌وتعالی بر مردم، سَرور دین شما و نهایتِ دانش ماست. ای شیعیان! به‌وسیله‌ی حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ؛ مجادله و مباحثه کنید، چراکه این آیات بعد از رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) مخصوص متولّیان امر امامت است. ای شیعیان! خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: و هیچ امتی نیست مگر آنکه در آن انذار کننده‌ای بوده است. (فاطر/24). شخصی عرض‌کرد: «ای اباجعفر (علیه السلام)! بیم‌دهنده‌ی امّت‌اسلامی حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) است»؟ حضرت فرمود: «درست گفتی؛ ولی آیا تا آن حضرت (صلی الله علیه و آله) زنده بود جز به‌وسیله‌ی فرستادگانی در جای جایِ زمین [وظیفه‌ی] انذارش را انجام می‌داد»؟ او گفت: «نه». امام‌باقر (علیه السلام) فرمود: «بگو بدانم آیا فرستادگانش از طرف او بیم‌دهنده نبودند چنانکه خود رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرستاده‌ی خدای عزّوجلّ و بیم‌دهنده‌ی او بود»؟ او گفت: «چرا»! حضرت فرمود: «بنابراین حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) برای پس از مرگ خود هم فرستاده و بیم‌دهنده دارد و اگر بگویی چنین نبوده [باید بگویی] رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) کسانی از امّتش که بعد از او به دنیا می‌آیند را به حال خود رها کرده است»! آن مرد گفت: «مگر قرآن برای آن‌ها کافی نیست»؟ حضرت فرمود: «چرا [کافی‌است ولی] این در صورتی است که مفسّری [حقیقی] برای قرآن داشته باشند». او گفت: «مگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرآن را تفسیر نفرموده است»؟ حضرت فرمود: «چرا، ولی فقط برای یک نفر آن را تفسیر کرده و برای دیگران، شأن و مقام آن یک‌نفر که علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) می‌باشد را بیان نموده است» ….

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص162

الکافی، ج1، ص249/ نورالثقلین

4

(دخان/ 4)

الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ الْعَبَّاسِ‌بْنِ‌الْحَرِیشِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ الثَّانِی (علیه السلام) قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): بَیْنَا أَبِی (علیه السلام) یَطُوفُ بِالْکَعْبَهًِْ إِذَا رَجُلٌ مُعْتَجِر… فَإِنْ قَالُوا: مَنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ؟ فَقُلْ: مَنْ لَا یَخْتَلِفُ فِی عِلْمِهِ. فَإِنْ قَالُوا: فَمَنْ هُوَ ذَاکَ؟ فَقُل: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) صَاحِبَ ذَلِکَ. فَهَلْ بَلَّغَ أَوْ لَا؟ فَإِنْ قَالُوا: قَدْ بَلَّغَ. فَقُلْ: فَهَلْ مَاتَ (صلی الله علیه و آله) وَ الْخَلِیفَهًُْ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُ عِلْماً لَیْسَ فِیهِ اخْتِلَافٌ؟ فَإِنْ قَالُوا: لَا. فَقُلْ: إِنَّ خَلِیفَهًَْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مُؤَیَّدٌ وَ لَا یَسْتَخْلِفُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَّا مَنْ یَحْکُمُ بِحُکْمِهِ وَ إِلَّا مَنْ یَکُونُ مِثْلَهُ إِلَّا النُّبُوَّهًَْ. وَ إِنْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمْ یَسْتَخْلِفْ فِی عِلْمِهِ أَحَداً فَقَدْ ضَیَّعَ مَنْ فِی أَصْلَابِ الرِّجَالِ مِمَّنْ یَکُونُ بَعْدَهُ. فَإِنْ قَالُوا لَکَ: فَإِنَّ عِلْمَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ مِنَ الْقُرْآنِ. فَقُلْ: حم. وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ. إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِی‌ها إِلَی قَوْلِهِ إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ. فَإِنْ قَالُوا لَکَ: لَا یُرْسِلُ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ إِلَّا إِلَی نَبِیٍّ. فَقُلْ: هَذَا الْأَمْرُ الْحَکِیمُ الَّذِی یُفْرَقُ فِیهِ هُوَ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ الرُّوحِ الَّتِی تَنْزِلُ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ أَوْ مِنْ سَمَاءٍ إِلَی أَرْضٍ. فَإِنْ قَالُوا: مِنْ سَمَاءٍ إِلَی سَمَاءٍ فَلَیْسَ فِی السَّمَاءِ أَحَد یَرْجِعُ مِنْ طَاعَهًٍْ إِلَی مَعْصِیَهًٍْ. فَإِنْ قَالُوا: مِنْ سَمَاءٍ إِلَی أَرْضٍ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ أَحْوَجُ الْخَلْقِ إِلَی ذَلِکَ. فَقُلْ: فَهَلْ لَهُمْ بُدٌّ مِنْ سَیِّدٍ یَتَحَاکَمُونَ إِلَیْهِ. فَإِنْ قَالُوا: فَإِنَّ الْخَلِیفَهًَْ هُوَ حَکَمُهُمْ. فَقُلْ: اللهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ إِلَی قَوْلِهِ

خالِدُونَ. لَعَمْرِی مَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ وَلِیٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مُؤَیَّدٌ وَ مَنْ أُیِّدَ لَمْ یُخْطِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ عَدُوٌّ لِلَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَّا وَ هُوَ مَخْذُولٌ وَ مَنْ خُذِلَ لَمْ یُصِبْ کَمَا أَنَّ الْأَمْرَ لَا بُدَّ مِنْ تَنْزِیلِهِ مِنَ السَّمَاءِ یَحْکُمُ بِهِ أَهْلُ الْأَرْضِ کَذَلِکَ لَا بُدَّ مِنْ وَالٍ فَإِنْ قَالُوا: لَا نَعْرِفُ هَذَا. فَقُلْ لَهُمْ: قُولُوا مَا أَحْبَبْتُمْ أَبَی اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَتْرُکَ الْعِبَادَ وَ لَا حُجَّهًَْ عَلَیْهِم.

امام باقر (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) فرموده است: پدرم امام باقر (علیه السلام) مشغول طواف کعبه بود که ناگهان مردی نقاب‌زده پیدایش شد، طواف پدرم را قطع کرده و او را به‌خانه‌ای کنار کوه صفا برد… و گفت: «…‌ای اباجعفر (علیه السلام)! اگر می‌خواهی تو به من خبر ده و اگر می‌خواهی من به تو خبر دهم» … پدرم به او فرمود: «اگر بخواهی من تو را از آن [آیه] باخبر می‌سازم»؟ او عرض کرد: «آری می‌خواهم». پدرم (علیه السلام) فرمود: «اگر شیعیان ما به مخالفان ما بگویند: «خداوند عزّوجلّ به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: ما قرآن را در شب‌قدر نازل کردیم… آیا رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در شب قدر علم تازه‌ای دریافت می‌کرد که در غیر آن شب نمی‌دانست و یا جبرئیل (علیه السلام) در غیر آن شب برای او نمی‌آورد»؟ مخالفان خواهند گفت: «نه». تو به آن‌ها بگو: «آیا او چاره‌ای جز آشکار کردن آن علم داشت»؟ آن‌ها خواهند گفت: «نه». به آن‌ها بگو: «آیا در میان آنچه پیامبر (صلی الله علیه و آله) از علم خدای عزّ ذکره آشکار می‌کرد اختلافی وجود داشته است»؟ اگر گفتند: «نه». به آن‌ها بگو: «پس کسی‌که مدّعی است به حکم خدا حکم می‌کند و در حکم او اختلاف و تناقض وجود دارد آیا با رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) مخالفت کرده است»؟ آن‌ها خواهند گفت: «آری». و اگر بگویند: «خیر» سخن اوّل خود [که آنچه از طرف خداوند است اختلافی در آن وجود ندارد] را نقض و باطل کرده‌اند و به آن‌ها بگو: تفسیر حقیقی آن‌آیات متشابه را جز خدا و راسخان در علم، نمی‌دانند. (آل‌عمران/7). اگر آن‌ها بگویند: «راسخان در علم چه کسانی هستند»؟ بگو: «کسی‌که در علمش اختلاف نیست». اگر بگویند: «او چه کسی است»؟ بگو: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) دارای این علم بود؛ آیا آن حضرت این علم را به مردم رسانید»؟ اگر گفتند: «آری رسانید» بگو: «او که وفات کرد خلیفه‌ای به جای او بود که علم بی‌اختلاف داشته باشد»؟ اگر بگویند: «نه»! بگو: «جانشین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) باید تأیید شده [از طرف خدا] باشد و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) کسی را جانشین خود نکند مگر اینکه به‌حکم او حکم کرده و در همه چیز جز منصب نبوّت مانند او باشد؛ و اگر رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در علم خویش کسی را جانشین‌خود قرار ندهد [باید گفت] آن‌حضرت کسانی از امّتش‌که بعد از او به دنیا می‌آیند را به حال خود رها کرده است». اگر آن‌ها به تو بگویند: «علم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تنها از قرآن بوده [که اکنون نیز در میان امّت موجود است و می‌توانند به آن مراجعه کنند]»؛ [در جواب آن‌ها] بگو: «حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها… إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ». اگر به تو گفتند: «خداوند عزّوجلّ این امر را فقط بر یک پیامبر فرومی‌فرستد» [در جوابشان] بگو: «این امری‌که در شب‌قدر بر اساس حکمت تدبیر می‌شود از جانب فرشتگان و روح، از آسمانی به آسمانی دیگر فرو فرستاده می‌شود یا از آسمان به‌سوی زمین»؟ اگر گفتند: «از آسمانی به آسمانی دیگر» [این حرف صحیح نیست] چراکه در آسمان کسی نیست که از اطاعت به معصیت، گرایش پیدا کند [تا نیاز به امر الهی داشته باشد]؛ و اگر گفتند: «از آسمان به‌سوی زمین، و اهل زمین بیشتر به این امر نیازمندند»؛ بگو: «آیا نباید این اهل زمین، سَرور و بزرگتری داشته باشند که برای داوری [و رفع اختلاف] نزد او بروند»؟ اگر بگویند: «خلیفه، حاکم و داور آن‌هاست»، [در جوابشان] بگو: خداوند، ولیّ و سرپرست کسانی است که ایمان آورده‌اند، آن‌ها را از ظلمت‌ها به‌سوی نور بیرون می‌برد. [امّا] کسانی‌که کافر شدند، اولیای آن‌ها طاغوت‌ها هستند که آن‌ها را از نور، به‌سوی ظلمت‌ها بیرون می‌برند آن‌ها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند. (بقره/257) به جان‌خودم سوگند! کسی در زمین و آسمان، ولیّ خداوند نباشد مگر اینکه [از طرف خدا] مورد تأیید قرار گیرد و هرکس مورد تأیید قرار گیرد هرگز خطا نکند؛ و در زمین کسی دشمن‌خدا نباشد مگر اینکه به حال‌خود رها گردد و کسی‌که به حال‌خود رها شود هیچ‌گاه به حقیقت نرسد؛ آن‌چنانکه لازم است فرمان از آسمان فرو فرستاده شود تا اهل‌زمین بر اساس‌آن داوری کنند همچنان لازم است‌که حاکمی [از طرف‌خدا] تعیین گردد. اگر آن‌ها گفتند: «ما از این‌مطلب اطّلاعی نداریم»! به آن‌ها بگو: «هرچه می‌خواهید بگویید، که خداوند عزّوجلّ هرگز چنین نخواسته که بعد از حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) بندگانش را بدون حجت [و امام] رها کند» ….

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص164

الکافی، ج1، ص246/ نورالثقلین

5

(دخان/ 4)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - رُوِیَ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ الثَّانِی (علیه السلام) قَالَ کَانَ عَلِیٌّ (علیه السلام) یَقُولُ مَا اجْتَمَعَ التَّیْمِیُّ وَ الْعَدَوِیُّ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ هُوَ یَقْرَأُ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ بِتَخَشُّعٍ وَ بُکَاءٍ إِلَّا وَ یَقُولَانِ: مَا أَشَدَّ رِقَّتَکَ لِهَذِهِ السُّورَهًِْ! فَیَقُولُ لَهُمَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): لِمَا رَأَتْ عَیْنِی وَ وَعَاهُ قَلْبِی وَ لِمَا یَلْقَی قَلْبُ هَذَا مِنْ بَعْدِی. فَیَقُولَانِ: وَ مَا الَّذِی رَأَیْتَ وَ مَا الَّذِی یَلْقَی فَیَکْتُبُ لَهُمَا فِی التُّرَابِ تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِی‌ها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ قَالَ: ثُمَّ یَقُولُ لَهُمَا: هَلْ بَقِیَ شَیْءٌ بَعْدَ قَوْلِهِ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ؟ فَیَقُولَانِ: لَا. فَیَقُولُ: فَهَلْ تَعْلَمَانِ مَنِ الْمُنْزَلُ إِلَیْهِ ذَلِکَ الْأَمْرُ؟ فَیَقُولَانِ: أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَیَقُولُ: نَعَمْ. فَیَقُولُ: هَلْ تَکُونُ لَیْلَهًُْ الْقَدْرِ مِنْ بَعْدِی وَ هَلْ یَنْزِلُ ذَلِکَ الْأَمْرُ فِیهَا؟ فَیَقُولَانِ: نَعَمْ. فَیَقُولُ: فَإِلَی مَنْ؟ فَیَقُولَانِ: لَا نَدْرِی! فَیَأْخُذُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِرَأْسِی وَ یَقُولُ: إِنْ لَمْ تَدْرِیَا فَادْرِیَا هُوَ هَذَا مِنْ بَعْدِی. قَالَ: وَ إِنَّهُمَا کَانَا لَیَعْرِفَانِ تِلْکَ اللَّیْلَهًَْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ شِدَّهًِْ مَا یُدَاخِلُهُمَا مِنَ الرُّعْبِ.

امام علی (علیه السلام) - از امام جواد (علیه السلام) نقل شده که فرمود: حضرت‌علی (علیه السلام) بسیار می‌فرمود: «هرگاه ابوبکر و عمر در محضر رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) حاضر بودند و حضرت سوره‌ی إِنَّا أَنْزَلْناهُ را با خشوع و گریه تلاوت می‌نمود، آن دو به حضرت گفتند: «چقدر شما در مقابل این سوره، رقّتِ قلب و خشوع داری»؟! و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) می‌فرمود: «به خاطر آن چیزی است‌که چشمم دیده و دلم درک نموده است و آنچه بعد از من دل این شخص (امیرالمؤمنین (علیه السلام) ) خواهد دید». آن دو گفتند: «آن چیست که شما دیده‌ای و او خواهد دید»؟ حضرت [با انگشت] برایشان بر روی خاک می‌نوشت: فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای [تقدیر] هر امری نازل می‌شوند. (قدر/4) سپس می‌فرمود: «آیا بعد از اینکه خداوند عزّوجلّ فرموده است: «کُلِّ أَمْرٍ» دیگر چیزی باقی می‌ماند»؟ آن دو گفتند: «نه»! آنگاه حضرت می‌فرمود: «آیا می‌دانید این امر بر چه کسی نازل می‌شود»؟ عرض می‌کردند: «شما‌ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)!». می‌فرمود: «آری! آیا شب قدر بعد از من هم خواهد بود»؟ عرض می‌کردند: «آری»! می‌فرمود: «آیا آن امر نیز در شب قدر نازل می‌شود»؟ عرض می‌کردند: «آری»! می‌فرمود: «بر چه کسی»؟ عرض می‌کردند: «نمی‌دانیم»! آنگاه حضرت دست بر سر من می‌گذاشت و می‌فرمود: «اگر نمی‌دانید، اینک بدانید که آن شخص پس از من این مرد است». [در ادامه] حضرت‌علی (علیه السلام) فرمود: «آن دو بعد از رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) شب قدر را از شدّت هراسی که در دلشان می‌افتاد، می‌شناختند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص166

بحارالأنوار، ج25، ص71

6

(دخان/ 4)

الباقر (علیه السلام) - یَا مَعْشَرَ الشِّیعَهًِْ خَاصِمُوا بِسُورَهًِْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّهًُْ اللَّهِ تَبَارَکَ‌وَ‌تَعَالَی عَلَی الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ‌اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَهًُْ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَهًُْ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَهًِْ خَاصِمُوا {بِ} حم* وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فَإِنَّهَا لِوُلَاهًِْ الْأَمْرِ خَاصَّهًًْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص166

الکافی، ج1، ص249/ إقبال الأعمال، ص65/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص796

آیه أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلینَ [5]

[نزول قرآن] فرمانی بود از سوی ما؛ ما [آن را] فرستادیم.

آیه رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ [6]

رحمتی است از سوی پروردگارت، که او شنونده و داناست.

1

(دخان/ 6)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ أَیْ رَأْفَهًًْ مِنَّا بِخَلْقِنَا وَ نِعْمَهًًْ مِنَّا عَلَیْهِمْ بِمَا بَعَثْنَا إِلَیْهِمْ مِنَ الرُّسُلِ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ؛ یعنی فرستادن پیامبران (علیهم السلام) به‌سوی مردم به‌خاطر مهربانی‌ما نسبت به بندگانمان و نعمتی از جانب ما در حقّ آن‌هاست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص168

بحرالعرفان، ج14، ص197

آیه رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ [7]

[همان] پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه در میان آن‌هاست، اگر اهل یقین هستید.

آیه لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیی وَ یُمیتُ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلینَ [8]

هیچ معبودی جز او نیست؛ زنده می‌کند و می‌میراند؛ او پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شماست.

آیه بَلْ هُمْ فی شَکٍّ یَلْعَبُونَ [9]

ولی آن‌ها در شکّند و [با حقايق] بازی می‌کنند.

1

(دخان/ 9)

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَعْنِی فِی شَکٍّ مِمَّا ذَکَرْنَاهُ مِمَّا یَکُونُ فِی لَیْلَهًِْ الْقَدْرِ.

علیّّبن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یعنی آن‌ها درباره‌ی آنچه در مورد رویدادهای شب قدر بیان کردیم در شکّ و تردید هستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص168

البرهان

آیه فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ [10]

پس منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد.

1

(دخان/ 10)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ أَیْ اصْبِرْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ قَالَ ذَلِکَ إِذَا خَرَجُوا فِی الرَّجْعَهًِْ مِنَ الْقَبْرِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ؛ یعنی صبر پیشه‌کن [و منتظر باش] یَومَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ؛ این آوردنِ دودی آشکار توسّط آسمان در زمانِ رجعت است که کافران از قبرها بیرون می‌آیند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص168

بحارالأنوار، ج53، ص57/ القمی، ج2، ص290/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 10)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - اللَّهُمَّ الْعَنْ رِعْلًا وَ ذَکْوَانَ اللَّهُمَّ اشْدُدْ وَطْأَتَکَ عَلَی مُضَرَ اللَّهُمَّ اجْعَلْ سِنِیهِمْ کَسِنِی یُوسُفَ. فَفِی الْخَبَرِ أَنَّ الرَّجُلَ کَانَ مِنْهُمْ یَلْحَقُ صَاحِبَهُ فَلَا یُمْکِنُهُ الدُّنُوُّ فَإِذَا دَنَا مِنْهُ لَا یُبْصِرُهُ مِنْ شِدَّهًِْ دُخَانِ الْجُوعِ وَ کَانَ یُجْلَبُ إِلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ نَاحِیَهًٍْ فَإِذَا اشْتَرَوْهُ وَ قَبَضُوهُ لَمْ یَصِلُوا بِهِ إِلَی بُیُوتِهِمْ حَتَّی یَتَسَوَّسَ وَ یُنْتِنَ فَأَکَلُوا الْکِلَابَ الْمَیْتَهًَْ وَ الْجِیَفَ وَ الْجُلُودَ وَ نَبَشُوا الْقُبُورَ وَ أَحْرَقُوا عِظَامَ الْمَوْتَی فَأَکَلُوهَا وَ أَکَلَتِ الْمَرْأَهًُْ طِفْلَهَا وَ کَانَ الدُّخَانُ مُتَرَاکِماً بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ*

یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ فَقَالَ أَبُوسُفْیَانَ وَ رُؤَسَاءُ قُرَیْشٍ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَ تَأْمُرُنَا بِصِلَهًِْ الرَّحِمِ فَأَدْرِکْ قَوْمَکَ فَقَدْ هَلَکُوا فَدَعَا لَهُم.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [در اثر دشمنی‌های فراوانی‌که مشرکان قریش با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نموده و ایشان و دیگر مسلمانان را اذّیت و آزار کردند آن حضرت دست به دعا برداشته و به درگاه خداوند عرضه داشت:] خداوندا! [دو قبیله‌ی] رعْل و ذَکْوان را نفرین بفرما و عذاب [قبیله‌ی] مُضَر را دشوارتر بگردان! خداوندا! سال‌های قحطی و خشکی را همانند سال‌های زمان یوسف (علیه السلام) دامن‌گیر آن‌ها کن… [در اثر این نفرین، بلایی گریبان‌گیر آن‌ها شد که] هرگاه یکی از آن‌ها به دنبال دیگری می‌رفت نمی‌توانست به او نزدیک شود و اگر نزدیک می‌شد به‌خاطر شدّت گرسنگی، گویا دودی جلوی چشمانش را گرفته بود و قادر به دیدن آن‌دیگری نبود؛ از سرزمین‌های‌مختلف کالا و موادّ خوراکی به‌سوی آن‌ها سرازیر می‌شد ولی چون آن‌ها را خریده و تحویل می‌گرفتند پیش از آنکه آن‌ها را به خانه‌هایشان برسانند، کرم‌ها آن‌ها را می‌خوردند و فاسد می‌شدند. به همین دلیل، مجبور به خوردن گوشت سگ مرده، مردار و پوست حیوانات شدند و قبرها را می‌شکافتند و استخوان‌های مردگان را آتش زده و آن‌ها را می‌خوردند و مادرها، کودکان‌خودشان را می‌خوردند و دود فراوانی میان آسمان و زمین ایجاد شده بود. چنانکه خداوند فرموده: فَارْتَقِبْ یَومَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ* یَغْشَی النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلیمٌ بعد از مدّتی ابوسفیان و سران قریش [نزد رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و] گفتند: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! آیا به ما دستور صله‌ی رحم می‌دهی! قومت را دریاب که در حال هلاک‌شدن هستند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز برای آن‌ها دعا کرد؛ چنانکه خداوند [در مقام بیان سخن آن‌ها] فرموده: پروردگارا! عذاب را از ما برطرف کن که ایمان می‌آوریم (دخان/12). خداوند در جواب آن‌ها فرمود: ما عذاب را اندکی برطرف می‌سازیم، ولی شما [به کارهای خود] باز می‌گردید (دخان/15) در نتیجه، حاصلخیزی و فراوانی نعمت دوباره به میان آن‌ها بازگشت؛ و آیاتِ: پس [به شکرانه‌ی این نعمت بزرگ] باید پروردگار این خانه را عبادت کنند* همان‌کس که آن‌ها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت. (قریش/43) به این مطلب اشاره دارد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص168

بحارالأنوار، ج16، ص410/ المناقب، ج1، ص221/ البرهان

3

(دخان/ 10)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) دَعَا عَلَی قَوْمِهِ لَمَّا کَذَّبُوهُ فَأَجْدَبَتِ الْأَرْضُ فَأَصَابَتْ قُرَیْشاً الْمُجَاعَهًُْ وَ کَانَ الرَّجُلُ لِمَا بِهِ مِنَ الْجُوعِ یَرَی بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ کَالدُّخَانِ. وَ قِیلَ: إِنَّ الدُّخَانَ آیَهًٌْ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَهًِْ تَدْخُلُ فِی مَسَامِعِ الْکُفَّارِ وَ الْمُنافِقِینَ وَ هُوَ لَمْ یَأْتِ بَعْدُ وَ إِنَّهُ یَأْتِی قَبْلَ قِیَامِ السَّاعَهًِْ فَیَدْخُلُ أَسْمَاعَهُمْ حَتَّی أَنَّ رُءُوسَهُمْ تَکُونُ کَالرَّأْسِ الْحَنِیذِ وَ یُصِیبُ کُلَّ مُؤْمِنٍ مِنْهُ مِثْلُ الزُّکْمَهًِْ وَ تَکُونُ الْأَرْضُ کُلُّهَا کَبَیْتٍ أُوقِدَ فِیهِ لَیْسَ فِیهِ خُصَاصٌ وَ یَمْکُثُ ذَلِکَ أَرْبَعِینَ یَوْماً.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - [آشکار شدنِ] دود نشانه‌ای از نشانه‌های قیامت است‌که در گوش‌های کافران و منافقان فرومی‌رود؛ و این نشانه تاکنون پدید نیامده است و پیش از برپاشدن قیامت پدید می‌آید و داخل گوش‌های آنان می‌شود به‌گونه‌ای‌که سرهایشان همچون سر بریان می‌گردد. انسان مؤمن در اثر این دود [فقط] مبتلا به‌دردی چون زکام و سرماخوردگی خواهد شد؛ و زمین مانند خانه‌ای می‌شود که هیچ روزنه‌ای نداشته و آتش در آن افروخته باشند؛ و این حالت تا چهل روز ادامه خواهد یافت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص170

بحارالأنوار، ج6، ص301/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»

آیه یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلیمٌ [11]

که همه مردم را فرا می‌گیرد؛ این عذاب دردناکی است!

1

(دخان/ 11)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - یَغْشَی النَّاسَ کُلَّهُمُ الظُّلْمَهًُْ فَیَقُولُونَ هذا عَذابٌ أَلِیم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَغْشَی النَّاسَ؛ [در آن روز] تاریکی همه‌ی مردم را فرا می‌گیرد و آن‌ها خواهند گفت: هَذَا عَذَابٌ أَلیمٌ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص170

مختصرالبصایر، ص158/ نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج53، ص57/ البرهان

آیه رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ [12]

کن که ایمان می‌آوریم.

آیه أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبینٌ [13]

چگونه ممکن است متذکّر شوند با این که رسول روشنگر [با معجزات و منطق روشن] به سراغشان آمد!

1

(دخان/ 13)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَقَالَ اللَّهُ رَدّاً عَلَیْهِمْ أَنَّی‌لَهُمُ الذِّکْری فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ أَیْ رَسُولٌ قَدْ بَیَّنَ لَهُم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خداوند در جواب کافران [که خواستار برطرف‌شدن عذاب می‌شوند] می‌فرماید: أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری؛ [چگونه ممکن‌است] در آن‌روز [متذکّر شوند] وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ؛ یعنی [با اینکه] رسولی به سراغشان آمده که برایشان روشنگری نموده‌است [و آن‌ها متذکّر نشدند].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص170

بحارالأنوار، ج53، ص57/ نورالثقلین

آیه ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ [14]

سپس از او روی گردان شدند و گفتند: «او تعلیم یافته‌ای دیوانه است».

1

(دخان/ 14)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ذَلِکَ لَمَّا نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَخَذَهُ الْغَشْیُ، فَقَالُوا: هُوَ مَجْنُون ثُمَّ قَالَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ: إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کافران این‌جمله را هنگامی گفتند که وحی بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل شد و آن حضرت [از هیبت وحی الهی] بی‌هوش گشت و آن‌ها گفتند: «او دیوانه‌است». پس خداون فرمود: إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص170

مختصرالبصایر، ص158/ نورالثقلین

آیه إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ [15]

ما عذاب را اندکی برطرف می‌سازیم، ولی شما [به كارهاى خود] باز می‌گردید.

1

(دخان/ 15)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ یَعْنِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ لَوْ کَانَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ فِی الْقِیَامَهًِْ لَمْ یَقُلْ إِنَّکُمْ عائِدُونَ، لِأَنَّهُ لَیْسَ بَعْدَ الْآخِرَهًِْ وَ الْقِیَامَهًِْ حَالَهًٌْ یَعُودُونَ إِلَیْهَا.

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّا کَاشِفُو العَذَابِ قَلیلا إِنَّکُمْ عَائِدُونَ؛ یعنی [ما عذاب را] تا روز قیامت [برطرف می‌سازیم]. و اگر آیه‌ی یَومَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ؛ در مورد روز قیامت بود [در این آیه] نمی‌فرمود: «إِنَّکُمْ عَائِدُونَ»، چراکه پس از آخرت و قیامت، وضعیّتی وجود ندارد که بخواهند به آن وضعیّت، بازگشت نمایند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 15)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَالَ أَبُوسُفْیَانَ وَ رُؤَسَاءُ قُرَیْشٍ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَ تَأْمُرُنَا بِصِلَهًِْ الرَّحِمِ فَأَدْرِکْ قَوْمَکَ فَقَدْ هَلَکُوا فَدَعَا لَهُمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُوقِنُونَ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ فَعَادَ إِلَیْهِمُ الْخِصْبُ وَ الدَّعَهًُْ وَ هُو قَولُهُ: فَلْیَعْبُدُوا رَبَ هذَا الْبَیْتِ* الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - در آن اوان ابوسفیان و سران قریش گفتند: «ای محمد! مگر ما را به صله رحم فرمان نمی¬دهی؟ پس قومت را دریاب که دارند هلاک می¬شوند». آنگاه حضرت برایشان دعا کرد و این همان کلام حق تعالی است: «رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ، و خداوند متعال فرمود: إِنَّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلًا إِنَّکُمْ عائِدُونَ، این¬چنین سرسبزی و رفاه به آنان بازگشت؛ پس [بشکرانه این نعمت بزرگ] باید پروردگار این خانه را عبادت کنند. (قریش/3)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

بحارالأنوار، ج16، ص411/ البرهان

آیه یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری إِنَّا مُنْتَقِمُونَ [16]

در آن روز آن‌ها را با قدرت عظیمی خواهیم گرفت؛ به یقین ما آن‌ها را مجازات خواهیم کرد.

1

(دخان/ 16)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - قَالَ یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری یَعْنِی فِی الْقِیَامَهًْ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْری؛ منظور روز قیامت است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

بحارالأنوار، ج53، ص57/ البرهان

2

(دخان/ 16)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - رَوَی أَبُونُعَیْمٍ فِی مَنْقَبَهًِْ الْمُطَهَّرِینَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حُذَیْفَهًَْ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ یَعْنِی بِعَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام).

امام علی (علیه السلام) - ابونعیم در منقبۀ المطهّرین با سند خود از حذیفه روایت کرده است که منظور از: إِنَّا مُنتَقِمُون، یعنی: به دست علی (علیه السلام) انتقام می¬گیریم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

بحارالأنوار، ج36، ص24

آیه وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ کَریمٌ [17]

ما پیش از این‌ها قوم فرعون را آزمودیم و پیامبر بزرگواری به سراغشان آمد.

1

(دخان/ 17)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَیِ اخْتَبَرْنَاهُم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و لقَدْ فَتَنَّا قَبْلهُمْ قَومَ فِرْعَونَ؛ یعنی [ما پیش از این‌ها] قوم فرعون را آزمودیم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

بحارالأنوار، ج13، ص108/ بحارالأنوار، ج36، ص24

آیه أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمینٌ [18]

[و به آنان گفت: امورِ] بندگان خدا را به من واگذارید که من فرستاده‌ی امینی برای شما هستم.

آیه وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللهِ إِنِّی آتیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبینٍ [19]

و در برابر خداوند برتری مجویید که من برای شما دلیل روشنی می‌آورم.

1

(دخان/ 19)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لَا تَعْلُوا عَلَی اللهِ أَیْ… لَا تَبْغُوا عَلَیْهِ بِکُفْرَانِ نِعَمِهِ وَ افْتِراءِ الْکَذِبِ عَلَیْهِ.

إبن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لا تَعْلُوا عَلَی اللهِ؛ یعنی با ناسپاسی‌کردن در مقابل نعمت‌های الهی و دروغ‌بستن به خداوند، بر او ستم نکنید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص172

بحرالعرفان، ج14، ص200

آیه وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ [20]

و من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می‌برم از این که مرا متّهم کنید.

1

(دخان/ 20)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - انَّ الرَّجْمَ الَّذِی اسْتَعَاذَ مِنْهُ موسی (علیه السلام) هُوَ الشَّتْمِ کَقَوْلِهِمْ هُوَ ساحِرٌ کَذَّابٌ وَ نَحْوِهِ.

إبن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - اتّهامی‌که موسی (علیه السلام) از آن [به خدا] پناه برد همان ناسزاهایی است که به او می‌گفتند؛ همچون ساحر، بسیار دروغگو و از این قبیل ناسزاها.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص174

بحرالعرفان، ج14، ص201

2

(دخان/ 20)

الحسین (علیه السلام) - قال لهم الحسین (علیه السلام) فَإِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ هَذَا أَ فَتَشُکُّونَ أَنِّی ابْنُ‌بِنْتِ نَبِیِّکُمْ فَوَ اللَّهِ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ ابْنُ‌بِنْتِ‌نَبِیٍّ (علیه السلام) غَیْرِی فِیکُمْ وَ لَا فِی غَیْرِکُمْ وَیْحَکُمْ أَ تَطْلُبُونِی بِقَتِیلٍ مِنْکُمْ قَتَلْتُهُ أَوْ مَالٍ لَکُمُ اسْتَهْلَکْتُهُ أَوْ بِقِصَ اصٍ مِنْ جِرَاحَهًٍْ فَأَخَذُوا لَا یُکَلِّمُونَهُ فَنَادَی یَا شَبَثَ‌بْنَ‌رِبْعِیٍّ یَا حَجَّارَ‌بْنَ‌أَبْجَرَ یَا قَیْسَ‌بْنَ‌الْأَشْعَثِ یَا یَزِیدَ‌بْنَ‌الْحَارِثِ أَ لَمْ تَکْتُبُوا إِلَیَّ أَنْ قَدْ أَیْنَعَتِ الثِّمَارُ وَ اخْضَرَّ الْجَنَابُ وَ إِنَّمَا تَقْدَمُ عَلَی جُنْدٍ لَکَ مُجَنَّدٍ فَقَالَ لَهُ قَیْسُ‌بْنُ‌الْأَشْعَثِ مَا نَدْرِی مَا تَقُولُ وَ لَکِنِ انْزِلْ عَلَی حُکْمِ بَنِی عَمِّکَ فَإِنَّهُمْ لَنْ یُرُوکَ إِلَّا مَا تُحِبُّ فَقَالَ لَهُمُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) لَا وَ اللَّهِ لَا أُعْطِیکُمْ بِیَدِی إِعْطَاءَ الذَّلِیلِ وَ لَا أُقِرُّ لَکُمْ إِقْرَارَ الْعَبِیدِ ثُمَّ نَادَی یَا عِبَادَ‌اللَّهِ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ وَ أَعُوذُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ.

امام حسین (علیه السلام) - امام حسین (علیه السلام) خطاب به سپاهیان عمرسعد فرمود: «اگر در این حدیث [که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: حسن و حسین (سرور جوانان اهل بهشت هستند] تردیدی دارید آیا در این هم که من فرزند دختر پیامبرتان (صلی الله علیه و آله) هستم نیز تردید دارید؟! به خدا سوگند! در میان مشرق و مغرب فرزند دختر پیغمبری جز من نیست، چه در میان شما و چه در غیر شما. وای بر شما! مگر کسی از شما را کشته‌ام که خون وی را از من مطالبه می‌کنید؟ و یا مال کسی از شما را خورده‌ام که از من مطالبه‌ی مال می‌کنید؟ و یا فردی از شما را مجروح کرده‌ام که اکنون می‌خواهید از من قصاص کنید»؟ سپاهیان خاموش شده و سخنی نگفتند. حضرت فریاد زد: «ای شبث‌بن‌ربعی! و‌ای حجّاربن‌ابجر! ای قیس‌بن‌اشعث! ای یزیدبن‌حارث! آیا شما [در نامه‌های خود] برای من ننوشتید که میوه‌های ما رسیده و باغ‌های ما سرسبز و خرّم شده است و تو بر لشکری آماده‌ی یاریت، وارد خواهی شد»؟ قیس‌بن‌اشعث به حضرت گفت: «ما نمی‌دانیم چه می‌گویی! ولی [توصیه می‌کنم] پیشنهاد عموزاده‌هایت را بپذیر، چراکه ایشان چیزی جز آنچه تو می‌پسندی درباره‌ات انجام نخواهند داد». امام‌حسین (علیه السلام) به آن‌ها فرمود: «به خدا سوگند! نه دستِ خواری به شما خواهم داد و نه همچون بندگان، فرمانبردار شما خواهم شد». سپس فریاد برآورد: «ای بندگان خدا! پناه می‌برم به پروردگار خود و پروردگار شما از هر متکبّری که به روز حساب، باور ندارد. (غافر/27)».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص174

بحارالأنوار، ج45، ص7/ إعلام الوری، ص242؛ «قال لهم الحسین (… تحب فقال» محذوف

آیه وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لی فَاعْتَزِلُونِ [21]

و اگر به من ایمان نمی‌آورید، از من کناره‌گیری كنيد. [و مانع ايمان آوردن مردم نشويد].

1

(دخان/ 21)

الحسین (علیه السلام) - وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ؛ وَ قَالَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِی فَاعْتَزِلُونِی وَ لَا تَقْتُلُونِی.

امام حسین (علیه السلام) - وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ؛ امام حسین (علیه السلام) فرمود: «اگر مرا تصدیق نمی‌کنید، پس از من دوری کنید و مرا به قتل نرسانید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص174

بحارالأنوار، ج43، ص319

2

(دخان/ 21)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ أَیْ إِنْ لَمْ تُصَدِّقُونِی فَاتْرُکُونِی لَا مَعِی وَ لَا عَلَیَّ. وَ قِیلَ: مَعْنَاهُ فَاعْتَزِلُوا أَذَایَ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ؛ اگر رسالت و سخنان مرا قبول ندارید مرا به حال خود رها کنید، نه پیرو من باشید و نه بر علیه من کار بکنید و گفته شده: یعنی من را اذیّت نکنید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص174

بحارالأنوار، ج13، ص104

آیه فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ [22]

[آن‌ها هيچ يك از اين پندها را نپذيرفتند، و موسى] به پیشگاه پروردگارش عرضه داشت: این‌ها قومی مجرمند.

آیه فَأَسْرِ بِعِبادی لَیْلاً إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ [23]

[فرمود:] بندگان مرا شبانه حرکت ده که شما تعقیب می‌شوید.

1

(دخان/ 23)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ أَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی لَیْلًا إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ أَیْ یَتَّبِعُکُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خداوند به موسی (علیه السلام) وحی فرمود: فَأَسْرِ بِعِبَادِی لیْلا إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ؛ یعنی فرعون و سربازانش شما را تعقیب خواهند کرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص174

بحارالأنوار، ج13، ص108/ البرهان

آیه وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ [24]

[هنگامى كه از دريا گذشتيد] دریا را آرام و گشاده بگذار [و بگذر]؛ به یقین آن‌ها [كه در تعقيب شما مى‌آيند] لشکری غرق‌شده خواهند بود.

1

(دخان/ 24)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً؛ أَی جَانِباً وَ خُذْ عَلَی الطَّرِیقِ إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - واتْرُکْ البَحْرَ رَهْوا؛ یعنی دریا را پشت سر بگذار و به راهت ادامه بده إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص176

البرهان

2

(دخان/ 24)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً أَیْ سَاکِناً عَلَی مَا هُوَ بِهِ إِذَا قَطَعْتَهُ وَ عَبَرْتَهُ وَ کَانَ قَدْ ضَرَبَهُ بِالْعَصَا فَانْفَلَقَ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ فَأَمَرَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَنْ یَتْرُکَهُ کَمَا هُوَ لِیَغْرَقَ فِرْعَوْنَ وَ قَوْمَهُ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - واتْرُکْ البَحْرَ رَهْواً؛ یعنی چون دریا را شکافتی و از آن عبور کردی آن را آرام و به حال‌خویش رها کن. و جریان این‌گونه بود که موسی (علیه السلام) با عصایش به دریا زده و دریا برای بنی‌اسرائیل شکافته شده بود. سپس خداوند سبحان به او دستور داد که دریا را همان‌گونه که هست رها کند تا فرعون و همراهانش غرق شوند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص176

بحرالعرفان، ج14، ص202

آیه کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ [25]

[سرانجام همگى نابود شدند] چه بسیار باغ‌ها و چشمه‌ها که به جای گذاشتند.

1

(دخان/ 25)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - کِتَابُ الصِّفِّینِ، قَال: لَمَّا تَوَجَّهَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِلَی صِفِّینَ انْتَهَی إِلَی سَابَاطَ ثُمَّ إِلَی مَدِینَهًِْ بَهُرَسِیرَ وَ إِذَا رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِهِ یُقَالُ لَهُ حَرِیزُ‌بْنُ‌سَهْمٍ مِنْ بَنِی‌رَبِیعَهًَْ یَنْظُرُ إِلَی آثَارِ کِسْرَی وَ هُوَ یَتَمَثَّلُ بِقَوْلِ ابْنِ‌یَعْفُرَ التَّمِیمِیِّ جَرَتِ الرِّیَاحُ عَلَی مَکَانِ دِیَارِهِمْ فَکَأَنَّمَا کَانُوا عَلَی مِیعَادٍ فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَفَلَا قُلْتُمْ کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ* وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِی‌ها فاکِهِینَ* کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ* فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ إِنَّ هَؤُلَاءِ کَانُوا وَارِثِینَ فَأَصْبَحُوا مَوْرُوثِینَ إِنَّ هَؤُلَاءِ لَمْ یَشْکُرُوا النِّعْمَهًَْ فَسُلِبُوا دُنْیَاهُمْ بِالْمَعْصِیَهًِْ إِیَّاکَ وَ کُفْرَ النِّعَمِ لَا تَحُلَّ بِکُمُ النِّقَم.

امام علی (علیه السلام) - نصربن‌مزاحم در کتاب الصّفّین گوید: هنگامی‌که امام علی (علیه السلام) به طرف صفّین در حرکت بود به ساباط رسیده و وارد شهر بهرسیر شد؛ یکی از یاران حضرت به نام حَریزبن‌سَهم که از قبیله‌ی بنی‌ربیعه بود درحالی‌که به آثار کسری (آثار باقی‌مانده از دوران پادشاهان‌ساسانی) نگاه می‌کرد این شعر ابن‌یعفُر تَمیمی را بر زبان جاری کرد: بادها بر آثار باقیمانده‌ی سرزمینشان وزیدن گرفت گویی همگی وعده‌گاهی داشتند و به‌سوی وعده‌گاهشان شتافتند. امام‌علی (علیه السلام) فرمود: «چرا نگفتی: کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ* وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ* وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِی‌ها فاکِهِینَ* کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ* فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ؛ این جماعت، وارث گذشتگان بودند و به ناگاه اموالشان را برای دیگران به ارث گذاشتند. ایشان شکر نعمت به‌جای نیاوردند و به‌کیفر گناه [مبتلا گشته و] نعمت‌ها از دستشان رفت. [بنابراین] از ناسپاسی‌کردن در مقابل نعمت‌ها بپرهیزید تا گرفتار عقوبت نگردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص176

بحارالأنوار، ج68، ص327/ بحارالأنوار، ج73، ص275/ شرح نهج البلاغهًْ، ج3، ص202

2

(دخان/ 25)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - سَمِعَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) کَرَّمَ اللَّهُ وَجْهَهُ قَائِلًا یُنْشِدُ أَبْیَاتِ الْأَسْوَدِبْنِ‌یَعْفُرَ مَا ذَا أُؤَمِّلُ بَعْدَ آلِ مُحَرِّقٍ تَرَکُوا مَنَازِلَهُمْ وَ بَعْدَ إِبَادٍ فَقَالَ هَلَّا قَرَأْتُمْ کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ الْآیَهًَْ.

امام علی (علیه السلام) - کمیل‌بن‌زیاد گفت: از امیرالمؤمنین (علیه السلام) شنیدم وقتی اشعار اسودبن‌یعفر را می‌خواند: بعد از این که آل محرق و اباد خانه‌هایشان را رها کردند چه آرزو کنم؟ فرمود: «چرا این آیه را نمی¬خوانید: کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ»؟ .

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص176

بحارالأنوار، ج75، ص72

آیه وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَریمٍ [26]

و کشتزارها و قصرهای پر ارزش

1

(دخان/ 26)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - مَقامٍ کَریمٍ أَیْ حَسَن.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و مَقَامٍ کَرِیمٍ؛ یعنی چه جایگاه‌های نیکو [که پس از خود بر جای گذاشتند].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص176

نورالثقلین/ البرهان

آیه وَ نَعْمَةٍ کانُوا فیها فاکِهینَ [27]

و نعمت‌های فراوان دیگر که در آن غرق شادمانی بودند!

1

(دخان/ 27)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِی‌ها فاکهین؛ قَالَ النَّعْمَهًُْ فِی الْأَبْدَانِ قَوْلُهُ فاکِهِینَ؛ أَیْ مُفَاکِهِینَ لِلنِّسَاءِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - و نَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ؛ منظور نعمت‌های مربوط به جسم است. فَاکِهِینَ؛ یعنی از زنان لذّت و بهره می‌بردند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص178

بحارالأنوار، ج13، ص108/ القمی، ج2، ص290/ نورالثقلین/ البرهان

آیه کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرینَ [28]

اینچنین بود [ماجراى آنان!] و ما این [نعمت‌ها] را میراث برای اقوام دیگری قرار دادیم.

1

(دخان/ 28)

امیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ‌الْعَسْکَرِیِّ (علیه السلام) عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) عَنْ قَنْبَرٍ قَالَ کُنْتُ مَعَ مَوْلَایَ عَلِیٍّ (علیه السلام) عَلَی شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَنَزَعَ قَمِیصَهُ وَ نَزَلَ إِلَی الْمَاءِ فَجَاءَتْ مَوْجَهًٌْ فَأَخَذَتِ الْقَمِیصَ فَإِذَا هَاتِفٌ یَهْتِفُ یَا أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) انْظُرْ عَنْ یَمِینِکَ وَ خُذْ مَا تَرَی فَإِذَا مِنْدِیلٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ فِیهَا قَمِیصٌ مَطْوِیٌّ فَأَخَذَهُ وَ لَبِسَهُ وَ إِذَا فِی جَیْبِهِ رُقْعَهًٌْ فِیهَا مَکْتُوبٌ هَدِیَّهًٌْ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ إِلَی عَلِیِّ‌بْنِ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) هَذَا قَمِیصُ هَارُونَ‌بْنِ‌عِمْرَانَ (علیه السلام) کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِین.

امام علی (علیه السلام) - امام حسین (علیه السلام) از قنبر (غلام امیرالمؤمنین (علیه السلام) ) نقل کرده که گفت: در ساحل فرات با مولایم علی (علیه السلام) بودم که حضرت پیراهنش را در آورد و وارد آب شد؛ ناگهان موجی آمد و پیراهن را برد. در این هنگام هاتفی ندا داد: «ای ابوالحسن (علیه السلام)! به سمت راست خود نگاه کن و آنچه را می‌بینی بگیر»! به‌ناگاه بُقچه‌ای در طرف راست حضرت آشکار شد که پیراهنی در آن پیچیده شده بود؛ آن را گرفته و پوشید و در جیب آن کاغذی یافت که در آن نوشته بود: «این هدیه‌ای است از جانب خدای عزیز و حکیم به علیّّّّّبن‌ابی‌طالب (این پیراهن هارون‌بن‌عمران (علیه السلام) (برادر موسی (علیه السلام) ) است، کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص178

بحارالأنوار، ج39، ص126/ میهًْ منقبهًْ، ص70؛ «بتفاوت»

2

(دخان/ 28)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ؛ یَعْنِی بَنِی‌اسرائیل.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَذَلکَ وأَورَثْنَاهَا قَومًا آخَرِینَ؛ یعنی [این نعمت‌ها را میراث] برای بنی‌اسرائیل [قرار دادیم].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص178

نورالثقلین/ البرهان

آیه فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرینَ [29]

نه آسمان و زمین، بر آنان گریست، و نه به آن‌ها مهلتی داده شد.

1

(دخان/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌الْحَکَمِ النَّخَعِیِّ عَنْ رَجُلٍ قَالَ سَمِعْتُ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ هُوَ یَقُولُ فِی الرَّحْبَهًِْ وَ هُوَ یَتْلُو هَذِهِ الْآیَهًَْ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ وَ خَرَجَ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) مِنْ بَعْضِ أَبْوَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَمَا إِنَّ هَذَا سَیُقْتَلُ وَ تَبْکِی عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ.

امام علی (علیه السلام) - حسن‌بن‌حَکم نخَعی از مردی نقل کرده است‌که: شنیدم امیرالمؤمنین (علیه السلام) در رَحْبه (نام محلّه‌ای در کوفه) این آیه را می‌خواند: فَمَا بَکَتْ عَلیْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ ومَا کَانُوا مُنظَرِینَ. در این هنگام حسین (علیه السلام) از یکی از درهای مسجد بر ایشان وارد شد. امام (علیه السلام) فرمود: «بدانید که این فرزندم کشته خواهد شد و آسمان و زمین بر او خواهند گریست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص178

بحارالأنوار، ج45، ص209/ کامل الزیارات، ص88/ البرهان

2

(دخان/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ کَثِیرِ‌بْنِ‌شِهَابٍ الْحَارِثِیِّ قَال بَیْنَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی الرَّحْبَهًِْ إِذَا طَلَعَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) عَلَیْهِ فَضَحِکَ عَلِیٌّ (علیه السلام) حَتَّی بَدَتْ نَوَاجِذُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ ذَکَرَ قَوْماً فَقَالَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّهًَْ وَ بَرَأَ النَّسَمَهًَْ لَیُقْتَلَنَّ هَذَا وَ لَتَبْکِیَنَّ عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ.

امام علی (علیه السلام) - از کثیربن‌شهاب‌حارثی نقل شده که گفت: درحالی‌که در محضر امیرالمؤمنین (علیه السلام) در رحبه نشسته بودیم ناگهان حسین (علیه السلام) بر ایشان وارد شد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) به شدّت خندید به‌طوری‌که دندان‌های عقل آن حضرت (علیه السلام) هویدا گردید. آنگاه فرمود: «خداوند از قومی یاد کرده و [درباره‌ی آن‌ها] فرموده است: فَمَا بَکَتْ عَلیْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ ومَا کَانُوا مُنظَرِینَ؛ سوگند به خدایی‌که دانه را شکافت و انسان را آفرید! این فرزندم کشته خواهد شد و آسمان و زمین در سوگ او خواهند گریست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص178

بحارالأنوار، ج45، ص212/ کامل الزیارات، ص92/ البرهان

3

(دخان/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ إِبْرَاهِیمَ النَّخَعِیِّ قَالَ: خَرَجَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَجَلَسَ فِی الْمَسْجِدِ وَ اجْتَمَعَ أَصْحَابُهُ حَوْلَهُ وَ جَاءَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) حَتَّی قَامَ بَیْنَ یَدَیْهِ فَوَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِهِ فَقَالَ یَا بُنَیَّ إِنَّ اللَّهَ عَیَّرَ أَقْوَاماً فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَقْتُلَنَّکَ ثُمَّ تَبْکِیکَ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ.

امام علی (علیه السلام) - از ابراهیم‌نخَعی نقل‌شده که گفت: امیرالمؤمنین (علیه السلام) از خانه خارج شد و به مسجد رفته و در آنجا نشست و یاران حضرت دور ایشان حلقه زدند. [اندکی بعد] حسین (علیه السلام) آمده و در مقابل حضرت ایستاد؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) دستش را بر سر حسین (علیه السلام) گذاشته و فرمود: «فرزندم! خداوند در قرآن، اقوامی را سرزنش کرده و فرموده: فَمَا بَکَتْ عَلیْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ ومَا کَانُوا مُنظَرِینَ؛ به خدا سوگند! تو را خواهند کشت و آسمان و زمین برایت خواهند گریست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

بحارالأنوار، ج45، ص209/ کامل الزیارات، ص88/ البرهان

4

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ قَالَ: لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ عَلَی أَحَدٍ قَبْلَ قَتْلِ یَحْیَی‌بْنِ‌زَکَرِیَّا (علیه السلام) وَ بَعْدَهُ حَتَّی قُتِلَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) فَبَکَتْ عَلَیْهِ.

امام صادق (علیه السلام) - حلبی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که درباره‌ی آیه‌ی فَمَا بَکَتْ عَلیْهِمُ السَّمَاء والأَرْضُ فرمود: «آسمان قبل از کشته‌شدن یحیی‌بن‌زکریا و بعد از آن، بر کسی نگریست؛ تا اینکه امام‌حسین (علیه السلام) به شهادت رسید و آسمان بر آن حضرت گریه نمود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

قصص الأنبیاءللراوندی، ص220/ بحارالأنوار، ج14، ص183/ بحارالأنوار، ج45، ص210/ کامل الزیارات، ص89/ البرهان

5

(دخان/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌الْفُضَیْلِ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَالَ مَرَّ عَلَیْهِ رَجُلٌ عَدُوٌّ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ فَقَالَ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ ثُمَّ مَرَّ عَلَیْهِ الْحُسَیْنُ‌بْنُ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فَقَالَ لَکِنْ هَذَا لَتَبْکِیَنَّ عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ قَالَ وَ مَا بَکَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا عَلَی یَحْیَی‌بْنِ‌زَکَرِیَّا (علیه السلام) وَ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام).

امام علی (علیه السلام) - عبدالله‌بن‌فضیل همدانی از پدرانش از امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت می‌کند: مردی که دشمن خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله) بود از کنار امام علی (علیه السلام) عبور کرد؛ حضرت [این آیه را تلاوت] فرمود: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ. اندکی بعد حسین‌بن‌علی بر امیرالمؤمنین (علیه السلام) گذشت و حضرت فرمود: «ولی آسمان و زمین بر حسین (علیه السلام) خواهند گریست» و فرمود: «آسمان و زمین جز بر یحیی‌بن‌زکریا (علیه السلام) و حسین‌بن‌علی (علیه السلام) نگریستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

بحارالأنوار، ج14، ص167/ بحارالأنوار، ج45، ص201/ القمی، ج2، ص291/ نورالثقلین/ البرهان

6

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ الْحُسَیْنَ‌بْنَ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) بَکَی لِقَتْلِهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ وَ احْمَرَّتَا وَ لَمْ یَبْکِیَا عَلَی أَحَدٍ قَطُّ إِلَّا عَلَی یَحْیَی‌بْنِ‌زَکَرِیَّا (علیه السلام).

امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «آسمان و زمین برای شهادت حسین‌بن‌علی (علیه السلام) گریسته و سرخ‌گون شدند و [قبل از آن] بر کسی جز یحیی‌بن‌زکریا (علیه السلام) نگریسته بودند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

بحرالعرفان، ج11، ص7

7

(دخان/ 29)

المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) - ذُبِحَ یَحْیَی (علیه السلام) کَمَا ذُبِحَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) وَ لَمْ تَبْکِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَّا عَلَیْهِمَا.

امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) - حضرت یحیی (علیه السلام) را همچون امام‌حسین (علیه السلام) سر بریدند و آسمان و زمین جز بر آن دو نگریستند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

مناقب آل أبی طالب (ج4، ص85/ نورالثقلین

8

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) بَکَتِ السَّمَاءُ عَلِی الْحُسَیْن (علیه السلام) أَرْبَعِینَ یَوْماً بِالدَّمِ.

امام صادق (علیه السلام) - آسمان در سوگ امام‌حسین (علیه السلام) چهل روز خون‌گریست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

نورالثقلین

9

(دخان/ 29)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنَّهُ إِذَا قَبَضَ اللَّهُ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (بَکَتْ عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ أَرْبَعِینَ سَنَهًًْ وَ إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ الْعَامِلُ بِعِلْمِهِ بَکَیَا عَلَیْهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ أَمَّا الْحُسَیْنُ (علیه السلام) فَتَبْکِی عَلَیْهِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ طُولَ الدَّهْرِ، وَ تَصْدِیقُ ذَلِکَ أَنَّ یَوْمَ قَتْلِهِ قَطَرَتِ السَّماءُ دِمَاءً وَ أَنَّ هَذِهِ الْحُمْرَهًَْ الَّتِی تُرَی فِی السَّمَاءِ ظَهَرَتْ یَوْمَ قَتْلِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) وَ لَمْ تُرَ قَبْلَهُ أَبَداً وَ أَنَّ یَوْمَ قَتْلِهِ (علیه السلام) لَمْ یُرْفَعْ حَجَرٌ فِی الدُّنْیَا إِلَّا وُجِدَ تَحْتَهُ دَمٌ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - چون خداوند جانِ پیامبری از پیامبران (علیهم السلام) را بگیرد آسمان و زمین چهل‌سال بر او گریه می‌کنند؛ و چون عالمی‌که به علمش عمل می‌کند از دنیا برود، آسمان و زمین چهل‌روز بر او گریه می‌کنند؛ امّا آسمان و زمین بر [مصیبت] امام‌حسین (علیه السلام) تا قیامت خواهند گریست؛ دلیل بر درستی این مطلب آن است‌که در روز شهادت ایشان آسمان خون گریست و این سرخی‌که در آسمان دیده می‌شود از روز شهادت امام‌حسین (علیه السلام) پدیدار گشته و قبل از آن هرگز دیده نشده است؛ در آن روز هیچ سنگی در دنیا از زمین برداشته نشد مگر اینکه در زیر آن، خون [جاری] بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص180

البرهان

10

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - وَ قَدِ احْمَرَّتِ السَّمَاءُ حِینَ قُتِلَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) سَنَهًًْ ثُمَّ قَالَ بَکَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ عَلَی الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ یَحْیَی‌بْنِ‌زَکَرِیَّا (علیه السلام) وَ حُمْرَتُهَا بُکَاؤُهَا.

امام صادق (علیه السلام) - چون حسین‌بن‌علی (به شهادت رسید آسمان تا یک‌سال سرخ‌گون شد. آسمان و زمین بر حسین‌بن‌علی (و یحیی‌بن‌زکریا (گریه کردند و سرخی آسمان [نشانه‌ی] گریه‌ی آن است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

البرهان

11

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ بَکَتْ عَلَیْهِ بِقَاعُ الْأَرْضِ الَّتِی کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فِیهَا وَ الْبَابُ الَّذِی کَانَ یَصْعَدُ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ مَوْضِعُ سُجُودِهِ.

امام صادق (علیه السلام) - چون مؤمن از دنیا رود مکان‌هایی از زمین‌که خداوند عزّوجلّ را در آن‌ها عبادت می‌کرده، دری [در آسمان] که از آن عملش بالا می‌رفته و سجده‌گاهش همگی بر او می‌گریند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

وسایل الشیعه، ج5، ص187/ بحارالأنوار، ج45، ص217/ نهج الحق، ص257/ الطرایف، ج1، ص203/ العمدهًْ، ص405

12

(دخان/ 29)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ بَابٌ یَصْعَدُ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ بَابٌ یَنْزِلُ مِنْهُ رِزْقُهُ فَإِذَا مَاتَ بَکَیَا عَلَیْهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مؤمنی نباشد جز آنکه دری در آسمان دارد؛ برای اینکه عملش از آن بالا رود و دری که روزی‌اش از آن فرود آید. و چون بمیرد هر دو بر او بگریند و این است سخن خداوند عزّوجلّ: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

مستدرک الوسایل، ج2، ص469/ بحارالأنوار، ج79، ص181/ أعلام الدین، ص163/ کنزالفواید، ج2، ص200/ نورالثقلین

13

(دخان/ 29)

السّجاد (علیه السلام) - أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍ (علیه السلام) دَمْعَهًًْ حَتَّی تَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِی الْجَنَّهًِْ غُرَفاً یَسْکُنُهَا أَحْقَاباً وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَیْنَاهُ دَمْعاً حَتَّی یَسِیلَ عَلَی خَدِّهِ لِأَذًی مَسَّنَا مِنْ عَدُوِّنَا فِی الدُّنْیَا بَوَّأَهُ اللَّهُ مُبَوَّأَ صِدْقٍ فِی الْجَنَّهًِْ وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَسَّهُ أَذًی فِینَا فَدَمَعَتْ عَیْنَاهُ حَتَّی یَسِیلَ دَمْعُهُ عَلَی خَدَّیْهِ مِنْ مَضَاضَهًِْ مَا أُوذِیَ فِینَا صَرَفَ اللَّهُ عَنْ وَجْهِهِ الْأَذَی وَ آمَنَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مِنْ سَخَطِهِ وَ النَّارِ.

امام سجّاد (علیه السلام) - از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که امام سجاد (علیه السلام) پیوسته می‌فرمود: «هر مؤمنی که برای شهادت حسین‌بن‌علی (اشک از دیدگانش فرو ریزد و بر گونه‌اش جاری شود، خداوند او را در منزلگاه‌هایی جای دهد که روزگاری دراز در آن سکنی گزیند؛ و هر مؤمنی که برای آزارهایی که از دشمنان ما در سرای دنیا به ما رسیده، اشک از دیدگانش فرو ریزد و بر گونه‌اش جاری شود، خداوند او را در بهشت در جایگاهی شایسته جای دهد و هر مؤمنی که در راه ما آزار بیند و به سبب رنجی‌که در راه ما دیده، اشک از دیدگانش فروریزد و بر گونه‌اش جاری گردد خداوند حالت آزار و رنج را از رخسارش برگرفته و او را در روز رستاخیز از خشم خویش و دوزخ در امان بدارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

بحارالأنوار، ج44، ص281/ نورالثقلین/ البرهان

14

(دخان/ 29)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قَدْ رُوِیَ عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) أَنَّهُ قِیلَ لَهُ وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ هَذِهِ الْآیَهًِْ أَ وَ تَبْکِی السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ عَلَی أَحَدٍ؟ فَقَالَ: نَعَمْ مُصَلَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ مَصْعَدُ عَمَلِهِ فِی السَّمَاءِ.

إبن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - نقل‌کرده‌اند که از ابن‌عباس (رحمة الله علیه) پیرامون این آیه سؤال شد: «آیا آسمان و زمین بر کسی می‌گریند»؟ او پاسخ داد: «آری! جایگاه نمازش در زمین و جایگاه بالارفتن کردار او در آسمان».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

کنزالفواید، ج2، ص200/ بحارالأنوار، ج13، ص104

15

(دخان/ 29)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ ذَکَرَنَا أَوْ ذُکِرْنَا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ دَمْعٌ مِثْلُ جَنَاحِ بَعُوضَهًٍْ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ.

امام صادق (علیه السلام) - هرکس ما را یاد کند، یا نزد او یادی از ما بشود و به اندازه‌ی بال مگسی از دیده‌اش اشک جاری گردد، خداوند همه‌ی گناهان او را اگرچه به اندازه‌ی کف‌های دریا باشد بیامرزد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

بحارالأنوار، ج44، ص278/ نورالثقلین/ البرهان

16

(دخان/ 29)

السّجاد (علیه السلام) - أَیُّهَا النَّاسُ فَأَیُ رِجَالاتٍ مِنْکُمْ یُسَرُّونَ بَعْدَ قَتْلِهِ أَمْ أَیَّهًُْ عَیْنٍ مِنْکُمْ تَحْبِسُ دَمْعَهَا وَ تَضَنُّ عَنِ انْهِمَالِهَا فَلَقَدْ بَکَتِ السَّبْعُ الشِّدَادُ لِقَتْلِهِ وَ بَکَتِ الْبِحَارُ بِأَمْوَاجِهَا وَ السَّمَاوَاتُ بِأَرْکَانِهَا وَ الْأَرْضُ بِأَرْجَائِهَا وَ الْأَشْجَارُ بِأَغْصَانِهَا وَ الْحِیتَانُ وَ لُجَجُ الْبِحَارِ وَ الْمَلَائِکَهًُْ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَهْلُ السَّمَاوَاتِ أَجْمَعُونَ أَیُّهَا النَّاسُ أَیُّ قَلْبٍ لَا یَنْصَدِعُ لِقَتْلِهِ أَمْ أَیُّ فُؤَادٍ لَا یَحِنُّ إِلَیْهِ أَمْ أَیُّ سَمْعٍ یَسْمَعُ هَذِهِ الثُّلْمَهًَْ الَّتِی ثُلِمَتْ فِی الْإِسْلَام.

امام سجّاد (علیه السلام) - [خطاب‌به مردم مدینه] ای‌مردم! کدام‌یک از مردان شما می‌تواند پس از کشته‌شدن امام‌حسین (علیه السلام) شاد و خرّم باشد؟! یا چشمِ کدام‌یک از شما می‌تواند اشک‌خویش را بازداشته و از جاری‌شدنش جلوگیری‌کند؟! با ای‌که هفت آسمان محکم، دریاها با موج‌هایشان، آسمان‌ها با ستون‌هایشان، زمین با کناره‌ها و اطرافش، درختان با شاخه‌های خود، ماهیان و ژرفای دریاها، فرشتگان‌مقرَّب درگاه الهی و اهل آسمان‌ها همه و همه برای کشته‌شدنش گریه کردند! ای‌مردم! کدامین قلب است که برای کشته‌شدنش شکافته نشود؟! و یا کدامین دل است‌که برای‌او ناله نکند؟! و یا کدامین گوش می‌تواند این شکافی را که در اسلام پدیدار گشت بشنود و کر نشود؟

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص182

بحارالأنوار، ج45، ص148

17

(دخان/ 29)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ قَدْ أَدْبَرَتِ الْحِیلَهًُْ وَ أَقْبَلَتِ الْغِیلَهًُْ وَ لَاتَ حِینَ مَنَاصٍ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ قَدْ فَاتَ مَا فَاتَ وَ ذَهَبَ مَا ذَهَبَ وَ مَضَتِ الدُّنْیَا لِحَالِ بَالِهَا فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ.

امام علی (علیه السلام) - [در بیان اقسام دنیاپرستان] بعضی از دام هلاکت رسته ولی از دنیا زخم‌کاری خورده‌اند، گروهی با بدن پاره و پوست کنده شده، عدّه‌ای سر بریده و دسته‌ای دیگر خونشان به زمین ریخته است، عدّه‌ای انگشت به دهن می‌گزند و برخی از شدّت حسرت دست به هم می‌مالند، جمعی سر در گریبان فکرت فرو برده‌اند و جمعیّتی بر اشتباهات گذشته افسوس می‌خورند و پاره‌ای از نیّت خود برگشته‌اند، ولی راه چاره بر آنان بسته و مرگ ناگهانی فرا رسیده است، و وقت‌نجات گذشته (ص/3) دریغا! دریغا! آنچه از دست رفت، گذشت و آنچه سپری شد، رفت و دنیا آن‌گونه که خود می‌خواست به پایان رسید؛ فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص184

نهج البلاغهًْ، ص284

آیه وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنی إِسْرائیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهینِ [30]

ما بنی‌اسرائیل را از عذاب خوارکننده رهایی بخشیدیم.

آیه مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفینَ [31]

از فرعون که متکبّری از زمره‌ی اسرافکاران بود.

آیه وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمینَ [32]

ما آن‌ها را با علم [خويش] بر جهانیان برگزیدیم.

1

(دخان/ 32)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ عَلَی الْعالَمِینَ؛ لَفْظُهُ عَامٌّ وَ مَعْنَاهُ خَاصٌّ وَ إِنَّمَا اخْتَارَهُمْ وَ فَضَّلَهُمْ عَلَی عَالِمِی زَمَانِهِم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - عَلی العَالمِینَ؛ لفظ این‌کلمه، عامّ ولی معنایش خاص است، چراکه خداوند بنی‌اسرائیل را برگزید و [فقط] بر جهانیانِ عصر خودشان برتری داد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص184

بحارالأنوار، ج13، ص108/ القمی، ج2، ص292/ البرهان

2

(دخان/ 32)

الباقر (علیه السلام) - وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ؛ قَالَ الْأَئِمَّهًُْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ.

امام باقر (علیه السلام) - و لقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلی عِلمٍ عَلی العَالمِینَ؛ منظور امامان از مؤمنان است که آنان را بر دیگران برتری دادیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص184

بحارالأنوار، ج23، ص228/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص556/ البرهان

3

(دخان/ 32)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - کَانَ رَجُلٌ عَلَی عَهْدِ عُمَرَ وَ لَهُ إِبِلٌ بِنَاحِیَهًِْ أَذْرَبِیجَانَ قَدِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِ فَشَکَا… قَالَ اَمِیرالمؤمِنین (علیه السلام) تَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَهًِْ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ.

امام علی (علیه السلام) - [خطاب به مردی‌که از رام‌نبودن شترانش شکایت داشت، فرمود:] به مکانی‌که آن شتران قرار دارند برو و بگو: «خدایا! به تو رو می‌کنم به‌واسطه‌ی پیامبرت (صلی الله علیه و آله) که پیامبر رحمت است، و اهل‌بیتش (علیهم السلام) که آن‌ها را با علم‌خویش بر جهانیان برگزیدی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص184

بحارالأنوار، ج41، ص239/ البرهان

4

(دخان/ 32)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اخْتَارَنَا مَعَاشِرَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ اخْتَارَ النَّبِیِّینَ وَ اخْتَارَ الْمَلَائِکَهًَْ الْمُقَرَّبِینَ وَ مَا اخْتَارَهُمْ إِلَّا عَلَی عِلْمٍ مِنْهُ بِهِمْ أَنَّهُمْ لَا یُوَاقِعُونَ مَا یَخْرُجُونَ بِهِ عَنْ وَلَایَتِهِ وَ یَنْقَلِعُونَ بِهِ عَنْ عِصْمَتِهِ وَ یَنْتَمُونَ بِهِ إِلَی الْمُسْتَحِقِّینَ لِعَذَابِهِ وَ نِقْمَتِه.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امام‌عسکری (علیه السلام) می‌فرماید: پدرم از اجداد بزرگوارش (علیهم السلام) نقل کرده که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند ما اهل‌بیت پیامبر (علیهم السلام)، پیامبران (علیهم السلام) و فرشتگان‌مقرَّب (علیهم السلام) را برگزیده است؛ و این برگزیدن به‌خاطر آگاهی‌خداوند از این‌حقیقت بوده است که ایشان کاری نخواهندکرد که به‌موجب آن، از ولایت او خارج شده و از حفاظتش باز بمانند و در زمره‌ی کسانی‌که مستحقّ عذاب و عقوبت او هستند، درآیند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص184

بحارالأنوار، ج56، ص322

آیه وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فیهِ بَلؤُا مُبینٌ [33]

و آیاتی [از قدرت خويش] را به آن‌ها دادیم که آزمایش آشکاری در آن بود [ولى آنان كفران كردند و مجازات شدند].

آیه إِنَّ هؤُلاءِ لَیَقُولُونَ [34]

این‌ها (مشرکان) می‌گویند.

آیه إِنْ هِیَ إِلاَّ مَوْتَتُنَا الْأُولی وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرینَ [35]

مرگ ما جز همان مرگ اوّل نیست و هرگز برانگیخته نخواهیم شد.

آیه فَأْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ [36]

اگر راست می‌گویید پدران ما را [زنده كنيد و] بیاورید [تا گواهى دهند]!

آیه أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَکْناهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ [37]

آیا آنان بهترند یا قوم «تُبَّع» و کسانی که پیش از آن‌ها بودند؟! ما آنان را هلاک کردیم، چراکه آن‌ها مجرم بودند.

1

(دخان/ 37)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَا تَسُبُّوا تُبَّعاً فانه کَانَ قَدْ أَسْلَمَ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - به «تُبّع» [یکی از پادشاهان یمن‌که طبق برخی روایات، نامش «اسعد ابوکرب» بوده] ناسزا نگویید چرا که او اسلام آورده بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص186

نورالثقلین

2

(دخان/ 37)

الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ تُبَّعاً قَالَ لِلْأَوْسِ وَ الْخَزْرَجِ: کُونُوا هَاهُنَا حَتَّی یَخْرُجَ هَذَا النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَمَّا أَنَا فَلَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ وَ خَرَجْتُ مَعَهُ.

امام صادق (علیه السلام) - «تُبّع» خطاب به اوس و خزرج (دو قبیله‌ی مهمّ مدینه) گفت: «شما اینجا (مدینه) بمانید تا پیامبر آخرالزمان (صلی الله علیه و آله) قیام کند؛ اگر من [زمانِ] او را درک می‌کردم کمر به خدمتش بسته و همراه او قیام می‌کردم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص186

الصافی، ج4، ص408/ نورالثقلین

3

(دخان/ 37)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فِی خَبَرِ الشَّامِیِّ أَنَّ أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) سُئِلَ لِمَ سُمِّیَ تُبَّعٌ تُبَّعاً؟ فَقَالَ: لِأَنَّهُ کَانَ غُلَاماً کَاتِباً وَ کَانَ یَکْتُبُ لِمَلِکٍ کَانَ قَبْلَهُ فَکَانَ إِذَا کَتَبَ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الَّذِی خَلَقَ صَیْحاً وَ رِیحاً. فَقَالَ الْمَلِکُ: اکْتُبْ وَ ابْدَأْ بِاسْمِ مَلِکِ الرَّعْدِ. فَقَالَ: لَا أَبْدَأُ إِلَّا بِاسْمِ إِلَهِی ثُمَّ أَعْطِفُ عَلَی حَاجَتِکَ فَشَکَرَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ لَهُ ذَلِکَ فَأَعْطَاهُ مُلْکَ ذَلِکَ الْمَلِکِ فَتَابَعَهُ النَّاسُ عَلَی ذَلِکَ فَسُمِّیَ تُبَّعا.

امام علی (علیه السلام) - مرد شامی از امیرمؤمنان (علیه السلام) پرسید: «چرا «تُبّع» را تبّع نامیدند»؟ حضرت فرمود: «زیرا وی غلامی نویسنده بود و برای پادشاهی‌که پیش از وی حکمرانی می‌کرد کتابت می‌نمود و هرگاه نامه‌ای می‌نگاشت [در ابتدای آن] می‌نوشت: به‌نام خدایی‌که آنچه خورشید بر آن می‌تابد و باد بر آن می‌وزد را آفرید. آن پادشاه گفت: نامه‌را به‌نام پادشاه رعد (که نام خودش بود) آغاز کن. او گفت: من فقط به‌نام معبودم آغاز می‌کنم و آن‌گاه خواسته‌ی تو را در نظر می‌گیرم. خداوند عزّوجلّ نیز از آن غلام قدردانی کرد و پادشاهی آن سلطان را به وی داد و مردم نیز از او تبعیّت و پیروی کردند؛ از این رو به «تُبّع» معروف گشت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص186

بحارالأنوار، ج73، ص49

آیه وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ [38]

ما آسمانها و زمین وآنچه را که در میان این دو است به بازی [و بى‌هدف] نیافریدیم.

آیه ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ [39]

ما آن دو را جز به حق نیافریدیم؛ ولی بیشتر آنان نمی‌دانند.

آیه إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ میقاتُهُمْ أَجْمَعینَ [40]

روز جدایی [حق از باطل] وعده‌گاه همه‌ی آن‌هاست.

آیه یَوْمَ لا یُغْنی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ [41]

روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی‌کند، و [از هيچ سو] یاری نمی‌شوند.

1

(دخان/ 41)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - کَتَبَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِلَی مُعَاوِیَهًْ… فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِکَ فَإِنَّکَ إِلَی اللَّهِ رَاجِعٌ وَ إِلَی حَشْرِهِ مُهْطِعٌ وَ سَیَبْهَظُکَ کَرْبُهُ وَ یَحُلُّ بِکَ غَمُّهُ فِی یَوْمِ لَا یُغْنِی النَّادِمَ نَدَمُهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنَ الْمُعْتَذِرِ عُذْرُهُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

امام علی (علیه السلام) - امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه‌ای به معاویه نوشت: «…اینک به خود آی و به خود بپرداز! قبل از اینکه در قبر وارد شوی، چراکه تو [همچون دیگران] به‌سوی خدا بازگشت می‌کنی و شتابان به‌سوی رستاخیزش می‌روی و به‌زودی ناگواریِ آن‌روز بر تو سنگینی خواهد نمود و اندوهش بر تو چیره خواهد گشت؛ در روزی‌که پشیمان را پشیمانی‌اش سودی نبخشد و عذرِ کسی‌که عذر می‌آورد، پذیرفته نگردد؛ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص188

بحارالأنوار، ج33، ص82/ شرح نهج البلاغهًْ، ج16، ص8

2

(دخان/ 41)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ یَا رَبَّ الْأَرْوَاحِ الْفَانِیَهًِْ وَ رَبَّ الْأَجْسَادِ الْبَالِیَهًِْ أَسْأَلُکَ بِطَاعَهًِْ الْأَرْوَاحِ الرَّاجِعَهًِْ إِلَی أَجْسَادِهَا وَ بِطَاعَهًِْ الْأَجْسَادِ الْمُلْتَئِمَهًِْ إِلَی أَعْضَائِهَا وَ بِانْشِقَاقِ الْقُبُورِ عَنْ أَهْلِهَا وَ بِدَعْوَتِکَ الصَّادِقَهًِْ فِیهِمْ وَ أَخْذِکَ بِالْحَقِّ بَیْنَهُمْ إِذَا بَرَزَ الْخَلَائِقُ یَنْتَظِرُونَ قَضَاءَکَ وَ یَرَوْنَ سُلْطَانَکَ وَ یَخَافُونَ بَطْشَکَ وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَکَ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیم.

امام علی (علیه السلام) - خدایا! از تو می‌خواهم! ای پروردگار روح‌های نابود شونده و جسدهای فرسوده‌شدنی! از تو می‌خواهم به‌حقّ فرمانبرداریِ روح‌هایی‌که به جسدهایشان باز می‌گردند و به‌حقّ فرمانبرداریِ جسدهایی‌که به اعضای‌خویش می‌پیوندند و به‌حقّ جدایی قبرها از صاحبانشان و به‌حقّ دادخواهیِ صادقانه‌ات از آن‌ها و داوریِ بر حقّت در میان ایشان، در آن‌روزی که همه‌ی مخلوقات آشکارشده و انتظار داوریِ تو را می‌کشند و سلطنت تو را مشاهده می‌کنند و از گرفتن قهرآمیز و مجازات تو می‌ترسند و به رحمتت امید دارند یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیم؛ ای خدای رحمان! از تو می‌خواهم که در دیده‌ام نور و روشنایی و در دلم یقین قرار دهی و تا زمانی‌که مرا زنده می‌داری یادت را شبانه روز بر زبانم جاری سازی، که تو بر هر چیزی توانایی. (آل‌عمران/26).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص188

بحارالأنوار، ج41، ص209/ بحارالأنوار، ج92، ص88

3

(دخان/ 41)

الصّادق (علیه السلام) - یَا مُفَضَّلُ الْخَلْقُ حَیَارَی عَمِهُونَ سُکَارَی فِی طُغْیَانِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ وَ بِشَیَاطِینِهِمْ وَ طَوَاغِیتِهِمْ یَقْتَدُونَ بُصَرَاءُ عُمْیٌ لَا یُبْصِرُونَ نُطَقَاءُ بُکْمٌ لَا یَعْقِلُونَ سُمَعَاءُ صُمٌّ لَا یَسْمَعُونَ رَضُوا بِالدُّونِ وَ حَسِبُوا أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ حَادُوا عَنْ مَدْرَجَهًِْ الْأَکْیَاسِ وَ رَتَعُوا فِی مَرْعَی الْأَرْجَاسِ الْأَنْجَاسِ کَأَنَّهُمْ مِنْ مُفَاجَأَهًِْ الْمَوْتِ آمِنُونَ وَ عَنِ الْمُجَازَاتِ مُزَحْزَحُونَ یَا وَیْلَهُمْ مَا أَشْقَاهُمْ وَ أَطْوَلَ عَنَاءَهُمْ وَ أَشَدَّ بَلَاءَهُمْ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ.

امام صادق (علیه السلام) -‌ای مفضّل! مردمان حیران و سرگشته و سرمستند، در طغیان خود آمد و شد می‌کنند و به شیطان‌ها و طاغوت‌های‌خود اقتدا می‌نمایند؛ دارای چشم ولی کورند که نمی‌بینند و سخن‌گویانی گنگند که اندیشه نمی‌کنند و شنوندگانی کَرند که چیزی نمی‌شنوند؛ به چیزهای پست و فرومایه خرسندند و می‌پندارند که راه‌یافتگانند. از راه روشن زیرکان هوشیار به دور افتاده‌اند و در چراگاه پلیدانِ ناپاک به بهره‌برداری مشغول گشته‌اند؛ گویا از رسیدن ناگهانیِ مرگ در امان و از چشیدن کیفر کردار خویش برکنارند. ای وای بر ایشان! اینان چه بدبختند و چه رنج فراوان و بلای‌سختی در پیش دارند؛ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص188

بحارالأنوار، ج3، ص90

آیه إِلاَّ مَنْ رَحِمَ اللهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزیزُ الرَّحیمُ [42]

مگر کسی که خدا او را مورد رحمت قرار داده، چرا که او توانا و مهربان است.

1

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - وَ اللَّهِ مَا اسْتَثْنَی اللَّهُ عَنْ ذِکْرِهِ بِأَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَاءِ الْأَنْبِیَاءِ (علیه السلام) وَ لَا أَتْبَاعِهِمْ مَا خَلَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ شِیعَتَهُ فَقَالَ فِی کِتَابِهِ وَ قَوْلُهُ الْحَقُّ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ یَعْنِی بِذَلِکَ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ شِیعَتَه.

امام صادق (علیه السلام) - به خدا سوگند! خداوند هیچ‌یک از اوصیاء پیامبران (علیهم السلام) و پیروان آن‌ها را جز امیرالمؤمنین (علیه السلام) و شیعیانش استثنا نکرده است، در آنجایی از کتابش‌که به‌حقّ فرموده: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ که منظورِ خدا از کسانی‌که مورد رحمت قرار می‌گیرند، علی (علیه السلام) و شیعیانش می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص188

بحارالأنوار، ج65، ص50/ فضایل الشیعهًْ، ص21/ نورالثقلین/ البرهان / الاختصاص، ص106

2

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) یَا أَبَامُحَمَّدٍ تَفَرَّقَ النَّاسُ شُعَباً وَ رَجَعْتُمْ أَنْتُمْ إِلَی أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ فَأَرَدْتُمْ مَا أَرَادَ اللَّهُ وَ أَحْبَبْتُمْ مَنْ أَحَبَّ اللَّهُ وَ اخْتَرْتُمْ مَنِ اخْتَارَهُ اللَّهُ فَأَبْشِرُوا وَ اسْتَبْشِرُوا فَأَنْتُمْ وَ اللَّهِ الْمَرْحُومُونَ الْمُتَقَبَّلُ مِنْکُمْ حَسَنَاتُکُمْ الْمُتَجَاوَزُ عَنْ سَیِّئَاتِکُم… یَا بَامُحَمَّدٍ مَا اسْتَثْنَی اللَّهُ تَعَالَی بِهِ لِأَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (علیه السلام) وَ لَا أَتْبَاعِهِمْ مَا خَلَا شِیعَتَنَا فَقَالَ عَزَّ مِنْ قَائِلٍ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ وَ هُمْ شِیعَتُنَا.

امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: امام صادق (علیه السلام) [به من] فرمود: «ای ابامحمّد! مسلمانان به فرقه‌های‌گوناگون پراکنده گشتند و شما شیعیان به اهل‌بیت پیامبرتان (صلی الله علیه و آله) بازگشتید و آنچه را خدا اراده کرده شما نیز اراده کردید و آنچه را خدا دوست داشته است شما نیز دوست داشتید و کسی را که او برگزیده است، شما نیز برگزیدید. بشارت باد بر شما و شادمان باشید که به خدا سوگند! شمایید که مورد رحمت‌الهی قرار گرفته‌اید و کارهای نیکتان مورد پذیرش قرار گرفته و از گناهانتان چشم‌پوشی گشته است…‌ای ابامحمّد! خداوند متعال هیچ‌یک از پیامبران (علیهم السلام) و پیروانشان را جز شیعیان‌ما استثنا نکرده است، آنجا که فرموده: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ که ایشان همان شیعیان‌ما هستند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج27، ص123/ أعلام الدین، ص452؛ «یاأبامحمد… سییاتکم» محذوف

3

(دخان/ 42)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - مَنْ وَالَی غَیْرَ أَوْلِیَاءِ (اللَّهِ) لَا یُغْنِی بَعْضُهُمْ عَنْ بَعْضٍ ثُمَّ اسْتَثْنَی مَنْ وَالَی آلَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - هرکس جز اولیای‌خدا را به عنوان ولیّ و سرپرست خویش قرار دهد، هیچ کمکی نمی‌توانند به یکدیگر بکنند. ولی خداوند کسانی‌که اهل‌بیت پیامبر (علیهم السلام) را به عنوان ولیّ و سرپرست قرار دهند را استثناء کرده و فرموده: إِلا مَن رَّحِمَ اللهُ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج24، ص207/ نورالثقلین/ البرهان/ القمی، ج2، ص292؛ «الا من رحم الله» محذوف

4

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ زَیْدٍ‌الشَّحَّامِ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) لَیْلَهًَْ الْجُمُعَهًِْ فَقَالَ لِی اقْرَأْ فَقَرَأْتُ ثُمَّ قَالَ اقْرَأْ فَقَرَأْتُ ثُمَّ قَالَ لِی یَا شَحَّامُ اقْرَأْ فَإِنَّهَا لَیْلَهًُْ قُرْآنٍ فَقَرَأْتُ حَتَّی بَلَغْتُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ قَالَ هُمْ قَالَ قُلْتُ إِلَّا مَنْ رَحِمَ قَالَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِینَ رَحِمَ اللَّهُ وَ نَحْنُ الْقَوْمُ الَّذِینَ اسْتَثْنَی اللَّهُ وَ إِنَّا وَ اللَّهِ نُغْنِی عَنْهُمْ.

امام صادق (علیه السلام) - زید شحّام گوید: شب جمعه‌ای در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم که حضرت به من فرمود: «قرآن بخوان»! من نیز خواندم. باز فرمود: «قرآن بخوان»! من نیز خواندم. بار دیگر فرمود: «ای شحّام! قرآن بخوان که شب جمعه، شب قرآن است». من نیز خواندم تا به این آیه رسیدم: یَومَ لا یُغْنِی مَولی عَن مَّولی شَیْئًا و لا هُمْ یُنصَرُونَ؛ حضرت فرمود: «مخالفین ما [هستندکه یاری نمی‌شوند]». من خواندم: إِلا مَن رَّحِمَ؛ حضرت فرمود: «ما کسانی هستیم که خداوند مورد رحمت قرار داده و ماییم‌که خداوند استثناء نموده است و به خدا سوگند! ما کمک‌کار شیعیان خواهیم بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج86، ص311/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص556/ البرهان/ نورالثقلین/ الفضایل، ص139؛ «بتفاوت»

5

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ قَالَ نَحْنُ (علیه السلام) وَ اللَّهِ الَّذِینَ رَحِمَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ اسْتَثْنَی وَ الَّذِینَ تُغْنِی وَلَایَتُنَا.

امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این سخن خداوند عزّوجلّ [می‌فرماید]: یَومَ لا یُغْنِی مَولی عَن مَّولی شَیْئًا ولا هُمْ یُنصَرُونَ* إِلا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ نقل شده که فرمود: «به خدا سوگند! ماییم کسانی‌که خداوند مورد رحمت قرار داده و کسانی‌که استثناء نموده است و ماییم که ولایتمان [برای شیعیان] کمک‌کار خواهد بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج24، ص205/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص557/ البرهان

6

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ قَالَ نَحْنُ أَهْلُ الرَّحْمَهًِْ.

امام صادق (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی این سخن‌خداوند متعال [می‌فرماید]: یَومَ لا یُغْنِی مَولی عَن مَّولی شَیْئًا ولا هُمْ یُنصَرُونَ* إِلا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ نقل‌شده که فرمود: «ما اهل این رحمت هستیم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج24، ص205/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص557/ البرهان

7

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - شِیعَتُنَا الَّذِینَ یَرْحَمُ اللَّهُ وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِینَ اسْتَثْنَی اللَّهُ وَ لَکِنَّا نُغْنِی عَنْهُمْ.

امام صادق (علیه السلام) - شیعیان ما کسانی هستند که مورد رحمت خدایند و به خدا سوگند! ما هستیم که خداوند [در این آیه] استثناء نموده است و ما کمک‌کار شیعیان خواهیم بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج24، ص257/ المناقب، ج4، ص400

8

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - قَالَ أَبُوتُمَامَهًَْ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) لَیْلَهًَْ جُمُعَهًٍْ فَقَالَ اقْرَأْ فَقَرَأْتُ إِلَی أَنْ بَلَغْتُ یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ فَقَالَ نَحْنُ الَّذِینَ یَرْحَمُ اللَّهُ بِنَا نَحْنُ الَّذِینَ اسْتَثْنَی اللَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) - ابوتمامه گوید: شب جمعه‌ای در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم؛ حضرت فرمود: «قرآن بخوان». من نیز خواندم تا به این آیه رسیدم: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ حضرت فرمود: «ماییم کسانی‌که خداوند به‌وسیله‌ی آن‌ها [دیگران را] مورد رحمت قرار می‌دهد؛ ماییم کسانی‌که خداوند آن‌ها را [در این آیه] استثناء نموده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص190

بحارالأنوار، ج24، ص267

9

(دخان/ 42)

الصّادق (علیه السلام) - أَنَّهُ قَالَ یَوماً لِأَبِی‌بَصِیرٍ… قَالَ ذَکَرَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ وَ اللَّهِ مَا اسْتَثْنَی أَحَداً غَیْرَ عَلِیٍ (علیه السلام) وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ شِیعَتِه.

امام صادق (علیه السلام) - روزی امام صادق (علیه السلام) به ابوبصیر فرمود: «…خداوند در کتابش شما شیعیان را یاد کرده و فرموده است: یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ* إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللهُ؛ به خدا سوگند! کسی را [در این‌آیه] جز علی و اهل‌بیتش (علیهم السلام) و شیعیان او را استثناء نکرده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

دعایم الإسلام، ج1، ص77

آیه إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ [43]

به یقین درخت زقّوم

آیه طَعامُ الْأَثیمِ [44]

غذای گنهکاران است.

1

(دخان/ 44)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ* طَعامُ الْأَثِیمِ؛ قَالَ نَزَلَتْ فِی أَبِی‌جَهْل.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ* طَعَامُ الأَثِیمِ؛ درباره‌ی ابوجهل نازل شده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

بحارالأنوار، ج8، ص313/ القمی، ج2، ص292/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 44)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِیَدِهِ لَوْ أَنَّ قَطْرَهًًْ مِنَ الزَّقُّومِ قَطَرَتْ عَلَی جِبَالِ الْأَرْضِ لَسَاخَتْ إِلَی أَسْفَلِ سَبْعِ أَرَضِینَ وَ لَمَا أَطَاقَتْهُ فَکَیْفَ بِمَنْ هُوَ شَرَابُه.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - سوگند به کسی‌که جان محّمد (صلی الله علیه و آله) در دستان اوست! اگر قطره‌ای از زقّوم بر روی کوهای زمین بریزد، آن‌کوه‌ها تا زیر هفت زمین فرو می‌روند و تاب و توان آن یک قطره را نخواهند داشت؛ پس چگونه کسی‌که [در دوزخ] زقّوم، نوشیدنی‌اش می‌باشد می‌تواند آن را تحمّل کند!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

بحارالأنوار، ج8، ص302

3

(دخان/ 44)

الصّادق (علیه السلام) - مَنْ أَشْبَعَ مُؤْمِناً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّهًُْ وَ مَنْ أَشْبَعَ کَافِراً کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَمْلَأَ جَوْفَهُ مِنَ الزَّقُّومِ مُؤْمِناً کَانَ أَوْ کَافِراً.

امام صادق (علیه السلام) - هرکه مؤمنی را سیر کند، بهشت برایش واجب شود و هرکه کافری را سیر کند، بر خدا سزاوار است که درونش را از زقّوم پر کند، چه مؤمن باشد و چه کافر.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

الکافی، ج2، ص200/ نورالثقلین

4

(دخان/ 44)

الباقر (علیه السلام) - إِنَّ لِلَّهِ نَاراً فِی الْمَشْرِقِ خَلَقَهَا لِیُسْکِنَهَا أَرْوَاحَ الْکُفَّارِ وَ یَأْکُلُونَ مِنْ زَقُّومِهَا وَ یَشْرَبُونَ مِنْ حَمِیمِهَا لَیْلَهُمْ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ هَاجَتْ إِلَی وَادٍ بِالْیَمَنِ یُقَالُ لَهُ بَرَهُوتُ أَشَدُّ حَرّاً مِنْ نِیرَانِ الدُّنْیَا کَانُوا فِیهِ یَتَلَاقَوْنَ وَ یَتَعَارَفُونَ فَإِذَا کَانَ الْمَسَاءُ عَادُوا إِلَی النَّارِ فَهُمْ کَذَلِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهًْ.

امام باقر (علیه السلام) - خداوند آتشی در مشرق دارد که آن را آفریده تا ارواح کافران را در آن جای دهد و آن‌ها از زقّوم آن بخورند و شب هنگام از آب سوزانش بنوشند؛ چون سپیده‌ی صبح بدمد آن ارواح به‌سوی سرزمینی در یمن به نام برَهوت برانگیخته می‌شوند که از آتش‌های دنیا گرم‌تر است و در آن‌جا با یکدیگر روبرو شده و همدیگر را می‌شناسند؛ چون شب فرا رسد به آن آتش بازمی‌گردند و تا روز قیامت حال و روزشان چنین خواهد بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

بحارالأنوار، ج6، ص290

5

(دخان/ 44)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّ أَهْلَ النَّارِ لَمَّا غَلَی الزَّقُّومُ وَ الضَّرِیعُ فِی بُطُونِهِمْ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ، سَأَلُوا الشَّرَابَ فَأُتُوا بِشَرَابٍ غَسَّاقٍ وَ صَدِیدٍ یَتَجَرَّعُهُ وَ لَا یَکَادُ یُسِیغُهُ الْآیَهًَْ وَ حَمِیمٍ یَغْلِی فِی جَهَنَّمَ مُنْذُ خُلِقَتْ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوه.

امام علی (علیه السلام) - هنگامی‌که زقّوم و ضَریع (خار خشک تلخ و بدبو) در شکم‌های‌دوزخیان همچون جوششِ آب سوزان بجوشد درخواست نوشیدنی می‌کنند. نوشیدنی چِرکاب و متعفّنی برایشان می‌آورند که به زحمت جرعه‌جرعه آن را سر می‌کشد و هرگز حاضر نیست به میل‌خود آن را بیاشامد و مرگ از هر جا به سراغ او می‌آید ولی با این همه نمی‌میرد! و به‌دنبال آن، عذاب شدیدی است! (ابراهیم/17) و آب سوزانی می‌آورند که از روز آفرینش دوزخ، در آن می‌جوشد؛ که همچون فلز گداخته صورت‌ها را بریان می‌کند! چه بد نوشیدنی، و چه بد محلّ اجتماعی است! (کهف/29).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص192

الفصول المهمه، ج1، ص368

آیه کَالْمُهْلِ یَغْلی فِی الْبُطُونِ [45]

همانند فلز گداخته در شکم‌ها می‌جوشد.

1

(دخان/ 45)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - کَالْمُهْلِ؛ قَالَ الصُّفْرُ الْمُذَابُ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ* کَغَلْیِ الْحَمِیمِ؛ وَ هُوَ الَّذِی قَدْ حَمِیَ وَ بَلَغَ الْمُنْتَهَی.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - کَالمُهْل؛ «مُهل» به‌معنای مِس گداخته است. یَغْلی فِی البُطُونِ* کَغَلیِ الحَمِیمِ؛ «حَمیم» چیزی است که به نهایتِ حرارت و گرما رسیده باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص194

بحارالأنوار، ج8، ص313/ القمی، ج2، ص292/ نورالثقلین/ البرهان

آیه کَغَلْیِ الْحَمیمِ [46]

همچون جوشش آب سوزان.

1

(دخان/ 46)

الباقر (علیه السلام) - إِذَا أَرَادَ اللَّهُ قَبْضَ الْکَافِرِ قَالَ یَا مَلَکَ الْمَوْتِ انْطَلِقْ أَنْتَ وَ أَعْوَانُکَ إِلَی عَدُوِّی… فَیُقَالُ لَهُ یَا شَقِیُّ اصْعَدْ فَکُلَّمَا صَعِدَ زَلِقَ وَ کُلَّمَا زَلِقَ صَعِدَ فَلَا یَزَالُ کَذَلِکَ سَبْعِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی الْعَذَابِ وَ إِذَا أَکَلَ مِنْهَا ثَمَرَهًًْ یَجِدُهَا أَمَرَّ مِنَ الصَّبْرِ وَ أَنْتَنَ مِنَ الْجِیَفِ وَ أَشَدَّ مِنَ الْحَدِیدِ فَإِذَا وَاقَعَتْ بَطْنَهُ غَلَتْ فِی بَطْنِهِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ فَیَذْکُرُونَ مَا کَانُوا یَأْکُلُونَ فِی دَارِ الدُّنْیَا مِنْ طِیبِ الطَّعَام.

امام باقر (علیه السلام) - هنگامی‌که خدا بخواهد جان کافری را بگیرد [خطاب به عزرائیل] فرماید: «ای ملک‌الموت! به همراه زیردستانت نزد دشمن من برو… و جانش را بگیر تا او را در آتش افکنی» … [در دوزخ] به او خطاب شود: «ای بدبخت بالا برو»! پس هرگاه خود را بالا کشد پایش می‌لغزد و چون پایش بلغزد [دوباره] خود را بالا کشد و تا هفتادهزار سال این‌چنین در عذاب خواهد بود. و چون از درخت زقّوم، میوه‌ای بخورد آن را تلخ‌تر از صَبِر (گیاهی است با عصاره‌ای تلخ)، بدبوتر از مردار و سخت‌تر از آهن خواهد یافت؛ چون آن میوه درون شکمش قرار گیرد در آنجا بجوشد کَغَلْیِ الْحَمِیمِ؛ در آن وقت غذاهای گوارایی‌که در دنیا می‌خوردند را به یاد آورند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص194

بحارالأنوار، ج8، ص322

آیه خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحیمِ [47]

[آنگاه به مأموران دوزخ خطاب مى‌شود:] او را بگیرید و به میان دوزخ پرتابش کنید.

1

(دخان/ 47)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ أَی فاضغطوه مِنْ کُلِّ جَانِبٍ ثُمَّ انْزِلُوا بِهِ الی سَواءِ الْجَحِیمِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - خُذُوهُ فَاعْتِلوهُ؛ یعنی او را از هر طرف تحت فشار قرار دهید؛ سپس او را پایین بکشید إِلی سَواء الجَحِیمِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص194

نورلثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 47)

أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا عَالِماً بِشَرِیعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِیعَتِنَا مِنْ ظُلْمَهًِْ جَهْلِهِمْ إِلَی نُورِ الْعِلْمِ الَّذِی حَبَوْنَاهُ جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ عَلَی رَأْسِهِ تَاجٌ مِنْ نُورٍ یُضِیءُ لِأَهْلِ جَمِیعِ تِلْکَ الْعَرَصَات… وَ لَا یَبْقَی نَاصِبٌ مِنَ النَّوَاصِبِ یُصِیبُهُ مِنْ شُعَاعِ تِلْکَ التِّیجَانِ إِلَّا عَمِیَتْ عَیْنَاهُ وَ صَمَّتْ أُذُنَاهُ وَ خَرِسَ لِسَانُهُ وَ یَحُولُ عَلَیْهِ أَشَدُّ مِنْ لَهَبِ النِّیرَانِ فیَحْمِلُهُمْ حَتَّی یَدْفَعَهُمْ إِلَی الزَّبَانِیَهًِْ فَیَدْعُوهُمْ إِلی سَواءِ الْجَحِیم.

امام علی (علیه السلام) - هریک از شیعیان‌ما که آگاه به آیین و مذهب ما باشد و [با علم خویش] شیعیان ناآگاه ما را از تاریکی جهلشان به روشنایی علمی‌که به او بخشیدیم، رهنمون شود روز قیامت با تاجی از نور وارد [صحرای‌محشر] شود که تمامی‌حاضران در آنجا را روشنی بخشد… و هریک از دشمنان ما که پرتوی از نور آن تاج‌ها به او برسد چشمانش کور، گوش‌هایش کر و زبانش لال گردد و آن نور برایش به سخت‌تر از زبانه‌های‌آتش تبدیل گردد و آن‌ها را وادار به حرکت‌کرده تا تحویل مأموران دوزخشان دهد و آن مأموران [نیز] آن‌ها را به‌زور به میان دوزخ می‌رانند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص194

بحارالأنوار، ج7، ص224

3

(دخان/ 47)

العسکری (علیه السلام) - تفسیر الإمام (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی اللهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ أَمَّا اسْتِهْزَاؤُهُ بِهِمْ فِی الْآخِرَهًِْ فَهُوَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذَا أَقَرَّ الْمُنَافِقِینَ الْمُعَانِدِینَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) فِی دَارِ اللَّعْنَهًِْ وَ الْهَوَانِ وَ عَذَّبَهُمْ بِتِلْکَ الْأَلْوَانِ الْعَجِیبَهًِْ مِنَ الْعَذَابِ وَ… تُدَهْدِهُهُمُ الزَّبَانِیَهًُْ بِأَعْمِدَتِهَا فَتَنْکُسُهُمْ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ.

امام عسکری (علیه السلام) - در کتاب‌تفسیر [منسوب‌به] امام‌عسکری (علیه السلام) درباره‌ی این سخن خداوند متعال [که می‌فرماید]: خداوند آنان را استهزا می‌کند. (بقره/15) آمده است که حضرت فرمود: «استهزاکردن منافقان توسّط خداوند در قیامت این گونه است که چون خداوند عزّوجلّ منافقان‌که با امام علی (علیه السلام) دشمنی می‌کرده‌اند را در جایگاهِ لعنت و خواری جای دهد و آن‌ها را با آن عذاب‌های گوناگون و حیرت‌انگیز عذاب کند… مأموران دوزخ با گرزهای‌خویش آن‌ها را به‌پایین پرتاب کرده و به‌میان دوزخ واژگونشان می‌سازند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص194

بحارالأنوار، ج8، ص298

4

(دخان/ 47)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - ثُمَّ یُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّوَجَلَّ یَا أَیَّتُهَا الزَّبَانِیَهًُْ تَنَاوَلِیهَا وَ حُطِّیهَا إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ لِأَنَّ صَاحِبَهَا لَمْ یَجْعَلْ لَهَا مَطَایَا مِنْ مُوَالَاهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِ قَالَ فَتُنَادِی تِلْکَ الْأَمْلَاکُ وَ یُقَلِّبُ اللَّهُ تِلْکَ الْأَثْقَالَ أَوْزَاراً وَ بَلَایَا عَلَی بَاعِثِهَا لِمَا فَارَقَهَا عَنْ مَطَایَاهَا مِنْ مُوَالَاهًِْ أَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله) -…آنگاه نداکننده‌ی پروردگارمان ندا می‌دهد: «ای مأموران دوزخ! این اعمال صالح را گرفته و به میان دوزخ رها کنید؛ چراکه صاحب این اعمال‌صالح، برای [بالا بردن] آن‌ها مَرکب‌هایی از ولایت‌علی (علیه السلام) و پاکان از خاندان او قرار نداده است». پس آن فرشتگان [که مسؤول بردن اعمال‌صالح بودند، آن اعمال را] می‌گیرند و خداوند عزّوجلّ آن بارِ سنگین اعمال‌صالح را برای صاحبش تبدیل به بارِ گناه و گرفتاری می‌کند؛ چراکه آن اعمال، مَرکب‌هایی از ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) [برای بالارفتن و پذیرش] ندارند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص196

بحارالأنوار، ج27، ص187

آیه ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ [48]

سپس بر سر او از عذاب آب سوزان بریزید.

آیه ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْکَریمُ [49]

[به او گفته مى‌شود:] بچش که [به پندار خود] بسیار توانا و بزرگوار بودی!

1

(دخان/ 49)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ؛ فَلَفْظُهُ خَبَرٌ وَ مَعْنَاهُ حِکَایَهًٌْ عَمَّنْ یَقُولُ لَهُ ذَلِکَ وَ ذَلِکَ أَنَّ أَبَاجَهْلٍ کَانَ یَقُولُ أَنَا الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ؛ فَیُعَیَّرُ بِذَلِکَ فِی النَّارِ.

 

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - آنگاه به آن‌گناهکار خطاب شود: ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الکَرِیمُ؛ ظاهر این جمله، خبر است [که به گناهکار خبر از عزیز و کریم بودنش می‌دهد] و معنایش نقل‌کردن سخن کسی است که این جمله را [در دوزخ] به او می‌گوید؛ و علّت گفتن این سخن آن است که ابوجهل همواره می‌گفت: «منم عزیز و کریم»! در نتیجه، با همین سخن در دوزخ ملامت و سرزنش خواهد شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص196

بحارالأنوار، ج8، ص313/ القمی، ج2، ص292/ نورلثقلین/ البرهان؛ «فی الآخرهًْ» بدل «فی النار

آیه إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ [50]

این همان چیزی است که پیوسته در آن تردید می‌کردید.

آیه إِنَّ الْمُتَّقینَ فی مَقامٍ أَمینٍ [51]

[ولى] پرهیزگاران در جایگاه امنی قرار دارند.

1

(دخان/ 51)

الصّادق (علیه السلام) - أَیُّمَا عَبْدٍ أَقْبَلَ قِبَلَ مَا یُحِبُّ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَقْبَلَ اللَّهُ قِبَلَ مَا یُحِبُّ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ عَصَمَهُ اللَّهُ وَ مَنْ أَقْبَلَ اللَّهُ قِبَلَهُ وَ عَصَمَهُ لَمْ یُبَالِ لَوْ سَقَطَتِ السَّمَاءُ عَلَی الْأَرْضِ أَوْ کَانَتْ نَازِلَهًٌْ نَزَلَتْ عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ فَشَمِلَتْهُمْ بَلِیَّهًٌْ کَانَ فِی حِزْبِ اللَّهِ بِالتَّقْوَی مِنْ کُلِّ بَلِیَّهًٍْ أَ لَیْسَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ.

امام صادق (علیه السلام) - هر بنده‌ای که به آنچه خداوند عزّوجلّ دوست دارد روی آورد خداوند [نیز] به آنچه او دوست دارد روی آورد؛ و هرکس به خدا تمسّک جوید خداوند او را حفظ فرماید؛ و هرکس که خدا به او روی آورده و حفظش کند از این‌که آسمان بر زمین بیفتد یا بلایی بر اهل زمین فرود آید و همه را فراگیرد، پروایی نخواهد داشت و به سبب تقوایش در حزب خدا از هر بلایی در امان خواهد بود؛ مگر نه این است که خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: إِنَّ المُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص196

الکافی، ج2، ص65/ بحارالأنوار، ج68، ص127/ مشکاهًْ الأنوار، ص18/ نورالثقلین/ البرهان/ وسایل الشیعهًْ، ج15، ص211/ مستدرک الوسایل، ج11، ص213/ بحارالأنوار، ج67، ص285/ عدهًْ الداعی، ص307

2

(دخان/ 51)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ وَصَفَ مَا أَعَدَّهُ لِلْمُتَّقِینَ مِنْ شِیعَهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَی.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سپس آنچه را خداوند برای شیعیان پرهیزگار امیرالمؤمنین (علیه السلام) مهیّا نموده است را توصیف کرده و فرموده: إِنَّ المُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ… إِلا المَوتَةَ الأُولی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص196

البرهان

آیه فی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ [52]

در میان باغ‌ها و چشمه‌ها

آیه یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلینَ [53]

آن‌ها لباس‌هایی ازحریر نازک و ضخیم می‌پوشند، درحالی‌که در مقابل یکدیگر نشسته‌اند (.

آیه کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عینٍ [54]

اینچنین‌اند بهشتیان؛ و آن‌ها را با «حورالعین» تزویج می‌کنیم.

1

(دخان/ 54)

الصّادق (علیه السلام) - أَرْبَعَهًٌْ أُوتُوا سَمْعَ الْخَلَائِقِ النَّبِیُ (صلی الله علیه و آله) وَ حُورُ الْعِینِ وَ الْجَنَّهًُْ وَ النَّارُ فَمَا مِنْ عَبْدٍ یُصَلِّی عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَوْ یُسَلِّمُ عَلَیْهِ إِلَّا بَلَغَهُ ذَلِکَ وَ سَمِعَهُ وَ مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ اللَّهُمَّ زَوِّجْنَا مِنَ الْحُورِ الْعِینِ إِلَّا سَمِعَتْهُ وَ قُلْنَ: یَا رَبَّنَا فُلَاناً قَدْ خَطَبَنَا إِلَیْکَ فَزَوِّجْنَا مِنْه.

امام صادق (علیه السلام) - چهار چیز است که سخن همه‌ی مردم را می‌شنوند: پیغمبر (صلی الله علیه و آله)، حورالعین، بهشت و دوزخ؛ بنابراین هیچ بنده‌ای نیست که بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) درود بفرستد یا بر او سلام کند مگر اینکه درود و سلام او به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسیده و حضرت آن را می‌شنود. و هیچ‌کس نیست که بگوید: «بار الها! مرا به ازدواج حورالعین در بیاور»! مگر اینکه حورالعین آن سخن را شنیده و گویند: «پروردگارا! فلانی ما را از تو خواستگاری نمود، ما را به همسری او درآور».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص198

بحارالأنوار، ج83، ص34/ نورالثقلین

2

(دخان/ 54)

الکاظم (علیه السلام) - عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) عَنْ مَهْرِ السُّنَّهًِْ کَیْفَ صَارَ خَمْسَمِائَهًٍْ؟ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَوْجَبَ عَلَی نَفْسِهِ أَنْ لَا یُکَبِّرَهُ مُؤْمِنٌ مِائَهًَْ تَکْبِیرَهًٍْ وَ یُسَبِّحَهُ مِائَهًَْ تَسْبِیحَهًٍْ وَ یُحَمِّدَهُ مِائَهًَْ تَحْمِیدَهًٍْ وَ یُهَلِّلَهُ مِائَهًَْ تَهْلِیلَهًٍْ وَ یُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ آلِهِ مِائَهًَْ مَرَّهًٍْ ثُمَّ یَقُولَ: اللَّهُمَّ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ إِلَّا زَوَّجَهُ اللَّهُ حَوْرَاءَ عَیْنَاءَ وَ جَعَلَ ذَلِکَ مَهْرَهَا ثُمَّ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ سُنَّ مُهُورَ الْمُؤْمِنَاتِ خَمْسَمِائَهًِْ دِرْهَمٍ فَفَعَلَ ذَلِکَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَیُّمَا مُؤْمِنٍ خَطَبَ إِلَی أَخِیهِ حُرْمَتَهُ (فَبَذَلَ لَهُ) خَمْسَمِائَهًِْ دِرْهَمٍ فَلَمْ یُزَوِّجْهُ فَقَدْ عَقَّهُ وَ اسْتَحَقَّ مِنَ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ أَنْ لَا یُزَوِّجَهُ حَوْرَاءَ.

امام کاظم (علیه السلام) - حسین‌بن‌خالد گوید: «از امام کاظم (علیه السلام) در مورد مهرالسّنه پرسیدم که چگونه پانصد درهم شد»؟ حضرت فرمود: «خداوند متعال بر خودش لازم شمرده که هرگاه مؤمنی صدبار «الله‌اکبر»، صدبار «سبحان‌الله»، صدبار «الحمدلله»، و صدبار «لااله‌الاالله» بگوید و صدبار بر محمّد و آل‌محمّد (علیه السلام) درود فرستد و آن‌گاه بگوید: «خداوندا! مرا به ازدواج حورالعین دربیاور»! حتماً حوریه‌ای را به ازدواج او درآورده و این اذکار را مهریّه‌ی آن حوری قرار دهد. سپس خداوند عزّوجلّ به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) وحی فرمود که مهریّه‌ی زنانِ باایمان را پانصد درهم، سنّت قرار دهد؛ رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نیز چنین کرد. و هر مؤمنی‌که زنی از خانواده‌ی برادر ایمانی‌اش را از او خواستگاری کند و پانصد درهم نیز بدهد ولی [آن برادر ایمانی نپذیرفته و] او را به ازدواج [آن زن] درنیاورد وی را آزرده و سزاوار این است که خداوند عزّوجلّ او را به ازدواج حوریه‌ای درنیاورد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص198

وسایل الشیعهًْ، ج21، ص245/ نورالثقلین

3

(دخان/ 54)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ یُزَوَّجُ ثَمَانَ مِائَهًِْ عَذْرَاءَ وَ أَلْفَ ثَیِّبٍ وَ وَ زَوْجَتَیْنِ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ ثَمَانَ مِائَهًِْ عَذْرَاءَ قَالَ نَعَمْ مَا یَفْتَرِشُ مِنْهُنَ شَیْئاً إِلَّا وَجَدَهَا کَذَلِکَ.

امام صادق (علیه السلام) - از ابوبصیر نقل شده است که گفت: …امام‌صادق (علیه السلام) فرمود: «مؤمن [در بهشت] با هشتصد همسر باکره و چهارهزار همسر غیرباکره و با دوتن از حوریان چشم‌درشت ازدواج ¬خواهد کرد». [با تعجب] گفتم: »فدایت شوم! هشتصد همسر باکره»؟! حضرت فرمود: «آری! و با هرکدام همبستر شود باز هم او را باکره خواهد یافت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص198

نورالثقلین

4

(دخان/ 54)

الباقر (علیه السلام) - إِذَا دَخَلَ أَهْلُ الْجَنَّهًِْ الْجَنَّهًَْ وَ أَهْلُ النَّارِ النَّارَ بَعَثَ رَبُّ الْعِزَّهًِْ عَلِیّاً (علیه السلام) فَأَنْزَلَهُمْ مَنَازِلَهُمْ مِنَ الْجَنَّهًِْ فَزَوَّجَهُمْ فَعَلِیٌّ (علیه السلام) وَ اللَّهِ الَّذِی یُزَوِّجُ أَهْلَ الْجَنَّهًِْ فِی الْجَنَّهًِْ وَ مَا ذَاکَ إِلَی أَحَدٍ غَیْرِهِ کَرَامَهًًْ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَ فَضْلًا فَضَّلَهُ اللَّهُ بِهِ وَ مَنَّ بِهِ عَلَیْهِ.

امام باقر (علیه السلام) - چون بهشتیان به بهشت روند و دوزخیان به دوزخ، پروردگارِ شکوهمند علی (علیه السلام) را بفرستد تا او هریک از بهشتیان را در جایگاه مخصوص به خودش منزل دهد و همسری‌به ازدواج آن‌ها درآورد. به خدا سوگند! علی (علیه السلام) است که در بهشت، بهشتیان را به ازدواج [همسران بهشتی] درآورد و این‌کار به دست کسی دیگر جز او نیست؛ و این کرامتی است از جانب خدای عزّ ذکرُه و فضیلتی است‌که خداوند علی (علیه السلام) را به آن برتری داده و بر او منّت نهاده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص198

نورالثقلین

5

(دخان/ 54)

الصّادق (علیه السلام) - فی کتاب الاحتجاج للطبرسی عن أبی‌عبدالله (علیه السلام) حدیث طویل و فیه قال السائل فَکَیْفَ تَکُونُ الْحَوْرَاءُ فِی کُلِ مَا أَتَاهَا زَوْجُهَا عَذْرَاءَ؟ قَالَ: إِنَّهَا خُلِقَتْ مِنَ الطِّیبِ لَا تَعْتَرِیهَا عَاهَهًٌْ وَ لَا تُخَالِطُ جِسْمَهَا آفَهًٌْ وَ لَا یَجْرِی فِی ثَقْبِهَا شَیْءٌ وَ لَا یُدَنِّسُهَا حَیْضٌ فَالرَّحِمُ مُلْتَزِقَهًٌْ إِذْ لَیْسَ فِیهِ لِسِوَی الْإِحْلِیلِ مَجْرًی. قَالَ: فَهِیَ تَلْبَسُ سَبْعِینَ حُلَّهًًْ وَ یَرَی زَوْجُهَا مُخَّ سَاقِهَا مِنْ وَرَاءِ حُلَلِهَا وَ بَدَنِهَا؟ قَالَ: نَعَمْ کَمَا یَرَی أَحَدُکُمُ الدَّرَاهِمَ إِذَا أُلْقِیَتْ فِی مَاءٍ صَافٍ قَدْرُهُ قِیدُ رُمْحٍ.

امام صادق (علیه السلام) - زندیقی از امام‌صادق (علیه السلام) پرسید: … «چگونه می‌شود که هرگاه مرد بهشتی نزد حوریه‌اش [برای کامیابی] می‌رود او باکره است»؟ حضرت فرمود: «زیرا حوری بهشتی از پاکی آفریده شده است و هیچ آسیبی به او نمی‌رسد و آفتی با جسم او آمیخته و چیزی در فرجش روان نمی‌گردد و آلوده به‌حیض نمی‌شود؛ بنابراین رحِم به هم چسبیده است، زیرا مَجرایی جز برای [داخل‌شدن] آلت مردانه ندارد». زندیق‌گفت: «حوری‌بهشتی هفتاد جامه برتن می‌کند، با این‌حال همسرش مغز ساق پای او را از پشت جامه‌ها و بدنش می‌بیند»؟! حضرت فرمود: «آری! همچنان‌که شما دِرهم‌هایی‌که در آبی زلال افتاده‌اند را می‌بینید حتّی اگر عمق آب به‌اندازه‌ی یک نیزه باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص198

بحارالأنوار، ج8، ص136/ نورالثقلین

6

(دخان/ 54)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - الَّذِی یَسْقُطُ مِنَ الْمَائِدَهًِْ مُهُورُ الْحُورِ الْعَیْنِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - غذایی‌که از سفره [روی زمین] می‌ریزد مهریّه‌ی حورالعین است [هرکس آن را بخورد پاداشش در قیامت، حورالعین خواهد بود].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص200

بحارالأنوار، ج63، ص433/ نورالثقلین

7

(دخان/ 54)

الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ قَالَ سَمِعْتُهُ (علیه السلام) یَقُولُ لِرَجُلٍ مِنَ الشِّیعَهًِْ: أَنْتُمُ الطَّیِّبُونَ وَ نِسَاؤُکُمُ الطَّیِّبَاتُ کُلُّ مُؤْمِنَهًٍْ حَوْرَاءُ عَیْنَاءُ وَ کُلُّ مُؤْمِنٍ صِدِّیق.

امام صادق (علیه السلام) - ابوحمزه گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم… به یکی از شیعیان می‌فرمود: «شمایید پاکان و زنانتان [نیز] پاکان هستند (وَ الطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَات؛ زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک (نور/26) )؛ هر زن مؤمنی [در بهشت] حوریه‌ای چشم‌درشت و هر مرد مؤمنی، صِدّیق خواهد بود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص200

الکافی، ج8، ص365/ نورالثقلین

8

(دخان/ 54)

الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنْ زَیْدِ‌بْنِ‌أَرْقَمَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ یَا أَبَاالْقَاسِمِ (صلی الله علیه و آله) تَزْعُمُ أَنَ أَهْلَ الْجَنَّهًِْ یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ. فَقَالَک وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ لَیُؤْتَی قُوَّهًَْ مِائَهًِْ رَجُلٍ عَلَی الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ الْجِمَاع.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) - زیدبن‌ارقم گوید: مردی از اهل‌کتاب نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «ای ابوالقاسم (صلی الله علیه و آله)! تو گمان می‌کنی که اهل بهشت می‌خورند و می‌آشامند»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سوگند به آن که جانم در دستان اوست! به هرکدام از آن‌ها نیروی صد مرد در خوردن و آشامیدن و آمیزش، داده می‌شود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص200

بحارالأنوار، ج8، ص102/ نورالثقلین

آیه یَدْعُونَ فیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنینَ [55]

آن‌ها در آن جا هر نوع میوه‌ای را بخواهند طلب می‌کنند درحالی‌که در نهایت امنیّت به سر می‌برند.

آیه لا یَذُوقُونَ فیهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحیمِ [56]

هرگز مرگی جز همان مرگ اوّل [كه در دنيا چشيده‌اند] نخواهند چشید، و خداوند آن‌ها را از عذاب دوزخ حفظ می‌کند.

1

(دخان/ 56)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ وَصَفَ مَا أَعَدَّهُ لِلْمُتَّقِینَ مِنْ شِیعَهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ إِلَی قَوْلِهِ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَی. یَعْنِی فِی الْجَنَّهًَْ غَیْرَ الْمَوْتَهًِْ الَّتِی فِی الدُّنْیَا وَ وَقَیهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - سپس خداوند، نعمت‌هایی را که برای شیعیان پرهیزگار امیرالمؤمنین (علیه السلام) آماده کرده است توصیف نموده و می‌فرماید: إِنَّ المُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ… الَّا الْمَوْتَةَ الاولی؛ یعنی [بهشتیان] در بهشت [مرگی دیگر] جز همان مرگی‌که در دنیا [چشیده‌اند را نخواهند چشید].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص200

القمی، ج2، ص293/ البرهان

2

(دخان/ 56)

الباقر (علیه السلام) - یَا سَعْدُ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّ الْقُرْآنَ یَأْتِی یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ فِی أَحْسَنِ صُورَهًٍْ نَظَرَ إِلَیْهَا الْخَلْق… فَیَرْجِعُ الْقُرْآنُ رَأْسَهُ فِی صُورَهًٍْ أُخْرَی قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یَا أَبَاجَعْفَر (علیه السلام) فِی أَیِّ صُورَهًٍْ یَرْجِعُ قَالَ فِی صُورَهًِْ رَجُلٍ شَاحِبٍ مُتَغَیِّرٍ یُبْصِرُهُ أَهْلُ الْجَمْعِ فَیَأْتِی الرَّجُلَ مِنْ شِیعَتِنَا الَّذِی کَانَ یَعْرِفُهُ وَ یُجَادِلُ بِهِ أَهْلَ الْخِلَافِ فَیَقُومُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ مَا تَعْرِفُنِی فَیَنْظُرُ إِلَیْهِ الرَّجُلُ فَیَقُولُ مَا أَعْرِفُکَ یَا عَبْدَ‌اللَّهِ قَالَ فَیَرْجِعُ فِی صُورَتِهِ الَّتِی کَانَتْ فِی الْخَلْقِ الْأَوَّلِ وَ یَقُولُ مَا تَعْرِفُنِی فَیَقُولُ نَعَمْ فَیَقُولُ الْقُرْآنُ أَنَا الَّذِی أَسْهَرْتُ لَیْلَکَ وَ أَنْصَبْتُ

عَیْشَکَ سَمِعْتَ الْأَذَی وَ رُجِمْتَ بِالْقَوْلِ فِیَّ أَلَا وَ إِنَّ کُلَّ تَاجِرٍ قَدِ اسْتَوْفَی تِجَارَتَهُ وَ أَنَا وَرَاءَکَ الْیَوْمَ قَالَ فَیَنْطَلِقُ بِهِ إِلَی رَبِّ الْعِزَّهًِْ تَبَارَکَ‌وَ‌تَعَالَی فَیَقُولُ یَا رَبِّ یَا رَبِّ عَبْدُکَ وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ قَدْ کَانَ نَصِباً فِیَّ مُوَاظِباً عَلَیَّ یُعَادَی بِسَبَبِی وَ یُحِبُّ فِیَّ وَ یُبْغِضُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَدْخِلُوا عَبْدِی جَنَّتِی وَ اکْسُوهُ حُلَّهًًْ مِنْ حُلَلِ الْجَنَّهًَْ وَ تَوِّجُوهُ بِتَاجٍ فَإِذَا فُعِلَ بِهِ ذَلِکَ عُرِضَ عَلَی الْقُرْآنِ فَیُقَالُ لَهُ هَلْ رَضِیتَ بِمَا صُنِعَ بِوَلِیِّکَ فَیَقُولُ یَا رَبِّ إِنِّی أَسْتَقِلُّ هَذَا لَهُ فَزِدْهُ مَزِیدَ الْخَیْرِ کُلِّهِ فَیَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عُلُوِّی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَأَنْحَلَنَّ لَهُ الْیَوْمَ خَمْسَهًَْ أَشْیَاءَ مَعَ الْمَزِیدِ لَهُ وَ لِمَنْ کَانَ بِمَنْزِلَتِهِ أَلَا إِنَّهُمْ شَبَابٌ لَا یَهْرَمُونَ وَ أَصِحَّاءُ لَا یَسْقُمُونَ وَ أَغْنِیَاءُ لَا یَفْتَقِرُونَ وَ فَرِحُونَ لَا یَحْزَنُونَ وَ أَحْیَاءٌ لَا یَمُوتُونَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی.

امام باقر (علیه السلام) - سعد خفّاف از امام‌باقر (علیه السلام) نقل کرده که فرمود: «ای سعد! قرآن را بیاموزید! زیرا قرآن در روز قیامت در زیباترین صورتی‌که مردمان دیده‌اند وارد [صحرای محشر] می‌شود… آنگاه قرآن به صورتی دیگر سرِ خود را [به‌سوی مردمان] برمی‌گرداند». سعد گوید: به حضرت عرض کردم: «ای اباجعفر (علیه السلام)! با چه صورتی برمی‌گردد»؟ حضرت فرمود: «به‌صورت مردی رنگ‌پریده و دگرگون که همه‌ی اهل محشر او را می‌ببینند. در آن‌هنگام قرآن به سوی یکی از شیعیان ما که [در دنیا] قرآن را می‌شناخت و به‌وسیله‌ی آن با مخالفان بحث و جدال می‌کرد، آمده و روبروی او می‌ایستد و می‌گوید: «آیا مرا نمی‌شناسی»؟ آن مرد به او نگاهی کرده و می‌گوید: «ای بنده‌ی خدا! تو را نمی‌شناسم». در آن هنگام قرآن به صورت اولیّه‌اش درآمده و [دوباره] می‌گوید: «آیا مرا نمی‌شناسی»؟ آن مرد پاسخ می‌دهد: «آری! می‌شناسم». قرآن می‌گوید: «من همانی هستم که شب‌ها تو را بیدار نگه داشتم و زندگی‌ات را با رنج و سختی همراه نمودم و به‌خاطر من سختی کشیدی و مورد اتّهام قرار گرفتی؛ بدان‌که هر تاجری نتیجه و حاصل تجارت خویش را به‌طور کامل به دست آورَد و من امروز حامی و پشتیبان تو خواهم بود». سپس او را نزد پروردگارِ شکوهمند برده و عرض می‌کند: «پروردگارا! پروردگارا! این بنده‌ی توست و خودت بیش از هرکس به نهان و آشکار او آگاهی. او خودش را در راه من خسته می‌کرد و همواره حقّ مرا رعایت و به‌خاطر من با دیگران دشمنی می‌کرد و دوستی و دشمنی‌اش بر اساس من بود». خداوند عزّوجلّ نیز می‌فرماید: «بنده‌ام را وارد بهشت نمایید و یکی از جامه‌های بهشتی را بر او پوشانده و تاجی بر سرش نهید». چون با او چنین کنند، به قرآن نشانش دهند و از قرآن پرسند: «آیا از رفتاری‌که با دوستت انجام گرفت راضی هستی»؟ پاسخ دهد: «پروردگارا! من این پاداش را برای او اندک می‌دانم؛ پاداش نیک بیشتری به او عنایت فرما»! خداوند نیز فرماید: «به عزّت، شکوه، برتری و جایگاه والایم سوگند! به او و همه‌ی آن‌هایی‌که در رتبه‌ی او هستند، پنج نعمت به همراه چیزهایی‌دیگر عنایت می‌کنم؛ ایشان [از این پس] جوانانی باشند که پیر نشوند، تندرستانی باشند که بیمار نگردند، توانگرانی باشند که فقیر نشوند، شادکامانی باشند که اندوهگین نشوند و زنده‌هایی باشند که نمیرند». سپس امام (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: لا یَذُوقُونَ فِیهَا المَوتَ إِلا المَوتَةَ الأُولی».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص200

الکافی، ج2، ص598/ بحارالأنوار، ج7، ص319/ البرهان/ نورالثقلین؛ «بتفاوت

آیه فَضْلاً مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ [57]

این فضل و بخششی است از سوی پروردگارت، این همان رستگاری بزرگ است.

آیه فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ [58]

به یقین ما آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختیم، شاید آنان متذکّر شوند.

1

(دخان/ 58)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فِی قَوْلِهِ: فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ یُرِیدُ مَا یَسَّرَ مِنْ نِعْمَهًِْ الْجَنَّهًِْ وَ عَذَابِ النَّار.

إبن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - از ابن‌عباس (رحمة الله علیه) نقل شده که در مورد این‌سخن خداوند [که فرموده]: فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلسَانِکَ؛ گفت: «منظور، نعمت‌های بهشت و عذاب دوزخ است که خداوند [فهمِ] آن‌ها را [برای مردم] آسان ساخته است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص202

القمی، ج2، ص293/ البرهان

2

(دخان/ 58)

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ؛ یُرِیدُ لِکَیْ یَتَّعِظَ الْمُشْرِکُونَ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - لعَلهُمْ یَتَذَکَّرُونَ؛ یعنی تا مشرکان اندرز گیرند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص202

البرهان

آیه فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ [59]

[امّا اگر نپذيرفتند] منتظر باش، آن‌ها نیز منتظرند [تو منتظر پيروزى الهى و آن‌ها منتظر عذاب و شكست]!

1

(دخان/ 59)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ أَیِ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُون.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ؛ یعنی [ای‌پیامبر (صلی الله علیه و آله)] منتظر باش که آنان نیز انتظار می‌کشند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص202

بحارالأنوار، ج9، ص237/ نورالثقلین/ البرهان

2

(دخان/ 59)

علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ، تَهَدیدٌ مِنَ اللَّهِ وَ وَعِیدٌ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) - فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ؛ این جمله، تهدید و بیم‌دادنی از جانب خداوند [برای کافران] است و منتظر باش که آنان نیز انتظار می‌کشند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج14، ص202

البرهان

مطالب مرتبط

نام کاربری :

پست الکترونیکی :

وب :

یادداشت :

کد امنیتی :

8 + 4 = ?