تفسیر روایی سوره فصلت
تفسیر روایی سوره فصلتثواب قرائت1(فصلت/ مقدمه)الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ حم السَّجْدَهًَْ کَانَتْ لَهُ نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مَدَّ بَصَرِهِ وَ سُرُوراً وَ عَاشَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مَحْمُوداً مَغْبُوطاً.امام صادق (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی حم سجده را بخواند تا جایی که چشم او کار می‌کند، در روز قیامت دارای نور و سرور خواهد بود و در طول زندگی‌اش در دنیا مورد ستایش و غبطه دیگران خواهد بود.تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص474بحارالأنوار، ج89، ص298/ نورالثقلین/ البرهان
سوره فصلت
ثواب قرائت
1
(فصلت/ مقدمه)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ حم السَّجْدَهًَْ کَانَتْ لَهُ نُوراً یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مَدَّ بَصَرِهِ وَ سُرُوراً وَ عَاشَ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا مَحْمُوداً مَغْبُوطاً.
امام صادق (علیه السلام) - هرکس سوره‌ی حم سجده را بخواند تا جایی که چشم او کار می‌کند، در روز قیامت دارای نور و سرور خواهد بود و در طول زندگی‌اش در دنیا مورد ستایش و غبطه دیگران خواهد بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص474
بحارالأنوار، ج89، ص298/ نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ مقدمه)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَنْ قَرَأَ هَذِهِ السُّورَهًَْ أَعْطَاهُ اللَّهُ بِعَدَدِ حُرُوفِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَنْ کَتَبَهَا فِی إِنَاءٍ وَ غَسَلَهُ وَ عَجَنَ بِهِ عَجِیناً ثُمَّ سَحَقَهُ وَ أَسَفَّهُ کُلَّ مَنْ بِهِ وَجَعُ الْفُؤَادِ زَالَ عَنْهُ وَ بَرِئَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی. وَ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): مَنْ کَتَبَهَا فِی إِنَاءٍ وَ مَحَاهَا بِمَاءِ الْمَطَرِ وَ سَحَقَ بِذَلِکَ الْمَاءِ کُحْلًا وَ تَکَحَّلَ بِهِ مَنْ فِی عَیْنِهِ بَیَاضٌ أَوْ رَمَدٌ زَالَ عَنْهُ ذَلِکَ الْوَجَعُ وَ لَمْ یَرْمَدْ بِهَا أَبَداً وَ إِنْ تَعَذَّرَ الْکُحْلُ فَلْیَغْسِلْ عَیْنَیْهِ بِذَلِکَ الْمَاءِ یَزُولُ عَنْهُ الرَّمَدُ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - [برهان در خوّاص سوره فصّلت آورده است:] از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده است: «هرکس این سوره را بخواند، خداوند در مقابل هر حرف آن به او ده برابر نیکی عطا خواهد کرد. اگر فردی آن را در داخل ظرفی بنویسد و آن را بشوید و در داخل آن خمیری درست کند سپس آن را پودر کند و آن را بخورد، اگر بیماری قلبی داشته باشد بیماری‌اش برطرف می‌شود و بهبود خواهد یافت». امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «هرکس این سوره را در داخل ظرفی بنویسد و با آب معطّر آن را پاک نماید و سپس با آن آب، سرمه را پودر کند، اگر فردی که مبتلا به سپیدی در چشم یا چشم درد باشد و چشمانش را به‌وسیله‌ی آن سرمه بکشد، بیماری‌اش برطرف خواهد شد و هرگز دچار چشم درد نخواهد شد و اگر سرمه در دسترس نبود با همان آب، چشمش را بشوید. چرا که به اراده‌ی خداوند چشم درد او برطرف خواهد شد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص474
البرهان/ نورالثقلین؛ «و من کتبها فی اناء… الی آخر» محذوف
آیه حم [1]
حم
1
(فصلت/ 1)
الصّادق (علیه السلام) - شِعَارُنَا… یَوْمِ الْأَحْزَابِ حم لَا یُنْصَرُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - شعار و ندای ما [مسلمانان] روز جنگ احزاب چنین بود: «حم، دشمنان یاری نخواهند شد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص474
بحارالأنوار، ج19، ص163
2
(فصلت/ 1)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ لِعَمِّهِ عَبَّاسٍ یَوْمَ حُنیْنٍ نَاوِلْنِی مِنَ الْبَطْحَاءِ فَأَفْقَهَ اللَّهُ الْبَغْلَهًَْ کَلَامَهُ فَانْخَفَضَتْ بِهِ حَتَّی کَادَ بَطْنُهَا یَمَسُّ الْأَرْضَ فَتَنَاوَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنَ الْحَصْبَاءِ فَنَفَخَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ قَالَ شَاهَتِ الْوُجُوهُ حم، لَا یُنْصَرُونَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در روز حنین به عمویش عبّاس (فرمود: «از خاک به من بده»، و خدا سخن ایشان را به استر فهماند و آن حیوان پایین آمد تا نزدیک شد شکمش به زمین رسد، و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مشتی ریگ برگرفت و به چهره‌ی آنها پاشید و فرمود: «زشت باد این چهره‌ها حم یاری نخواهند شد»!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص476
بحارالأنوار، ج61، ص192
3
(فصلت/ 1)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - احْمِلُوا بِأَجْمَعِکُمْ عَلَیْهِمْ بِسْمِ اللَّهُ حم لَا یُنْصَرُونَ وَ حَمَلَ هُوَ بِنَفْسِهِ وَ الْحَسَنَانِ (علی‌ها السلام).
امام علی (علیه السلام) - امام (علیه السلام) فرمان حمله را صادر کرد و فرمود: «با نام خداوند «حم» همگی بر آنان حمله برید که آنها یاری نخواهند شد! [شکست می‌خورند]». خود حضرت (علیه السلام) درحالی‌که فرزندانش، حسن و حسین (علی‌ها السلام) ایشان را همراهی می¬کردند حمله¬ور شدند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص476
بحارالأنوار، ج28، ص112
4
(فصلت/ 1)
الصّادق (علیه السلام) - وَ أَمَّا حم فَمَعْنَاهُ الْحَمِیدُ الْمَجِید.
امام صادق (علیه السلام) - «حم» حمید یعنی ستوده‌شده و پسندیده و مجید یعنی شریف و بزرگوار.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص476
معانی الأخبار، ص22/ نورالثقلین
5
(فصلت/ 1)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ السَّجَّادِ زَیْنِ‌العَابِدِینَ (علیه السلام) فِی دُعَاءِ یَوْمِ الفِطْرِ فِی وَصْفِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ قُلْتَ جَلَّ قَوْلُکَ لَهُ حِینَ اخْتَصَصْتَهُ بِمَا سَمَّیْتَهُ مِنَ الْأَسْمَاءِ طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی وَ قُلْتَ عَزَّ قَوْلُکَ یس وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ وَ قُلْتَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُکَ ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ وَ قُلْتَ عَظُمَتْ آلَاؤُکَ ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ فَخَصَصْتَهُ أَنْ جَعَلْتَهُ قَسَمَکَ حِینَ أَسْمَیْتَهُ وَ قَرَنْتَ الْقُرْآنَ بِهِ فَمَا فِی کِتَابِکَ مِنْ شَاهِدِ قَسَمٍ وَ الْقُرْآنُ مُرْدَفٌ بِهِ إِلَّا وَ هُوَ اسْمُهُ وَ ذَلِکَ شَرَفٌ شَرَّفْتَهُ بِهِ وَ فَضْلٌ بَعَثْتَهُ إِلَیْهِ تَعْجِزُ الْأَلْسُنُ وَ الْأَفْهَامُ عَنْ عِلْمِ وَصْفِ مُرَادِکَ بِهِ وَ تَکِلُّ عَنْ عِلْمِ شَأْنِکَ عَلَیْهِ فَقُلْتَ عَزَّ جَلَالُکَ فِی تَأْکِیدِ الْکِتَابِ وَ قَبُولِ مَا جَاءَ بِهِ هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِ وَ قُلْتَ عَزَّیْتَ و جَلَّیْتَ {عَزَزْتَ وَ جَلَلْتَ} ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ وَ قُلْتَ تَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ فِی عَامَّهًِْ ابْتِدَائِهِ الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ وَ الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ وَ الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ وَ الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ وَ فِی أَمْثَالِهَا مِنْ سُوَرِ الطَّوَاسِینِ وَ الْحَوَامِیمِ فِی کُلِّ ذَلِکَ بَیَّنْتَ فِی الْکِتَابِ مَعَ الْقَسَمِ الَّذِی هُوَ اسْمُ مَنِ اخْتَصَصْتَهُ لِوَحْیِکَ وَ اسْتَوْدَعْتَهُ سِرَّ غَیْبِک.
امام باقر (علیه السلام) - از امام سجاد (علیه السلام) نقل شده که در دعای روز عید فطر در بیان ویژگی‌های پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین فرمود: خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگامی‌که او را برگزیدی برای نام‌هایی که بر وی نهادی، چنین فرمودی: طه! ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را سخت به زحمت بیفکنی! . (طه/2-1). و تو که کلامت با شکوه است فرمودی: یس! سوگند به قرآن حکیم [و استوار]. (یس/2-1). و تو که نام‌هایت مقدّس است فرمودی: ص! سوگند به قرآنی که دارای ذکر است. (ص/1) و تو که نعمت‌هایت بزرگ است فرمودی: ق! سوگند به قرآن مجید. (ق/1) پس پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به این ویژگی امتیاز دادی که او را سوگند خویش قرار دادی [به او سوگند خوردی] در آن هنگام که وی را برتری داده و میان قرآن و [نامِ] او جمع نمودی. پس در کتابت، هر گواهِ بر سوگندی که [نامِ] قرآن در ادامه‌اش آمده نام پیامبر (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان گواه بر آن سوگند آمده است [همچون آیاتی که در بالا به آنها اشاره شد]؛ و این شرافتی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به آن شرافت بخشیدی و کمالی است که او را به‌سویش برانگیختی، زبان‌ها و تصوّرها از توصیف مراد تو از دادن این ویژگی [به پیامبر] ناتوانند و از درکِ ستایش تو نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عاجزند. و تو که دارای جلالتِ عظیمی هستی، برای محکم [و استوار] نمودن قرآن و پذیرفتن آنچه آورده، فرمودی: این کتاب ما است که بحق علیه شما سخن می‌گوید [و اعمال شما را بازگو می‌کند]. (جاثیه/29). و تو که با عزّت و شکوهی، فرمودی: ما هیچ‌چیز را در این کتاب، فروگذار نکردیم. (انعام/38). و تو که خجسته و برتری، در ابتدای برخی از سوره‌ها فرمودی: الر، این کتابی است که آیاتش استحکام یافته است. (هود/1). و [این] کتابی است که بر تو نازل کردیم. (ابراهیم/1). و الر، این آیات کتاب مبین و روشنگر است. (یوسف/1). و الم* آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد. (بقره/2-1). و [همچنین] سوره‌هایی مانند اینها از سوره‌های طواسین (سوره‌های شعراء، نمل و قصص که با طس شروع می‌شوند) و حوامیم (سوره‌های غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف که با حم شروع می‌شوند)؛ در تمامی این موارد، قرآن را با سوگندی همراه نمودی که آن سوگند، [به] نام کسی است که او را مخصوص وحی خویش کرده و سرّ نهانِ خود را نزد او به امانت گذاردی».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص476
بحارالأنوار، ج88، ص8/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
آیه تَنْزیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ [2]
این کتابی است که از سوی خداوند بخشنده‌ی مهربان نازل شده است.
1
(فصلت/ 2)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) … ثُمَّ قَالَ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِأَنَّ الْإِمَامَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) ثُمَّ قَرَأَ (علیه السلام) حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) فرمود: … جبرئیل بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت امام بعد از او، علی (علیه السلام) است. سپس امام صادق (علیه السلام) سوره: حم، تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را خواند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص478
بحارالأنوار، ج26، ص96/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص520/ فرات الکوفی، ص381
2
(فصلت/ 2)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - لَمَّا نَزَلَتْ سُورَهًُْ الشُّعَرَاءِ فِی آخِرِهَا آیَهًُْ الْإِنْذَارِ وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ أَمَرَنِی رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ: یَا عَلِیُّ (علیه السلام) اطْبُخْ وَ لَوْ کُرَاعَ شَاهًٍْ وَ لَوْ صَاعاً مِنْ طَعَامٍ و قَعْباً مِنْ لَبَنٍ وَ اعْمِدْ إِلَی قُرَیْشٍ. قَالَ: فَدَعَوْتُهُمْ وَ اجْتَمَعُوا أَرْبَعِینَ بَطَلًا بِزِیَادَهًٍْ وَ کَانَ فِیهِمْ أَبُوطَالِبٍ (رحمة الله علیه) وَ حَمْزَهًُْ (رحمة الله علیه) وَ الْعَبَّاسُ؛ فَحَضَرْتُ مَا أَمَرَنِی بِهِ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) مَعْمُولًا، فَوَضَعْتُهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ فَضَحِکُوا اسْتِهْزَاءً. فَأَدْخَلَ إِصْبَعَهُ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) بِأَرْبَعَهًِْ جَوَانِبِ الْجَفْنَهًِْ فَقَالَ کُلُوا وَ قُولُوا بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مَا نَاکُلُ وَ أَحَدُنَا یَأْکُلُ الشَّاهًَْ مَعَ أَرْبَعَهًِْ أَصْوُعٍ مِنَ الطَّعَامِ؟ فَقَالَ: کُلْ وَ أَرِنِی أَکْلَکَ. فَأَکَلُوا حَتَّی تَمْلَؤُوا، وَ أَیْمُ اللَّهِ مَا یُرَی أَثَرُ أَکْلِ أَحَدِهِمْ وَ لَا نَقَصَ الزَّادُ. فَصَاحَ بِهِمْ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) کُلُوا. فَقَالُوا: وَ مَنْ یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ هَذَا؟ فَقَالَ: ارْفَعْهُ یَا عَلِیُّ (علیه السلام). فَرَفَعْتُهُ فَدَنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) وَ قَالَ: یَا قَوْمِ، اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ. فَصَاحَ أَبُولَهَبٍ، وَ قَالَ: قُومُوا إِنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) سَحَرَکُمْ. فَقَامُوا وَ مَضَوْا فَاسْتَعْقَبَهُمْ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) وَ أَرَادَ أَنْ یَبْطِشَ بِهِمْ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله): لَا یَا عَلِیُّ (علیه السلام) ادْنُ مِنِّی. فَتَرَکَهُمْ وَ دَنَا مِنْهُ. فَقَالَ لَهُ: أُمِرْنَا بِالْإِنْذَارِ لَا بِذَاتِ الْفِقَارِ، لِأَنَّ لَهُ وَقْتاً، وَ لَکِنِ اعْمَلْ لَنَا مِنَ الطَّعَامِ مِثْلَ مَا عَمِلْتَ وَ ادْعُ لِی مَنْ دَعَیْتَ {دَعَوْتَ}. فَلَمَّا أَتَی غَدٌ فَعَلْتُ مَا بِالْأَمْسِ فَعَلْتُ. فَلَمَّا اجْتَمَعُوا وَ أَکَلُوا کَمَا أَکَلُوا، فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله): مَا أَعْلَمُ شَابّاً مِنَ الْعَرَبِ جَاءَ قَوْمَهُ بِأَفْضَلِ مَا جِئْتُکُمْ بِهِ مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهًِْ. قیِلَ: فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ: قَدْ شَغَلَنَا أَمْرُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَلَوْ قَابَلْتُمُوهُ بِرَجُلٍ مِثْلِهِ یَعْرِفُ السِّحْرَ وَ الْکِهَانَهًَْ لَکُنَّا اسْتَرَحْنَا؛ فَقَطَعَ کَلَامَهُ عُتْبَهًُْ‌بْنُ‌رَبِیعَهًَْ وَ قَالَ: وَ اللَّهِ إِنِّی لَبَصِیرٌ بِمَا ذَکَرْتَهُ. فَقَالَ: لِمَ لَا تُبَاحِثْهُ؟ قَالَ: حَاشَا أَنْ کَانَ بِهِ مَا ذَکَرْتَ. فَقَالَ لَهُ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله)! أَنْتَ خَیْرٌ أَمْ هَاشِمٌ؟ أَنْتَ خَیْرٌ أَمْ عَبْدُالْمُطَّلِبِ؟ أَنْتَ خَیْرٌ أَمْ عَبْدُاللهِ؟ أَنْتَ خَیْرٌ أَمْ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) دَامِغُ {دافِعُ} الْجَبَابِرَهًِْ قَاصِمُ أَصْلَابِ أَکْبَرِهِمْ؟ فَلِمَ تُضِلُّ آبَائَنَا وَ تَشْتِمُ آلِهَتَنَا؟ فَإِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الرِّئَاسَهًَْ عَقَدْنَا لَکَ أَوْلَوِیَّتَهَا وَ کُنْ رَئِیساً لَنَا مَا بَقِیتَ، وَ إِنْ کَانَ بِکَ الْبَاهُ زَوَّجْنَاکَ عَشَرَهًَْ نِسْوَهًٍْ مِنْ أَکْبَرِنَا، وَ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُ الْمَالَ جَمَعْنَا لَکَ مِنْ أَمْوَالِنَا مَا یُغْنِیکَ أَنْتَ وَ عَقِبَکَ مِنْ بَعْدِکَ، فَمَا تَقُولُ؟ فَقَال (صلی الله علیه و آله) بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ حم* تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا… فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ فَأَمْسَکَ عُتْبَهًُْ عَلَی فِیهِ، وَ رَجَعَ فَنَاشَدَهُ بِاللَّهِ اسْکُتْ، فَسَکَتَ، وَ قَامَ وَ مَضَی، فَقَامَ مَنْ کَانَ حَاضِراً خَلْفَهُ فَلَمْ یَلْحَقُوهُ، فَدَخَلَ وَ لَمْ یَخْرُجْ أَبَداً، فَغَدَوْهُ قُرَیْشٌ. فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ: قُومُوا بِنَا إِلَیْهِ. فَدَخَلُوا وَ جَلَسُوا، فَقَالَ أَبُوجَهْلٍ: یَا عُتْبُهًُْ، مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) سَحَرَکَ. فَقَامَ قَائِماً عَلَی قَدَمَیْهِ وَ قَالَ: یَا لُکَعَ الرِّجَالِ، وَ اللَّهِ لَوْ لَمْ تَکُنْ بِبَیْتِی لَقَتَلْتُکَ شَرَّ قِتْلَهًٍْ، یَا وَیْلَکَ، قُلْتَ: مُحَمَّدٌ سَاحِرٌ کَاهِنٌ شاعِرٌ، سِرْنَا إِلَیْهِ سَمِعْنَاهُ تَکَلَّمَ بِکَلَامٍ مِنْ رَبِّ السَّمَاءِ فَحَلَّفْتُهُ وَ أَمْسَکَ، وَ قَدْ سَمَّیْتُمُوهُ الصَّادِقَ الْأَمِینَ، هَلْ رَأَیْتُمْ مِنْهُ کَذِبَهًًْ؟ وَ لَکِنِّی لَوْ تَرَکْتُهُ یُتَمِّمُ مَا قَرَأَ، لَحَلَّ بِکُمْ الْعَذَابُ وَ الذَّهَابُ.
امام علی (علیه السلام) - زمانی‌که سوره‌ی شعراء که در آخر آن آیه: و خویشاوندان نزدیکت را انذار کن! . (شعراء/214)، آمده است نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به من دستور داد و فرمود: «ای علی (علیه السلام)! غذایی تهیّه کن حتّی اگر کلّه پاچه‌ی چهارپایان یا مشتی حبوبات و کاسه‌ای شیر باشد و به‌سوی قریشیان برو و آنها را دعوت کن. من نیز آنها را دعوت نمودم. آنها که بیش از چهل مرد بودند، جمع شدند. در میان آنان ابوطالب (حمزه (و عبّاس (نیز حضور داشتند. غذایی را که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور پخت آن را داده بود آماده کردم و آن را جلویشان گذاشتم. آنها به نشانه‌ی تمسخر و استهزاء خندیدند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) انگشتش را در چهار گوشه‌ی کاسه فرو برد و فرمود: «به‌نام خداوند بخشنده بخشایشگر بگویید و بخورید». ابوجهل گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! چه چیزی بخوریم؛ حال آنکه هرکدام از ما یک گوسفند را به همراه چهار کاسه غذا می‌خورد»!؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ داد: «بخور و غذاخوردنت را به من نشان بده». آنها غذا خوردند تا اینکه خسته شدند. ولی به خدا قسم! اثر غذاخوردن هیچ‌کدام از آنها در کاسه مشخص نبود و غذا هم اصلاً کم نشد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آنها تعارف کرد: «بخورید»! آنها پاسخ دادند: «چه کسی بیش از این می‌تواند غذا بخورد»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) به من دستور داد آن را بردارم. من نیز آن را برداشتم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنها نزدیک شد و فرمود: «ای قوم من! بدانید که الله خدای من و شما است». ابولهب فریاد زد: «برخیزید که محمّد شما را جادو کرده است». آنها برخاستند و رفتند. من آنها را دنبال کردم و خواستم به آنها حمله کنم. امّا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: «ای علی (علیه السلام)! این کار را نکن. به من نزدیک شو». من آنها را به حال خودشان رها کرده و به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزدیک شدم. آن حضرت به من فرمود: «به ما دستور داده شده است آنها را از عذاب الهی بترسانیم نه اینکه با آنها بجنگیم. زیرا آن کار نیز وقت و زمان خاصّی دارد. به‌جای این کار، برای ما غذای دیگری شبیه همین غذا تهیّه و افرادی را که به مهمانی دعوت کرده بودی، مجدّداً دعوت کن. فردای آن روز نیز مانند روز اوّل عمل کردم. زمانی‌که مهمانان گرد هم آمدند و غذا خوردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنها فرمود: «من هیچ جوان عربی را نمی‌شناسم که برای قوم خود چیزی آورده باشد که از آنچه که من در زمینه‌ی دنیا و آخرت برایتان آورده‌ام، بهتر باشد». ابوجهل گفت: «مسأله‌ی محمّد (صلی الله علیه و آله)، ما را به خود مشغول کرده است. اگر با او به‌وسیله‌ی فردی که مانند او سحر و کهانت بلد باشد برخورد کنید، از دست او راحت می‌شویم». عقبه‌بن‌ربیعه سخن او را قطع کرد و گفت: «به خدا قسم! من از آنچه گفتی اطّلاع دارم». ابوجهل گفت: «پس چرا با او بحث نمی‌کنی»؟ عتبه گفت: «من گمان نمی‌کنم او ساحر یا کاهن باشد». ابوجهل خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! آیا تو بهتری یا هاشم؟ تو بهتری یا عبدالمطلب؟ تو بهتری یا عبدالله؟ تو بهتری یا علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام)، درهم کوبنده‌ی گردنکشان و شکننده‌ی کمر بزرگ‌ترین‌شان؟ پس چرا پدران ما را گمراه می‌دانی و به خدایانمان دشنام می‌دهی؟ اگر درپی رسیدن به ریاست و سروری هستی، آن را در اختیار تو قرار می‌دهیم و تا پایان عمر سرور ما باش. اگر زن می‌خواهی، ده تن از با اصل و نسب‌ترین زنان را به همسری تو درمی‌آوریم. اگر ثروت می‌خواهی، برایت ثروتی گرد هم می‌آوریم که تو و فرزندانت را بی‌نیاز کند. حال چه می‌گویی»؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پاسخ داد: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم* حم* تَنزِیل مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ* کِتَابٌ فُصِّلتْ آیَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا… فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُل أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْل صَاعِقَةِ عَادٍ و ثَمُودَ؛ در این هنگام عتبه جلوی دهان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را گرفت و او را به خدا قسم داد که دیگر ادامه ندهد و سکوت کند. آنگاه برخاست و رفت. پس از او همه حاضران برخاستند. امّا به او نپیوستند. او به خانه‌اش رفت و از آنجا خارج نشد. صبح هنگام قریشیان نزد او رفتند. ابوجهل گفت: «برخیزید نزد او برویم». آنها بر او وارد شده و نشستند. ابوجهل گفت: «ای عتبه! محمّد (صلی الله علیه و آله) تو را جادو کرده است»! عتبه از جایش برخاست و گفت: «ای پست فطرت! به خدا قسم! اگر در خانه‌ی من نبودی، تو را به بدترین شیوه می‌کشتم! وای بر تو! گفتی محمّد (صلی الله علیه و آله) ساحر، کاهن و شاعر است. از تو اطاعت کردیم. شنیدیم که او با کلامی از سوی پروردگار آسمان با ما سخن گفت. من او را قسم دادم که دیگر ادامه ندهد. او هم سکوت کرد. این درحالی است که شما خودتان او را راستگوی امانتدار نامیده‌اید. آیا هرگز دروغی از او دیده‌اید؟ ولی اگر من اجازه می‌دادم که آنچه را می‌خواند به پایان ببرد، قطعاً عذاب و نابودی شما را در برمی‌گرفت».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص478
البرهان
آیه کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ [3]
کتابی که آیاتش هر مطلبی را در جای خود بازگو کرده، و قرآنی است فصیح و گویاست برای جمعیّتی که آگاهند.
1
(فصلت/ 3)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ فُصِّلَتْ آیاتُهُ أَیْ بُیِّنَ حَلَالُهَا وَ حَرَامُهَا وَ أَحْکَامُهَا وَ سُنَنُهَا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (کِتَابٌ فُصِّلتْ آیَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لقَومٍ یَعْلمُونَ بدین معناست که حلال و حرام و سنّت‌های آن مشخص شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص480
بحارالأنوار، ج9، ص233/ القمی، ج2، ص261/ البرهان
آیه بَشیراً وَ نَذیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ [4]
بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده است؛ ولی بیشتر آنان روی‌گردان شدند؛ ازاین‌رو [حقايق را] نمی‌شنوند.
1
(فصلت/ 4)
الصّادق (علیه السلام) - نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِأَنَّ الْإِمَامَ بَعْدَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) ثُمَّ قَرَأَ (علیه السلام) حم تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُون حَتَّی بَلَغَ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ عَنْ وَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) فَهُمْ لایَسْمَعُونَ حَتَّی عامِلُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد و گفت امام بعد از او علی (علیه السلام) است؛ سپس سوره: حم* تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ خواند تا رسید به فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ. بیشتر آنها از ولایت علی (علیه السلام) اعراض کردند آنها [حقایق را] نمی‌شنوند آنها گفتند: «قلبهای ما نسبت به آنچه ما را به آن دعوت می‌کنی در پوشش‌هایی قرار گرفته و در گوش‌های ما سنگینی است، و میان ما و تو حجابی وجود دارد پس تو به دنبال عمل خود باش، ما هم برای خود عمل می‌کنیم!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص480
بحارالأنوار، ج36، ص144/ بحارالأنوار، ج26، ص96؛ «بان الامام… یعلمون» محذوف و «حتی عاملون» محذوف/ البرهان؛ «حتی عاملون» محذوف
2
(فصلت/ 4)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - بَشِیراً وَ نَذِیراً أَیْ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ یُنْذِرُ الظَّالِمِینَ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ یَعْنِی عَنِ الْقُرْآنِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (بَشِیرًا یعنی به مؤمنان مژده می‌دهد، و نَذِیرًا به‌معنای این است که تهدیدکننده‌ی ظالمان است. فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ امّا بیشتر آنها از قرآن دوری کردند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص480
بحارالأنوار، ج9، ص233/ البرهان
آیه وَ قالُوا قُلُوبُنا فی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ [5]
آنها گفتند: «دل‌های ما نسبت به آنچه ما را به آن دعوت می‌کنی در پوشش‌هایی قرار گرفته و در گوش‌های ما سنگینی است، و میان ما و تو [گويا] حجابی وجود دارد؛ پس تو کار خود را انجام بده و ما هم کار خود را انجام می‌دهیم».
1
(فصلت/ 5)
الباقر (علیه السلام) - فِی رِوَایَهًِْ أَبِی‌الْجَارُودِ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها یَقُولُ: طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا فَلَا تَعْقِلُ وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ عَلَیْهَا غِطَاءٌ عَنِ الْهُدَی لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها جَعَلَ فِی آذَانِهِمْ وَقْراً فَلَمْ یَسْمَعُوا الْهُدَی.
امام باقر (علیه السلام) - در روایت ابوالجارود آمده است: امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی آیه: آنها دل‌ها (عقل‌ها) یی دارند که با آن [اندیشه نمی‌کنند، و] نمی‌فهمند. (اعراف/179)، فرمود: یعنی خداوند بر دل‌هایشان مهر نهاده به‌همین‌جهت اندیشه‌ای نمی‌کند؛ و چشمانی دارند. (اعراف/179)، که بر روی آنها پرده‌ای در مقابل [دیدنِِ] هدایت قرار داده شده که با آن نمی‌بینند؛ و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند. (اعراف/179). خداوند در گوش‌های ایشان سنگینی قرار داده به همین جهت [ندایِ] هدایت را نمی‌شنوند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص482
بحارالأنوار، ج5، ص197/ نورالثقلین
2
(فصلت/ 5)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ أَیْ فِی غِشَاوَهًٍْ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَ فِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنَا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عَامِلُونَ أَیْ تَدْعُونَا إِلَی مَا لَا نَفْهَمُهُ وَ لَا نَعْقِلُهُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (أَکِنَّةٍ به‌معنای پوشش است. فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ* وقَالوا قُلوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِّمَّا تَدْعُونَا إِلیْهِ و فِی آذَانِنَا وقْرٌ ومِن بَیْنِنَا و بَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ یعنی شما ما را به چیزی دعوت می‌کنید که آن را نمی‌فهمیم و درک نمی‌کنیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص482
القمی، ج2، ص261/ بحارالأنوار، ج9، ص233؛ «أی فی غشاوهًْ» محذوف و «و فی آذاننا… عاملون» محذوف
3
(فصلت/ 5)
العسکری (علیه السلام) - یُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ یَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ، فَإِذَا کَذَّبُوا مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) فِی سَائِرِ مَا یَقُولُ، فَقَدْ صَارَ مَا کَذَّبُوا بِهِ أَکْثَرَ، وَ مَا صَدَّقُوا بِهِ أَقَلَّ. وَ إِذَا قُرِئَ غُلْفٌ فَإِنَّهُمْ قَالُوا: قُلُوبُنَا {غُلْفٌ} فِی غِطَاءٍ، فَلَا نَفْهَمُ کَلَامَکَ وَ حَدِیثَکَ. نَحْوَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ وَ کِلَا الْقِرَاءَتَیْنِ حَقٌّ، وَ قَدْ قَالُوا بِهَذَا وَ بِهَذَا جَمِیعا.
امام عسکری (علیه السلام) - ایمان به بعضی از آنچه خدا فرستاده دارند و برخ دیگر را کافرند وقتی حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) را در مورد سایر گفتارش تکذیب نمایند تکذیب ایشان از تصدیقشان بیشتر می‌شود؛ امّا اگر قرائت شود غُلْفٌ منظورشان این است که دل‌های ما در پس پرده‌ایست و گفتار و حدیث تو را نمی‌فهمیم. شبیه این آیه است که خداوند می‌فرماید: وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فِی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجابٌ و هر دو قرائت درست است آنها مدّعی هر دو جهت شده‌اند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص482
العسکری، ص390/ بحارالأنوار، ج9، ص320 و بحارالأنوار، ج67، ص170؛ «یومنون ببعض… نحو ما قال الله» محذوف
آیه قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکینَ [6]
بگو: «من فقط انسانی مثل شما هستم؛ [ولى] بر من وحی می‌شود که معبود شما معبودی یگانه است؛ پس تمام توجّه خود را به‌طور کامل به‌سوی او کنید و از وی آمرزش بخواهید؛ وای بر مشرکان!
آیه الَّذینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ [7]
همان کسانی که زکات نمی‌پردازند، و آخرت را منکرند.
پس تمام توجّه خویش را به او کنید
1 -1
(فصلت/ 7)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ أَیْ أَجِیبُوهُ قَوْلُهُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ هُمُ الَّذِینَ أَقَرُّوا بِالْإِسْلَامِ وَ أَشْرَکُوا بِالْأَعْمَالِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ یعنی او را اجابت کنید. آیه: وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ؛ آنها کسانی هستند که اقرار به اسلام و شرک در اعمال دارند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص482
بحارالأنوار، ج9، ص233/ القمی، ج2، ص261
1 -2
(فصلت/ 7)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): أَیُّهَا النَّاسُ اسْتَقِیمُوا إِلَی رَبِّکُمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ مُسْتَقِیماً فِی صِفَتِهِ لَمْ یَرْتَقِ مِنْ مَقَامٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ لَمْ یَتَبَیَّنْ سُلُوکَهُ عَلَی صِحَّهًٍْ وَ لَمْ تَخْرُجُوا
مِنْ عِزِّ التَّقْوَی إِلَی ذُلِّ الْمَعْصِیَهًِْ وَ لَا مِنْ أُنْسِ الطَّاعَهًِْ إِلَی وَحْشَهًِْ الْخَطِیئَهًِْ وَ لَا تُسِرُّوا لِإِخْوَانِکُمْ غِشّاً فَإِنَّ مَنْ أَسَرَّ لِأَخِیهِ غِشّاً أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَی صَفَحَاتِ وَجْهِهِ وَ فَلَتَاتِ لِسَانِهِ فَأَوْرَثَهُ بِهِ الذُّلَّ فِی الدُّنْیَا وَ الْخِزْیَ وَ الْعَذَابَ وَ النَّدَامَهًَْ فِی الْآخِرَهًِْ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ أَعْمَالا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای مردم بشتابید به‌سوی پروردگارتان همان‌طوری که خدای متعال فرموده است: فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ و فرموده است: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا؛ ای مردم همانند آن زن [سبک مغز] نباشید که پشمهای تابیده خود را، پس از استحکام، وامی‌تابید! درحالی‌که [سوگند و پیمان] خود را وسیله‌ی خیانت و فساد قرار می‌دهید. (نحل/92). بدانید هرکس در آن صفتی که دارد پابرجا نباشد اصلاح نمی‌شود و روش درستی نخواهد داشت و از عزّت پرهیزکاری به‌سوی ذلّت گناه می‌رود و هم از انس طاعت به‌سوی وحشت گناه می‌رود و با برادران دینی خود نیرنگ نکنید ظاهر و باطنتان یکسان باشد. و هرکس چنین باشد آثار نیرنگ بر چهره‌اش ظاهر و آشکار است و از لغزش‌های زبان مطلب روشن می‌شود پس به‌واسطه‌ی نیرنگ بازی ذلیل و پست می‌شود در دنیا و عذاب پشیمانی برایش در آخرت است پس شب را به صبح می‌رساند درصورتی‌که از نظر کردار و عمل از زیانکاران می‌باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص482
إرشادالقلوب، ج1، ص84
وای بر مشرکان! همان‌ها که زکات را نمی‌پردازند، و آخرت را منکرند
2 -1
(فصلت/ 7)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبَانِ‌بْنِ‌تَغْلِبَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّه (علیه السلام): یَا أَبَانُ إِنَّ اللَّهَ لَایَطْلُبُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ زَکَاهًَْ أَمْوَالِهِمْ وَ هُمْ یُشْرِکُونَ بِهِ حَیْثُ یَقُولُ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ قُلْتُ لَهُ کَیْفَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَسِّرْهُ لِی فَقَالَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا بِالْإِمَامِ الْأَوَّلِ وَ هُمْ بِالْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) الْآخِرِینَ کَافِرُونَ یَا أَبَانُ إِنَّمَا دَعَا اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَی الْإِیمَانِ بِهِ فَإِذَا آمَنُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) افْتَرَضَ عَلَیْهِمُ الْفَرَائِضُ.
امام صادق (علیه السلام) - ابان‌بن‌تغلب گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «ای ابان! خداوند از مشرکین زکات مالشان را درحالی‌که مشرک باشند نخواسته است. چنانچه در این آیه می‌فرماید: وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ* الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ». عرض کردم: «فدایت شوم! این مطلب را برایم توضیح بدهید». فرمود: «وای بر مشرکین که در مورد امام اوّل شرک آوردند و آنها در مورد ائمه (علیهم السلام) دیگر هم کافرند. ابان! خداوند مردم را دعوت به ایمان به خود کرده وقتی ایمان به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آوردند واجبات بر آنها لازم می‌شود».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص484
بحارالأنوار، ج23، ص83/ القمی، ج2، ص262 و بحارالأنوار، ج9، ص233؛ «أتری ان الله طلب» بدل «ان الله لایطلب» / تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص521؛ «أتری ان الله طلب» بدل «ان الله لایطلب» و «یا ابان انما… الی آخر» محذوف/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص521/ البرهان/ نورالثقلین
2 -2
(فصلت/ 7)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ رَجُلًا سَأَلَهُ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ قَالَ لَا یُعَاتِبُ اللَّهُ الْمُشْرِکِینَ أَمَا سَمِعْتَ قَوْلَهُ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ أَلَا إِنَّ الْمَاعُونَ الزَّکَاهًُْ ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِیَدِهِ مَا خَانَ اللَّهَ أَحَدٌ شَیْئاً مِنْ زَکَاهًِْ مَالِهِ إِلَّا مُشْرِکٌ بِاللَّهِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! مراد خداوند از وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ چیست»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خداوند، مشرکان را ملامت و سرزنش نمی‌کند [بلکه مراد از مشرکان در این آیه، مسلمانانی هستند که زکات نمی‌دهند]، آیا نشنیده‌ای که خداوند فرموده: پس وای بر نمازگزاران* همان کسانی که در نمازِ خود سهل‌انگاری می‌کنند* همان کسانی که ریا می‌کنند* و از دادن وسایل ضروری زندگی [به دیگران] خودداری می‌کنند. (ماعون/7-4) مراد از ماعون (وسایل ضروری زندگی) زکات است». آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «سوگند به خدایی که جان محمّد (صلی الله علیه و آله) در دستان اوست جز مشرک به خدا، کسی دیگر در پرداخت زکات مال خود خیانت نمی‌کند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص484
بحارالأنوار، ج93، ص29/ مستدرک الوسایل، ج7، ص24/ دعایم الإسلام، ج1، ص247؛ «الذین هم عن صلاتهم ساهون الذین هم یراؤن» محذوف و «بالله» محذوف
2 -3
(فصلت/ 7)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ أَشْرَکَ مَعَ إِمَامٍ إِمَامَتُهُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مَنْ لَیْسَتْ إِمَامَتُهُ مِنَ اللَّهِ کَانَ مُشْرِکاً.
امام صادق (علیه السلام) - هرکه شخصی را که از جانب خدا به امامت منصوب نشده با امامی که از جانب خدا تعیین شده است شریک قرار دهد، مشرک خواهد بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص484
بحرالعرفان، ج13، ص18
2 -4
(فصلت/ 7)
الهادی (علیه السلام) - فِی زِیَارَهًِْ الجَامِعَهًِْ: مَنْ جَحَدَکُمْ کَافِرٌ وَ مَنْ حَارَبَکُمْ مُشْرِ.
امام هادی (علیه السلام) - در زیارت جامعه آمده است: «و هرکه شما را انکار کرد کافر است، و هرکه با شما به جنگ برخاست مشرک است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص484
بحارالأنوار، ج99، ص129
2 -5
(فصلت/ 7)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: قَالَ أَبِی رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ یَوْماً لِجَابِرِ‌بْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ: یَا جَابِرُ، هَلْ فَرَضَ اللَّهُ الزَّکَاهًَْ عَلَی مُشْرِکٍ؟ قَالَ: لَا إِنَّمَا فَرَضَهَا عَلَی الْمُسْلِمِینَ. قُلْتُ أَنَا لَهُ: فَأَیْنَ أَنْتَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ؟ قَالَ جَابِرٌ: کَأَنِّی وَ اللَّهِ مَا قَرَأْتُهَا وَ إِنَّهَا لَفِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): فَنَزَلَتْ فِیمَنْ أَشْرَکَ بِوَلَایَهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ أَعْطَی زَکَاتَهُ مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ دُونَه.
امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) فرمود: روزی پدرم امام باقر (علیه السلام) به جابربن‌عبدالله انصاری فرمود: «ای جابر! آیا خداوند زکات را بر انسان مشرک واجب نموده است»؟ جابر پاسخ داد: «خیر، خداوند زکات را بر مسلمانان واجب ساخته است». من به جابر گفتم: «پس نظرت درباره‌ی این کلام خداوند که فرموده وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ چیست»؟! جابر پاسخ داد: «سوگند به خدا! با اینکه این آیه در کتاب خداوند عزّوجلّ است ولی گویا تاکنون آن را نخوانده بودم»! امام صادق (علیه السلام) فرمود: «این آیه در مورد کسانی نازل شده که در ولایت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) شرک ورزیده و زکاتشان را به کسی پرداخت نموده‌اند که خود را [غاصبانه] به‌جای حضرت گماشته است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص484
دعایم الإسلام، ج1، ص3
2 -6
(فصلت/ 7)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ یَعْنِی مَنْ لَمْ یَدْفَعِ الزَّکَاهًَْ فَهُوَ کَافِرٌ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (خداوند فرموده است: الذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ و هُم بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ یعنی هرکس زکات را نپردازد، کافر است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
القمی، ج2، ص261
2 -7
(فصلت/ 7)
الصّادق (علیه السلام) - نَحْنُ الصَّلَاهًُْ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ نَحْنُ الزَّکَاهًْ.
امام صادق (علیه السلام) - در کتاب الهی (قرآن)، ما نماز و زکات هستیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
بحارالأنوار، ج24، ص303
آیه إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ [8]
امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، پاداشی دائمی دارند.
1
(فصلت/ 8)
الباقر (علیه السلام) - إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ عَلِیُّ‌بْنُ‌أَبِی‌طَالِب (علیه السلام).
امام باقر (علیه السلام) - إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ؛ [منظور] امام علی (علیه السلام) است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
بحارالأنوار، ج35، ص341/ بحارالأنوار، ج35، ص341
2
(فصلت/ 8)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ أَیْ بِلََا مَنٍّ مِنَ اللَّهِ عَلَیْهِمْ بِمَا یَأْجُرُهُمْ بِهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (إِنَّ الذِینَ آمَنُوا و عَمِلوا الصَّالحَاتِ لهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ؛ یعنی بدون اینکه از سوی خداوند در مقابل پاداششان بر آنها منّت گذاشته شود، به ایشان جزا داده می‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
القمی، ج2، ص262/ البرهان؛ «یأمرهم» بدل «یأجرهم»
آیه قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذی خَلَقَ الْأَرْضَ فی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِکَ رَبُّ الْعالَمینَ [9]
بگو: «آیا شما به آن کس که زمین را در دو روز (در دوران) آفرید کافر می‌شوید و برای او همانندهایی قرار می‌دهید؟! او پروردگار جهانیان است.
1
(فصلت/ 9)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ مَعْنَی یَوْمَیْنِ أَیْ وَقْتَیْنِ ابْتِدَاءُ الْخَلْقِ وَ انْقِضَاؤُه.
علیّ‌بن‌ابراهیم (یعنی در دو وقت؛ آغاز آفرینش و پایانش.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
بحارالأنوار، ج54، ص60/ القمی، ج2، ص262؛ «وانقضاؤه» محذوف
2
(فصلت/ 9)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَلَمَّا أَخَذَ فِی رِزْقِ خَلْقِهِ خَلَقَ السَّمَاءَ وَ جَنَّاتِهَا وَ الْمَلَائِکَهًَْ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ خَلَقَ دَوَابَّ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ هُمَا الْیَوْمَانِ اللَّذَانِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْن.
علیّ‌بن‌ابراهیم (زمانی‌که آفرینش روزی مخلوقاتش را شروع کرد، آسمان و بهشت و فرشته‌ها را روز پنج شنبه آفرید، و زمین را یک شنبه، و جانوران بیابان و دریا را روز دوشنبه و آن دو روزی است که خدای عزّوجلّ فرماید: أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْن.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
بحارالأنوار، ج54، ص212
3
(فصلت/ 9)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ خَلَقَ الْجِبَالَ فِیهَا وَ أَقْوَاتَ أَهْلِهَا وَ شَجَرَهَا وَ مَا یَنْبَغِی لَهَا فِی یَوْمَیْنِ فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ کَمَا قَالَ تَعَالَی أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَکَانَ ذَلِکَ الدُّخَانُ مِنْ نَفْسِ الْمَاءِ حِینَ تَنَفَّسَ فَجَعَلَهَا سَمَاءً
وَاحِدَهًًْ ثُمَّ فَتَقَهَا وَ جَعَلَهَا سَبْعاً فِی یَوْمَیْنِ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ وَ یَوْمِ الْجُمُعَهًِْ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ بِالْجُمُعَهًِْ لِأَنَّهُ جُمِعَ فِیهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ قَالَ تَعَالَی وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها أَیْ وَ جَعَلَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ خَلْقَهَا مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ الْبِحَارِ وَ جِبَالِ الْبَرَدِ.
ابن‌عبّاس (کوه‌ها و درخت‌ها و آنچه شایسته‌ی آنها بود را در روز سه‌شنبه و چهارشنبه، آفرید؛ چنانچه خدا فرموده: أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ… ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ؛ این دود از دم‌زدن آب بر آمد و خدا آن را یک آسمان نمود
و سپس آن را در دو روز پنجشنبه و جمعه از هم گشود و هفت آسمان نمود، و آن روز جمعه نامیده شد، برای اینکه آفرینش آسمان‌ها و زمین در آن جمع شد. سپس خداوند متعال فرمود: وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها؛ یعنی در هر آسمانی آفریده‌هایی از فرشته‌ها و دریاها و کوه‌های سرد ساخت.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص486
بحارالأنوار، ج54، ص312/ بحارالأنوار، ج54، ص204؛ «الی قوله ثم استوی… الی آخر» محذوف
4
(فصلت/ 9)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ مِنْ دُخَانٍ ثُمَّ ابْتَدَأَ خَلْقَ الْأَرْضِ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ ثُمَّ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتَهَا فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ یَوْمِ‌الْأَرْبِعَاءِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها فِی‌أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءًلِلسَّائِلِینَ.
ابن‌عبّاس (سپس خلق زمین را در روز یک شنبه و روز دوشنبه آغاز کرد و این است کلام او: أَ‌إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ سپس قوت‌هایش را در روز سه‌شنبه و چهارشنبه مقرّر کرد، و این است کلام او: وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها فِی‌أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءًلِلسَّائِلِینَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص488
بحارالأنوار، ج54، ص210
5
(فصلت/ 9)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنَّ الْیَهُودَ أَتَتِ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) فَسَأَلَتْهُ عَنْ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنْ مَنَافِعَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ الشَّجَرَ وَ الْمَاءَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْعُمْرَانَ وَ الْخَرَابَ فَهَذِهِ أَرْبَعَهًٌْ فَقَالَ تَعَالَی قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِین.
ابن‌عبّاس (یهودیان نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و از خلق آسمان‌ها و زمین پرسیدند، فرمود: «خداوند متعال زمین را روز یک‌شنبه و دوشنبه آفرید، و کوه‌ها و منافع آنها را روز سه‌شنبه، و در چهارشنبه درخت و آب و شهرها و آبادانی و ویرانی را آفرید، و این شد چهار روز و خدای متعال فرمود: قُلْ أَ ئنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فیِ یَوْمَینِْ وَ تجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَالِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ* وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسیَِ مِن فَوْقِهَا وَ بَارَکَ فِیهَا وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتهَا فیِ أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائلِین.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص488
بحارالأنوار، ج54، ص209/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
6
(فصلت/ 9)
الصّادق (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَیْرَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ مَا کَانَ لِیَخْلُقَ الشَّرَّ قَبْلَ الْخَیْرِ وَ فِی یَوْمِ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ خَلَقَ الْأَرَضِینَ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ وَ خَلَقَ أَقْوَاتَهَا یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّام.
امام صادق (علیه السلام) - به‌راستی‌که خداوند متعال خیر را روز یک‌شنبه آفرید و نمی‌شد که شرّ را پیش از خیر بیافریند و در روز یک‌شنبه و دوشنبه زمین‌ها را آفرید و خوراک آنها را روز سه‌شنبه آفرید و آسمان‌ها را روز چهارشنبه و پنجشنبه، قوت‌هایشان را روز جمعه و این است فرموده‌ی خدا عزّوجلّ: آفرید آسمان‌ها و زمین را و آنچه میان آن‌هاست در شش روز. (فرقان/4).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص488
الکافی، ج8، ص145/ نورالثقلین/ البرهان
7
(فصلت/ 9)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنَّ رَجُلًا قَالَ لَهُ آیَتَانِ فِی کِتَابِ اللَّهِ تُخَالِفُ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَی فَقَالَ إِنَّمَا أَتَیْتُ مِنْ قِبَلِ رَأْیِکَ اقْرَأْ قَالَ قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ حَتَّی بَلَغَ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ قَوْلُهُ وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها قَالَ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاءَ ثُمَّ خَلَقَ السَّمَاءَ ثُمَّ دَحَا الْأَرْضَ بَعْدَ مَا خَلَقَ السَّمَاءَ وَ إِنَّمَا قَوْلُهُ دَحاها بَسَطَهَا.
ابن‌عبّاس (مردی به ابن‌عبّاس (گفت: «دو آیه در قرآن مخالف یکدیگرند». گفت: «[اگر] در نظر تو با هم مخالفند، بخوان»! گفت: «قُل أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ… ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ و این سخن خداوند متعال: و زمین را بعد از آن کشید. (نازعات/30) ابن‌عبّاس (گفت: «خدا زمین را پیش از آسمان آفرید و سپس آسمان را آفرید، پس از آن زمین را کشید، و همانا دَحاها به‌معنی پهن‌کردن آن است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص488
بحارالأنوار، ج54، ص212
8
(فصلت/ 9)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَکْرٍ الْحَضْرَمِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ خَرَجَ هِشَامُ‌بْنُ‌عَبْدِ الْمَلِکِ حَاجّاً وَ مَعَهُ الْأَبْرَشُ الْکَلْبِیُّ فَلَقِیَا أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَقَالَ هِشَامٌ لِلْأَبْرَشِ: تَعْرِفُ هَذَا؟ قَالَ: لَا. قَالَ: هَذَا الَّذِی تَزْعُمُ الشِّیعَهًُْ أَنَّهُ نَبِیٌّ مِنْ کَثْرَهًِْ عِلْمِهِ. فَقَالَ الْأَبْرَشُ: لَأَسْأَلَنَّهُ عَنْ مَسْأَلَهًٍْ لَا
یُجِیبُنِی فِیهَا إِلَّا نَبِیٌّ أَوْ وَصِیُّ نَبِیٍّ. فَقَالَ هِشَامٌ لِلْأَبْرَشِ: وَدِدْتُ أَنَّکَ فَعَلْتَ ذَلِکَ. فَلَقِیَ الْأَبْرَشُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فَقَالَ: یَا أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما؛ فَمَا کَانَ رَتْقُهُمَا وَ مَا کَانَ فَتْقُهُمَا؟ فَقَالَ: أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) یَا أَبْرَشُ هُوَ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ وَ الْمَاءُ عَلَی الْهَوَاءِ وَ الْهَوَاءُ لَا یُحَدُّ وَ لَمْ یَکُنْ یَوْمَئِذٍ خَلْقٌ غَیْرُهُمَا وَ الْمَاءُ یَوْمَئِذٍ عَذْبٌ فُرَاتٌ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ الْأَرْضَ أَمَرَ الرِّیَاحَ فَضَرَبَتِ الْمَاءَ حَتَّی صَارَ مَوْجاً ثُمَّ أَزْبَدَ فَصَارَ زَبَداً وَاحِداً فَجَمَعَهُ فِی مَوْضِعِ الْبَیْتِ ثُمَّ جَعَلَهُ جَبَلًا مِنْ زَبَدٍ ثُمَّ دَحَی الْأَرْضَ مِنْ تَحْتِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَی: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً ثُمَّ مَکَثَ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَا شَاءَ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاءَ أَمَرَ الرِّیَاحَ فَضَرَبَتِ الْبُحُورَ حَتَّی أَزْبَدَتْهَا فَخَرَجَ مِنْ ذَلِکَ الْمَوْجُ وَ الزَّبَدُ مِنْ وَسَطِهِ دُخَانٌ سَاطِعٌ مِنْ غَیْرِ نَارٍ فَخَلَقَ مِنْهُ السَّمَاءَ فَجَعَلَ فِیهَا الْبُرُوجَ وَ النُّجُومَ وَ مَنَازِلَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ أَجْرَاهَا فِی الْفَلَکِ وَ کَانَتِ السَّمَاءُ خَضْرَاءَ عَلَی لَوْنِ الْمَاءِ الْعَذْبِ الْأَخْضَرِ وَ کَانَتِ الْأَرْضُ خَضْرَاءَ عَلَی لَوْنِ الْمَاءِ وَ کَانَتَا مَرْتُوقَتَیْنِ لَیْسَ لَهُمَا أَبْوَابٌ وَ لَمْ یَکُنْ لِلْأَرْضِ أَبْوَابٌ وَ هُوَ النَّبْتُ وَ لَمْ تُمْطِرِ السَّمَاءُ عَلَیْهَا فَتُنْبِتَ فَفَتَقَ السَّمَاءَ بِالْمَطَرِ وَ فَتَقَ الْأَرْضَ بِالنَّبَاتِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ: أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما. فَقَالَ الْأَبْرَشُ: وَ اللَّهِ مَا حَدَّثَنِی بِمِثْلِ هَذَا الْحَدِیثِ أَحَدٌ قَطُّ أَعِدْ عَلَیَّ فَأَعَادَ عَلَیْهِ وَ کَانَ الْأَبْرَشُ مُلْحِداً فَقَالَ وَ أَنَا أَشْهَدُ أَنَّکَ ابْنُ نَبِیٍّ ثَلَاثَ مَرَّات.
امام صادق (علیه السلام) - ابوبکر حضرمی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: هشام‌بن‌عبدالملک همراه ابرش کلبی به حج رفت و هر دو به امام صادق (علیه السلام) در مسجدالحرام برخوردند، هشام به ابرش گفت: «این را می‌شناسی»؟ گفت: «نه»! گفت: «همین است که شیعه از فزونی علمش او را پیامبر می‌پندارند». ابرش گفت: «البتّه از او مسأله‌ای خواهم پرسید که پاسخش را جز پیغمبر یا وصیّ پیغمبر نمی‌تواند جواب بدهد». هشام به ابرش گفت: «دوست دارم این کار را بکنی»، و ابرش نزد امام صادق (علیه السلام) رفت به او گفت: «یا اباعبداللّه (علیه السلام)! مرا از این کلام خدا عزّوجلّ آگاه کن: آیا کافران ندیدند که آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم. (انبیاء/30). بسته بودنشان چه بود و گشودنشان چه بود»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای ابرش آن همچنان است که خدا خود را توصیف کرده: عرش او بر آب بود. (هود/7)، و آب بر هوا بود، و هوا حدّ و مرزی نداشت، و آن روز غیر آن دو نبود، و آب آن روز شیرین و گوارا بود، و چون خدا خواست زمین را بیافریند به باد فرمود تا بر آب زد و موج برآورد و کف نمود و به هم پیوست و یکی شد و آن را در مکان خانه‌ی کعبه گرد آورد و کوهی از کف ساخت و زمین را از زیر آن گستراند، و این است که خدا فرمود: راستی اوّل خانه که برای مردم نهاده شد همانست که در مکّه است و با برکت است. (آل‌عمران/96). سپس خدای متعال درنگ کرد تا [زمانی‌که] می‌خواست، و چون خواست آسمان را بیافریند باد را فرمود تا بر دریا وزید و آنها را کف‌آلود کرد، و از آن میان آن موج و کف، دودی برآورد پراکنده شده و از غیر آتش و آسمان را از آن آفرید و در آن برج‌ها و اختران و منازل خورشید و ماه ساخت و آنها را در فلک روان کرد و آسمان سبز بود به رنگ آب‌شیرین سبز و زمین هم سبز بود و به رنگ آب، و هر دو بسته بودند و درهایی نداشتند و زمین بسته بود و درها که گیاه باشند نداشت و آسمان بر آن نمی‌بارید تا گیاه روید و خدا آسمان را به باران گشود، و زمین را به گیاه و این است معنی کلام خدای عزّوجلّ: آیا کافران ندیدند که آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم. (انبیاء/30) ابرش گفت: «به خدا هیچ‌کس هرگز چنین حدیثی به من باز نگفته دوباره برایم بگو»، و دوباره تکرار کرد. و ابرش ملحد بود و سه‌بار گفت: من شهادت می‌دهم که تو زاده‌ی پیغمبری».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص488
بحارالأنوار، ج54، ص73/ نورالثقلین
آیه وَ جَعَلَ فی‌ها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فی‌ها وَ قَدَّرَ فی‌ها أَقْواتَها فی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلینَ [10]
او برفراز زمین کوه‌های استواری قرار داد و برکاتی در آن نهاد و مواد غذایی آن را مقدّر فرمود، اینها همه در چهار روز (چهار دوران) بود درست به‌اندازه‌ی نیاز تقاضاکنندگان.
او در زمین کوه‌های استواری قرار داد
1 -1
(فصلت/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ هِیَ الصَّخْرَهًُْ الَّتِی ذَکَرَهَا لُقْمَانُ لَیْسَتْ فِی السَّمَاءِ وَ لَا فِی الْأَرْضِ فَتَحَرَّکَ الْحُوتُ وَ اضْطَرَبَتْ وَ تَزَلْزَلَتِ الْأَرْضُ فَأَرْسَی عَلَیْهَا الْجِبَالَ فَقَرَّتْ وَ الْجِبَالُ تَفْخَرُ عَلَی الْأَرْضِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ جَعَلَ فِی‌ها رَواسِیَ.
ابن‌عبّاس (همان صخره است که لقمان ذکر کرده نه در آسمان است و نه در زمین. ماهی جنبید و پریشان شد و زمین لرزید، و کوه‌ها را بر آن لنگر نمود و آرام شد و کوه‌ها بر زمین بالیدند و این است فرموده خدای متعال: وَ جَعَلَ فِی‌ها رَواسِیَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص490
بحارالأنوار، ج54، ص315
و برکاتی در آن آفرید و موادّ غذایی آن را مقدّر فرمود، اینها همه در چهار روز بود درست به‌اندازه‌ی نیاز تقاضاکنندگان
2 -1
(فصلت/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنْبَتَ فِیهَا شَجَرَهَا وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها وَ أَهْلَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ یَقُولُ مَنْ سَأَلَ فَهَکَذَا الْأَمْر.
ابن‌عبّاس (درخت را در آن رویاند، و موادّ غذایی آن را مقدّر فرمود و اهلش را تقدیر کرد اینها همه در چهار روز بود؛ درست به‌اندازه‌ی نیاز تقاضاکنندگان. هرکه بپرسد کار اینچنین بوده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص492
بحارالأنوار، ج54، ص204
2 -2
(فصلت/ 10)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) فِی قَوْلِهِ وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها قَالَ شَقَّ الْأَنْهَارَ وَ غَرَسَ الْأَشْجَارَ وَ وَضَعَ الْجِبَالَ وَ أَجْرَی الْبِحَارَ وَ جَعَلَ فِی هَذِهِ مَا لَیْسَ فِی هَذِهِ وَ فِی هَذِهِ مَا لَیْسَ فِی هَذِهِ.
ابن‌عبّاس (وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها جوی‌ها را شکافت، درخت‌ها را کشت، کوه‌ها را نهاد و دریاها را روان کرد، و در هرکدام فایده‌ای نهاد که در دیگری نیست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص492
بحارالأنوار، ج54، ص210
2 -3
(فصلت/ 10)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - سَأَلُوهُ (علیه السلام) عَنْ لَفْظِ الْوَحْیِ فِی کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَی فَقَالَ مِنْهُ وَحْیُ النُّبُوَّهًِْ وَ مِنْهُ وَحْیُ الْإِلْهَامِ وَ مِنْهُ وَحْیُ الْإِشَارَهًِْ وَ مِنْهُ وَحْیُ أَمْرٍ وَ مِنْهُ وَحْیُ کَذِبٍ وَ مِنْهُ وَحْیُ تَقْدِیرٍ وَ مِنْهُ وَحْیُ خَبَرٍ وَ مِنْهُ وَحْیُ الرِّسَالَهًِْ… وَ أَمَّا وَحْیُ التَّقْدِیرِ فَقَوْلُهُ تَعَالَی وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها.
امام علی (علیه السلام) - از امام علی (علیه السلام) پیرامون [کاربردِ] لفظ وحی در قرآن سؤال پرسیدند؛ حضرت در پاسخ فرمود: «یک قسم از آن وحی نبوّت، قسم دیگر وحی الهام، قسم دیگر وحی اشاره، قسم دیگر وحی فرمان، قسم دیگر وحی دروغین، قسم دیگر وحی تقدیر، قسم دیگر وحی خبر و قسمی وحی رسالت است؛ . . امّا تفسیر وحی تقدیر، این کلام خداوند است [که فرمود:] وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص492
بحارالأنوار، ج90، ص16
و برکاتی در آن آفرید و موادّ غذایی آن را مقدّر فرمود، اینها همه در چهار روز بود درست به‌اندازه‌ی نیاز تقاضاکنندگان
3 -1
(فصلت/ 10)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ جَعَلَ فِی‌ها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فِی‌ها وَ قَدَّرَ فِی‌ها أَقْواتَها أَیْ لَا تَزُولُ وَ تَبْقَی فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ یَعْنِی فِی أَرْبَعَهًِْ أَوْقَاتٍ وَ هِیَ الَّتِی یُخْرِجُ اللَّهُ فِیهَا أَقْوَاتَ الْعَالَمِ مِنَ النَّاسِ وَ الْبَهَائِمِ وَ الطَّیْرِ وَ حَشَرَاتِ الْأَرْضِ وَ مَا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ مِنَ الْخَلْقِ وَ الثِّمَارِ وَ النَّبَاتِ وَ الشَّجَرِ وَ مَا یَکُونُ فِیهِ مَعَایِشُ الْحَیَوَانِ کُلِّهِ وَ هُوَ الرَّبِیعُ وَ الصَّیْفُ وَ الْخَرِیفُ وَ الشِّتَاءُ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (سپس می‌فرماید: وجَعَل فِیهَا رَواسِیَ مِن فَوقِهَا وبَارَکَ فِیهَا وقَدَّرَ فِیهَا أَقْواتَهَا. یعنی نابود نمی‌شود و فناپذیر است. فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواء للسَّائِلینَ یعنی در چهار وقت که خداوند در آن قوت‌های جهان اعمّ از مردم، چهارپایان، پرندگان، حشرات زمین و هر انسان، میوه، گیاه، درخت و مواد مورد نیاز جانداران را در آن چهار وقت آفرید که همان چهار فصل سال یعنی بهار، تابستان، پاییز و زمستان است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص492
بحارالأنوار، ج54، ص60/ القمی، ج2، ص262؛ «والطیرو الحشرات… الی آخر» محذوف/ البرهان
3 -2
(فصلت/ 10)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ ابْنِ عَبَّاس (رحمة الله علیه) أَنَّ الْیَهُودَ أَتَتِ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) فَسَأَلَتْهُ عَنْ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ یَوْمَ الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ وَ مَا فِیهِنَّ مِنْ مَنَافِعَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ الشَّجَرَ وَ الْمَاءَ وَ الْمَدَائِنَ وَ الْعُمْرَانَ وَ الْخَرَابَ فَهَذِهِ أَرْبَعَهًٌْ فَقَالَ تَعَالَی قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْخَمِیسِ السَّمَاءَ وَ خَلَقَ یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ النُّجُومَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ الْمَلَائِکَهًَْ إِلَی ثَلَاثِ سَاعَاتٍ بَقِینَ مِنْهُ فَخَلَقَ فِی أَوَّلِ سَاعَهًٍْ مِنْ هَذِهِ الثَّلَاثِ الْآجَالَ حِینَ یَمُوتُ مَنْ مَاتَ وَ فِی الثَّانِیَهًِْ أَلْقَی الْآفَهًَْ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ مِمَّا یُنْتَفَعُ بِهِ وَ فِی الثَّالِثَهًِْ خَلَقَ آدَمَ (علیه السلام) وَ أَسْکَنَهُ الْجَنَّهًَْ وَ أَمَرَ إِبْلِیسَ بِالسُّجُودِ لَهُ وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا فِی آخِرِ سَاعَهًْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ابن‌عبّاس (گوید: یهود نزد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و از خلق آسمان‌ها و زمین پرسیدند، فرمود: «خدا زمین را روز یک‌شنبه و دوشنبه آفرید، و کوه‌ها و منافع آنها را روز سه‌شنبه، و در چهارشنبه درخت و آب و شهرها و آبادانی و ویرانی را آفرید، و این شد چهار روز و خدای تعالی فرمود: قُلْ أَ ئنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فیِ یَوْمَینِْ وَ تجَعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَالِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ* وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسیَِ مِن فَوْقِهَا وَ بَارَکَ فِیهَا وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتهَا فیِ أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائلِین. روز پنجشنبه آسمان را آفرید، و روز جمعه اختران و خورشید و ماه و فرشته‌ها تا سه ساعت به غروب که در اوّل ساعت آن برگ‌ها را آفرید، هنگامی‌که می‌میرد هرکه مرده و در دوّم آفت برای هر سودمند آفرید، و در سوّم آدم را آفرید و در بهشت جای داد و ابلیس را فرمود بر او سجده کند، و در ساعت آخر او را برآورد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص492
بحارالأنوار، ج54، ص209
آیه ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعینَ [11]
سپس به آفرینش آسمان پرداخت، درحالی‌که به‌صورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید، [و شكل گيريد] خواه از روی اطاعت و خواه اکراه»! آنها گفتند: «ما از روی طاعت آمدیم».
سپس به آفرینش آسمان پرداخت، درحالی‌که به‌صورت دود بود
1 -1
(فصلت/ 11)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - قَوْلُهُ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ أَیْ دَبَّرَ وَ خَلَقَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (ثُمَّ اسْتَوی إِلی السَّمَاء یعنی آسمان را آفرید و تدبیر کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص494
بحارالأنوار، ج54، ص60/ القمی، ج2، ص263 و نورالثقلین و البرهان؛ «بتفاوت»
1 -2
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - وَ أَصْلُ الِاسْتِوَاءِ الِاسْتِقَامَهًُْ وَ الْقَصْدُ التَّدْبِیرُ الْمُسْتَقِیمُ تَسْوِیَهًًْ لَهُ.
ابن‌عبّاس (استواء در اصل به‌معنای استقامت و پایداری است و آهنگِ تدبیرِ استوارکردن، همان استواء در تدبیر است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص494
بحرالعرفان، ج14، ص102
1 -3
(فصلت/ 11)
الرّضا (علیه السلام) - عَنْ صَفْوَانَ‌بْنِ‌یَحْیَی قَالَ… فَقَالَ أَبُوقُرَّهًَْ فَأَیْنَ اللَّهُ فَقَالَ أَبُوالْحَسَنِ (علیه السلام) الْأَیْنُ مَکَانٌ وَ هَذِهِ مَسْأَلَهًُْ شَاهِدٍ عَنْ غَائِبٍ وَ اللَّهُ تَعَالَی لَیْسَ بِغَائِبٍ وَ لَا یَقْدَمُهُ قَادِمٌ وَ هُوَ بِکُلِّ مَکَانٍ مَوْجُودٌ مُدَبِّرٌ صَانِعٌ حَافِظٌ مُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ أَبُوقُرَّهًَْ أَ‌لَیْسَ هُوَ فَوْقَ السَّمَاءِ دُونَ مَا سِوَاهَا فَقَالَ أَبُوالْحَسَنِ (علیه السلام) هُوَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ هُوَ الَّذِی اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخان.
امام رضا (علیه السلام) - صفوان‌بن‌یحیی گوید: …ابو قرّه گفت: «خدا کجا است»؟ امام رضا (علیه السلام) فرمود: «کجا مکان است و این را کسی سؤال می‌کند که اینجا هست. درباره‌ی کسی که اینجا نیست [می‌گوید فلانی کجا است]. خدا غایب نیست و کسی پیش او نمی‌رود. او در هر مکانی است. موجود و مدبّر و صانع و حافظ است و نگهدار آسمان‌ها و زمین است». ابوقرّه گفت: «مگر خدا بالای آسمان‌ها و زمین نیست بالاتر از هرچه که هست». فرمود: «او خدای آسمان‌ها و زمین است. او کسی است که در آسمان خدا است و در زمین خدا است. او به شما در رحم مادر به هر صورتی که بخواهد شکل می‌دهد. او با شما است هرکجا باشید و اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخان اوست که تسلّط بر آسمان دارد، با اینکه به صورت گاز است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص494
بحارالأنوار، ج10، ص345
1 -4
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَسَمَکَهَا وَ زَیَّنَهَا بِالنُّجُومِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ أَجْرَاهُمَا فِی فَلَکِهِمَا.
ابن‌عبّاس (سپس به آفرینش آسمان پرداخت، درحالی‌که به صورت دود بود، و آن را برافراشت و به ستارگان و خورشید و ماه آراست و در فلک آنها را گرداند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص494
بحارالأنوار، ج54، ص210
1 -5
(فصلت/ 11)
الباقر (علیه السلام) - خَلَقَ الشَّیْءَ الَّذِی جَمِیعُ الْأَشْیَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ الَّذِی خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْهُ فَجَعَلَ نَسَبَ کُلِّ شَیْءٍ إِلَی الْمَاءِ وَ لَمْ یَجْعَلْ لِلْمَاءِ نَسَباً یُضَافُ إِلَیْهِ وَ خَلَقَ الرِّیحَ مِنَ الْمَاءِ ثُمَّ سَلَّطَ الرِّیحَ عَلَی الْمَاءِ فَشَقَّقَتِ الرِّیحُ مَتْنَ الْمَاءِ حَتَّی ثَارَ مِنَ الْمَاءِ زَبَدٌ عَلَی قَدْرِ مَا شَاءَ أَنْ یَثُورَ فَخَلَقَ مِنْ ذَلِکَ الزَّبَدِ أَرْضاً بَیْضَاءَ نَقِیَّهًًْ لَیْسَ فِیهَا صَدْعٌ وَ لَا ثَقْبٌ وَ لَا صُعُودٌ وَ لَا هُبُوطٌ وَ لَا شَجَرَهًٌْ ثُمَّ طَوَاهَا فَوَضَعَهَا فَوْقَ الْمَاءِ ثُمَّ خَلَقَ اللَّهُ النَّارَ مِنَ الْمَاءِ فَشَقَّقَتِ النَّارُ مَتْنَ الْمَاءِ حَتَّی ثَارَ مِنَ الْمَاءِ دُخَانٌ عَلَی قَدْرِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَثُورَ فَخَلَقَ مِنْ ذَلِکَ الدُّخَانِ سَمَاءً صَافِیَهًًْ نَقِیَّهًًْ لَیْسَ فِیهَا صَدْعٌ وَ لَا ثَقْبٌ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: السَّماءُ بَناها* رَفَعَ سَمْکَها فَسَوَّاها* وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها.
امام باقر (علیه السلام) - نخست آن چیزی را آفرید که همه‌ی چیزها از آن است، و آن آب است که همه‌ی چیزها را از آن آفرید، و هرچیز را به آب منسوب ساخت ولی آب را به چیزی نسبت نداد که بدان منسوب گردد، و باد را نیز از آب آفرید سپس باد را بر آب مسلّط کرد و باد شکم آب را شکافت تا اینکه از آب کفی پدید آمد بدان اندازه‌ای که می‌خواست. پدید آید، پس از آن کف زمینی سفید و پاک آفرید که در آن شکاف و سوراخ و بلندی و پستی و درختی نبود، پس از آن، آن را بر هم پیچید و بر زیر آب نهاد، سپس خداوند آتش را از آب آفرید؛ آتش دل آب را شکافت تا از آب دودی برخاست. بدان اندازه که خدا می‌خواست، و خدا از آن دود آسمانی صاف و پاکیزه خلق فرمود که نه در آن شکافی بود و نه سوراخی و این است گفتار او که می‌فرماید: و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم، و همواره آن را وسعت می‌بخشیم! . (ذاریات/47).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص494
الکافی، ج8، ص94/ نورالثقلین
1 -6
(فصلت/ 11)
الباقر (علیه السلام) - کَانَ کُلُّ شَیْءٍ مَاءً وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ الْمَاءَ فَاضْطَرَمَ نَاراً ثُمَّ أَمَرَ النَّارَ فَخَمَدَتْ فَارْتَفَعَ مِنْ خُمُودِهَا دُخَانٌ فَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ مِنْ ذَلِکَ الدُّخَانِ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ مِنَ الرَّمَاد.
امام باقر (علیه السلام) - همه چیز آب بود، و عرش خدا بر آب بود، و خدا عزّوجلّ به آب فرمان داد تا بر افروخت و آتش گرفت، سپس به آتش فرمود تا خاموش شد و از خاموشی آن دودی برخاست و خدا آسمان‌ها و زمین را از آن دود آفرید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص496
الکافی، ج8، ص95/ نورالثقلین
1 -7
(فصلت/ 11)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فَمِنْ شَوَاهِدِ خَلْقِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ مُوَطَّدَاتٍ بِلَا عَمَدٍ قَائِمَاتٍ بِلَا سَنَدٍ دَعَاهُنَّ فَأَجَبْنَ طَائِعَاتٍ مُذْعِنَاتٍ غَیْرَ مُتَلَکِّئَاتٍ وَ لَا مُبْطِئَاتٍ وَ لَوْ لَا إِقْرَارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّهًِْ وَ إِذْعَانُهُنَّ بِالطَّوَاعِیَهًِْ لَمَا جَعَلَهُنَّ مَوْضِعاً لِعَرْشِهِ وَ لَا مَسْکَناً لِمَلَائِکَتِهِ وَ لَا مَصْعَداً لِلْکَلِمِ الطَّیِّبِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ مِنْ خَلْقِهِ.
امام علی (علیه السلام) - از نشانه‌های آفرینش خداوند، خلقت آسمان‌هاست که بدون ستون برجا و بدون تکیه‌گاه برپاست، خداوند آنها را به اطاعت خویش دعوت فرمود و آنها مطیع و با اقرار، بدون درنگ و تأخیر پاسخ دادند، و اگر اقرار آسمان‌ها به ربوبیّت و اعترافشان به فرمانبرداری از او نبود آنها را محلّ عرش خویش، و جایگاه فرشتگان، و محلّ بالارفتن گفتار نیکو و کردار شایسته‌ی بندگانش قرار نمی‌داد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص496
بحارالأنوار، ج4، ص313/ نورالثقلین؛ «فمن شواهد خلقه… من خلقه و فیه» محذوف و «اشراجها» بدل «اشراحها»
1 -8
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - کَانَتْ بُخَارَ الْأَرْضِ.
ابن‌عبّاس ([منظور از دُخَان] بخار زمین بوده.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص496
بحارالأنوار، ج54، ص15
1 -9
(فصلت/ 11)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فَقَالَ کَعْبٌ یَا أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) نَعَمْ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ حِینَ لَا أَرْضٌ مَدْحِیَّهًٌْ وَ لَا سَمَاءٌ مَبْنِیَّهًٌْ وَ لَا صَوْتٌ یُسْمَعُ وَ لَا عَیْنٌ تَنْبُعُ وَ لَا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا نَجْمٌ یَسْرِی وَ لَا قَمَرٌ یَجْرِی وَ لَا شَمْسٌ تُضِیءُ وَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ غَیْرُ مُسْتَوْحِشٍ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ یُمَجِّدُ نَفْسَهُ وَ یُقَدِّسُهَا کَمَا شَاءَ أَنْ یَکُونَ کَانَ ثُمَّ بَدَا لَهُ أَنْ یَخْلُقَ الْخَلْقَ فَضَرَبَ بِأَمْوَاجِ الْبُحُورِ فَثَارَ مِنْهَا مِثْلُ الدُّخَانِ کَأَعْظَمِ مَا یَکُونُ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَبَنَی بِهَا سَمَاءً رَتْقاً ثُمَّ دَحَا الْأَرْضَ مِنْ مَوْضِعِ الْکَعْبَهًِْ وَ هِیَ وَسَطُ الْأَرْضِ فَطَبَقَتْ إِلَی الْبِحَارِ ثُمَّ فَتَقَهَا بِالْبُنْیَانِ وَ جَعَلَهَا سَبْعاً بَعْدَ إِذْ کَانَتْ وَاحِدَهًًْ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ مِنْ ذَلِکَ الْمَاءِ الَّذِی أَنْشَأَهُ مِنْ تِلْکَ الْبُحُورِ فَجَعَلَهَا سَبْعاً طِبَاقاً بِکَلِمَتِهِ الَّتِی لَا یَعْلَمُهَا غَیْرُهُ وَ جَعَلَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ سَاکِناً مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ خَلَقَهُمْ مَعْصُومِینَ مِنْ نُورٍ مِنْ بُحُورٍ عَذَبَهًٍْ وَ هُوَ بَحْرُ الرَّحْمَهًِْ وَ جَعَلَ طَعَامَهُمُ التَّسْبِیحَ وَ التَّهْلِیلَ وَ التَّقْدِیسَ.
امام علی (علیه السلام) - کعب گفت: «ای ابالحسن! مرا از کلام خدای متعال در کتابش خبر ده: و عرش او بر روی آب بود. تا بیازماید کدام یک از شما به عمل نیکوتر است. (هود/7) امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «آری، عرش او بر آب بود آنگاه که نه زمین گسترده شده بود، و نه آسمان ساخته شده، نه آوازی شنیده می‌شد، نه چشمه‌ای می‌جوشید، و نه فرشته‌ی مقرّبی بود، نه پیغمبر مرسلی، و نه ستاره‌ای در حرکت بود، و نه ماهی در گردش، و نه خورشیدی در تابش، عرش او بر آب بود، و برای هیچ آفریده‌ای نگران نبود، خود را چنانچه می‌خواست بزرگ می‌داشت و تقدیس می‌نمود، سپس به آفریدن مخلوقات آغاز کرد، موج دریاها را برانگیخت، و از آنها دودی چون بزرگترین آفریده‌ی خدا برخاست، و آسمانی بسته از آن ساخت، و سپس زمین را از زیر محلّ کعبه کشید و پهن کرد، و آن وسط و میانه‌ی زمین است و با دریاها پیوست، سپس آن را از بنیان گشود و هفت طبقه‌اش نمود، بعد از آنکه یکی بود. سپس به آسمان توجّه کرد که دودی بود و بخاری برخاسته از آبی که در آن دریاها بود، و آن را با کلمه‌ای که جز خودش نمی‌داند هفت طبقه ساخت، و در هر آسمانی فرشته‌هایی را جای داد و آنها را معصوم از گناه آفرید از نوری برگرفته از دریاهای خوشگوار، و آن دریای رحمت است، و خوراکشان را تسبیح و تهلیل و تقدیس قرار داد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص496
بحارالأنوار، ج54، ص90
1 -10
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ الْمَاءُ فَکَانَ عَرْشُهُ عَلَیْهِ فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْلُقَ السَّمَاءَ أَخْرَجَ مِنَ الْمَاءِ دُخَاناً فَارْتَفَعَ فَوْقَ الْمَاءِ فَسُمِّیَ السَّمَاءَ ثُمَّ أَیْبَسَ الْمَاءَ فَجَعَلَهُ أَرْضاً وَاحِدَهًًْ ثُمَّ فَتَقَهَا فَجَعَلَهَا سَبْعَ أَرَضِینَ فِی یَوْمَیْنِ فِی الْأَحَدِ وَ الْإِثْنَیْنِ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ عَلَی حُوتٍ وَ الْحُوتُ هُوَ الَّذِی ذَکَرَهُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ وَ الْحُوتُ وَ الْمَاءُ عَلَی الصَّفَا وَ الصَّفَا عَلَی ظَهْرِ مَلَکٍ وَ الْمَلَکُ عَلَی صَخْرَهًٍْ وَ الصَّخْرَهًُْ عَلَی الرِّیحِ وَ هِیَ الصَّخْرَهًُْ الَّتِی فِی الْقُرْآنِ فَتَکُنْ فِی صَخْرَهًٍْ فَاضْطَرَبَ الْحُوتُ فَتَزَلْزَلَتِ الْأَرْضُ فَأَرْسَی اللَّهُ عَلَیْهَا الْجِبَالَ فَقَرَّتْ کَمَا قَالَ تَعَالَی أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ خَلَقَ الْجِبَالَ فِیهَا وَ خَلَقَ أَقْوَاتَ أَهْلِهَا وَ شَجَرَهَا وَ مَا یَنْبَغِی لَهَا فِی یَوْمَیْنِ فِی یَوْمِ الثَّلَاثَاءِ وَ یَوْمِ الْأَرْبِعَاءِ کَمَا قَالَ تَعَالَی أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ إِلَی قَوْلِهِ ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَکَانَ ذَلِکَ الدُّخَانُ مِنْ نَفْسِ الْمَاءِ حِینَ تَنَفَّسَ فَجَعَلَهَا سَمَاءً وَاحِدَهًًْ ثُمَّ فَتَقَهَا وَ جَعَلَهَا سَبْعاً فِی یَوْمَیْنِ فِی یَوْمِ الْخَمِیسِ وَ یَوْمِ الْجُمُعَهًِْ وَ إِنَّمَا سُمِّیَ بِالْجُمُعَهًِْ لِأَنَّهُ جُمِعَ فِیهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض.
ابن‌عبّاس (نخستین آفریده‌ی خدای عزّوجلّ آب است و عرش او بر روی آب بوده، و چون خواست آسمان را بیافریند، از آب دودی برآورد و بالای آب بلند شد و آسمان نامیده شده، سپس آب را خشک کرد و آن را یک زمین ساخت، سپس آن را گشود و هفت زمین نمود در دو روز یک‌شنبه و دوشنبه زمین را بر پشت ماهی نهاد، و همان ماهی است که خدا در کتاب خود یاد کرده و فرموده: ن و قلم و آنچه می‌نگارند. (قلم/1). ماهی و آب بر روی سنگ هستند، و سنگ بر دوش فرشته، و فرشته بر روی صخره و همان است که خدا در قرآن یاد کرده و فرموده: و در دل سنگی. (لقمان/16) ماهی لرزید و زمین هم لرزید. و خدا کوه‌ها را لنگر آن کرد و آرام شد چنانچه خدای تعالی فرموده: تا شما را نلرزاند. (لقمان/10). و کوه‌ها و درخت‌ها و آنچه شایسته آنها بود را در روز سه‌شنبه و چهارشنبه آفرید؛ چنانچه فرموده: قُلْ أَ ئنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فی یَوْمَینِْ وَ تَجعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَالِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ* وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسیَ مِن فَوْقِهَا وَ بَارَکَ فِیهَا وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَاتهَا فی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائلِینَ* ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ، این دود از دم‌زدن آب بر آمد و خدا آن را یک آسمان نمود و سپس آن را در دو روز از هم گشود و هفت آسمان نمود در روز پنجشنبه و جمعه، و آن روز جمعه نامیده شد برای اینکه آفرینش آسمان‌ها و زمین در آن فراهم شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص496
بحارالأنوار، ج54، ص312
به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید [و شکل گیرید]، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه»! آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم [و شکل می‌گیریم]»
2 -1
(فصلت/ 11)
الرّضا (علیه السلام) - وَ قَدْ سُئِلَ أَبُوالْحَسَنِ‌الرِّضَا (علیه السلام) عَمَّنْ کَلَّمَ اللَّهَ لَا مِنَ الْجِنِّ وَ لَا مِنَ الْإِنْسِ فَقَالَ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فِی قَوْلِهِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ.
امام رضا (علیه السلام) - از امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی مخلوقاتی غیر از انسان‌ها و جنیّان که خدا با آنها سخن گفته است، سؤال شد. امام (علیه السلام) فرمود: «آسمان‌ها و زمین! خداوند می‌فرماید: اِئْتِیَا طَوعًا أَو کَرْهًا قَالتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص498
بحارالأنوار، ج54، ص60/ القمی، ج2، ص262؛ «بتفاوت» / القمی، ج2، ص263/ نورالثقلین/ البرهان
2 -2
(فصلت/ 11)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) لِمَ سُمِّیَتْ یَوْمُ الْجُمُعَهًِْ یَوْمَ الْجُمُعَهًِْ قَالَ قُلْتُ تُخْبِرُنِی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ أَ‌فَلَا أُخْبِرُکَ بِتَأْوِیلِهِ الْأَعْظَمِ قَالَ قُلْتُ بَلَی جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ فَقَالَ یَا جَابِرُ سَمَّی اللَّهُ الْجُمُعَهًَْ جُمُعَهًًْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ جَمَعَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ جَمِیعَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَ رَبُّنَا وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ الْبِحَارَ وَ الْجَنَّهًَْ وَ النَّارَ وَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَ اللَّهُ فِی الْمِیثَاقِ فَأَخَذَ الْمِیثَاقَ مِنْهُمْ لَهُ بِالرُّبُوبِیَّهًِْ وَ لِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) بِالنُّبُوَّهًِْ وَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) بِالْوَلَایَهًِْ وَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ قَالَ اللَّهُ لِلسَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ.
امام باقر (علیه السلام) - جابر جعفی گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود: «چرا جمعه را به این نام نامیده‌اند». گفتم: «فدایت شوم! مرا از آن آگاه فرمایید». فرمود: «برایت تأویل و تفسیر اعظم آن را نگویم»؟! عرض کردم: «چراای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! بفرمایید». فرمود: «جابر! این روز را جمعه نامیده‌اند چون در این روز خدا تمام جهانیان را از اوّلین و آخرین جمع کرد و هرچه از جنّ و انس و تمام مخلوقات آسمان‌ها و زمین و دریاها و بهشت و جهنّم آفریده و هرچه به وجود آورده در میثاق (محلّ پیمان‌نامه) از تمام آنها به ربوبیّت و برای محمّد (صلی الله علیه و آله) به نبوّت و برای علی (علیه السلام) به ولایت پیمان گرفت و در همین روز خداوند به آسمان‌ها و زمین فرمود: ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً* قالَتا أَتَیْنا طائِعِین».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص498
بحارالأنوار، ج24، ص399/ الاختصاص، ص128/ بحارالأنوار، ج54، ص60؛ «بتفاوت»
2 -3
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَتَتِ السَّماءُ بِمَا فِیهَا مِنَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النُّجُومِ وَ أَتَتِ الْأَرْضُ بِمَا فِیهَا مِنَ الْأَنْهَارِ وَ الأَشْجَارِ وَ الثِّمَارِ وَ لَیْسَ هُنَاکَ أَمْرٌ بِالْقَوْلِ عَلَی الْحَقِیقَهًِْ وَ لَا جَوَابٌ لِذَلِکَ الْقَوْلِ بَلْ أَخْبَرَ اللهُ سُبْحَانَهُ مِنِ اخْتِرَاعِهِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ إِنْشَائِهِ لَهُمَا مِنْ غَیْرِ تَعَذُّرٍ وَ لَا کُلْفَهًٍْ وَ لَا مَشَقَّهًٍْ بِمَنْزِلَهًِْ مَا یُقَالُ لِلْمَأْمُورِ: افْعَلْ، فَیَفْعَلُ مِنْ غَیْرِ تَلَبُّثٍ وَ لَا تَوَقُّفٍ فَعَبَّرَ عَنْ ذَلِکَ بِالْأَمْرِ وَ الطَّاعَهًِْ وَ هُوَ‌کَقَوْلِهِ إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.
ابن‌عبّاس (آسمان، خورشید و ماه و ستارگانش را آورد و زمین، جوی‌ها و درختان و میوه‌هایش را و سخنی در میان نبوده و پاسخی به زبان نیامده و خداوند قدرت و سرعت آفرینش خود را بدین تعبیر آسان نموده که توقّف و درنگی نداشته باشند و چون فرمان و پذیرشی انجام گرفته است. و این کلام خداوند متعال است: چون بخواهد چیزی را بیافریند، فرمانش این است که می‌گوید: موجود شو، پس موجود می‌شود. (یس/82) ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص498
بحارالأنوار، ج54، ص18
2 -4
(فصلت/ 11)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَنِ ابْنِ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَ قَالَ لِلسَّمَاءِ أَخْرِجِی شَمْسَکِ وَ قَمَرَکِ وَ نُجُومَکِ وَ لِلْأَرْضِ شَقِّقِی أَنْهَارَکِ وَ أَخْرِجِی ثِمَارَکِ فَقَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعَیْنِ.
ابن‌عبّاس (فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً؛ به آسمان فرمود خورشید و ماه و ستارگانت را برآور، و به زمین فرمود نهرهایت را بشکاف و میوهایت را برآور. آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم [و شکل می‌گیریم]».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص500
بحارالأنوار، ج54، ص212
2 -5
(فصلت/ 11)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قَالَ لِلدُّخَانِ اجْمُدْ فَجَمَدَ ثُمَّ قَالَ لَهُ ازْفِرْ فَزَفَرَ فَنَادَاهَا وَ الْأَرْضَ جَمِیعاً ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (به دود فرمود: خشک باش و خشک شد، و به او فرمود: سوت بزن و سوت زد، به او و زمین یعنی به هر دو ندا داد که: وَ الْأَرْضَ جَمِیعاً ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ و آنها را در دو روز هفت آسمان ساخت و زمین را هم مانند آنها ساخت.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص500
بحارالأنوار، ج54، ص212
آیه فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیحَ وَ حِفْظاً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلیمِ [12]
آنگاه آنها را به‌صورت هفت آسمان در دو روز (دو دوران) آفرید، و در هر آسمانی امر [و برنامه] آن [آسمان] را وحی [و مقرّر] فرمود، و آسمان پایین را با چراغ‌هایی (ستارگان) زینت بخشیدیم، و [با شهاب‌ها از رخنه شياطين] حفظ کردیم؛ این است تقدیر خداوند توانا و دانا.
1
(فصلت/ 12)
فقه الرّضا (علیه السلام) - سُئِلَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَنْ مَشِیَّهًِْ اللَّهِ وَ إِرَادَتِهِ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ لِلَّهِ مَشِیَّتَیْنِ مَشِیَّهًَْ حَتْمٍ وَ مَشِیَّهًَْ عَزْمٍ وَ کَذَلِکَ إِنَّ لِلَّهِ إِرَادَتَیْنِ إِرَادَهًَْ حَتْمٍ وَ إِرَادَهًَْ عَزْمٍ إِرَادَهًُْ حَتْمٍ لَا تُخْطِئُ وَ إِرَادَهًُْ عَزْمٍ تُخْطِئُ وَ تُصِیبُ وَ لَهُ مَشِیَّتَانِ مَشِیَّهًٌْ یَشَاءُ وَ مَشِیَّهًٌْ لَا یَشَاءُ یَنْهَی وَ هُوَ یَشَاءُ وَ یَأْمُرُ وَ هُوَ لَا یَشَاءُ مَعْنَاهُ أَرَادَ الْعِبَادَهًَْ وَ شَاءَ وَ لَمْ یُرِدِ الْمَعْصِیَهًَْ وَ شَاءَ وَ کُلُّ شَیْءٍ بِقَضَائِهِ وَ قَدَرِهِ وَ الْأُمُورُ تَجْرِی مَا بَیْنَهُمَا فَإِذَا أَخْطَأَ الْقَضَاءُ لَمْ یُخْطِئِ الْقَدَرُ وَ إِذَا لَمْ یُخْطِئ الْقَدَرُ لَمْ یُخْطِئ الْقَضَاءُ وَ إِنَّمَا الْخَلْقُ مِنَ الْقَضَاءِ إِلَی الْقَدَرِ وَ إِذَا أَخْطَأَ الْقَدَرَ لَمْ یُخْطِئِ الْقَضَاءَ وَ إِذَا لَمْ یُخْطِئِ الْقَضَاءَ لَمْ یُخْطِئِ الْقَدَرَ وَ إِنَّمَا الْخَلْقُ مِنَ الْقَدَرِ إِلَی الْقَضَاء وَ الْقَضَاءُ عَلَی أَرْبَعَهًِْ أَوْجُهٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ النَّاطِقِ عَلَی لِسَانِ سَفِیرِهِ الصَّادِقِ (علیه السلام) مِنْهَا قَضَاءُ الْخَلْقِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ مَعْنَاهُ خَلَقَهُن.
فقه الرّضا (علیه السلام) - از امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره مشیّت و اراده خداوند سؤال شد؛ فرمود: «خداوند دو مشیّت دارد: مشیّت حتم و مشیّت عزم؛ همچنین خداوند دو اراده دارد؛ اراده‌ی حتم و اراده‌ی عزم؛ اراده‌ی حتمی تخلف¬پذیر نیست، [ولی] اراده‌ی عزمی گاهی واقع نمی¬شود و گاهی واقع می¬شود. هم¬چنین خداوند دو مشیّت دارد که یکی از آن¬ها مشیّت خواستن و آن دیگری مشیّت نخواستن است؛ در حالی که می¬خواهد، نهی می¬کند و در حالی که نمی¬خواهد، امر کند، معنایش این است که از بندگان اراده می¬کند و می¬خواهد، [ولی] معصیت را اراده نمی¬کند و می¬خواهد هر چیزی به قضا و قَدَر¬ اوست و همه امور بین این دو جاری می¬شود. اگر قضا روی ندهد، قدر به انجام می¬رسد و تا هنگامی که قَدَر نوشته نشده باشد، قضا نوشته نمی¬شود. خلایق از قضای او به سوی قدرش هستند و هر گاه که روی ندهد، و از قدر او به سوی قضای اویند. و قضا در کتاب خداوند عزّ و جلّ که بر زبان فرستاده¬ صادق او صلی الله علیه و آله به سخن درآمده بر چهار معناست: یکی از آن¬ها قضای به معنای خلقت است؛ مانند این سخن خداوند متعال: فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص500
بحارالأنوار، ج5، ص124/ بحارالأنوار، ج90، ص19؛ «بتفاوت» / فقه الرضا (ص410؛ «بتفاوت»
2
(فصلت/ 12)
الرّضا (علیه السلام) - فَقَضاهُنَّ أَیْ خَلَقَهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ یَعْنِی فِی وَقْتَیْنِ ابْتِدَاءً وَ انْقِضَاءً وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها فَهَذَا وَحْیُ تَقْدِیرٍ وَ تَدْبِیرٍ.
امام رضا (علیه السلام) - فَقَضاهُنَّ یعنی آنها آفرید. سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ؛ یعنی در دو وقت که آغاز و انجام بودند. و در هر آسمانی فرمانش را وحی کرد، این وحی تقدیر و تدبیر بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص500
بحارالأنوار، ج54، ص60/ القمی، ج2، ص263؛ «أی» محذوف
3
(فصلت/ 12)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ فَلَمَّا أَخَذَ فِی رِزْقِ خَلْقِهِ خَلَقَ السَّمَاءَ وَ جَنَّاتِهَا وَ الْمَلَائِکَهًَْ یَوْمَ الْخَمِیس.
علیّ‌بن‌ابراهیم (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ، و هنگامی‌که به آفرینش روزی خلقش مشغول شد، آسمان و بهشت و فرشته‌ها را روز پنج شنبه آفرید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص500
بحارالأنوار، ج54، ص70
4
(فصلت/ 12)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ثُمَّ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها قَالَ خَلَقَ فِی کُلِّ سَمَاءٍ خَلْقَهَا مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ الْخَلْقِ الَّذِی فِیهَا مِنَ الْبِحَارِ وَ الْجِبَالِ الْبَرَدِ مَا لَا یُعْلَمُ ثُمَّ زَیَّنَ السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِالْکَوَاکِبِ فَجَعَلَهَا زِینَهًًْ وَ حِفْظاً مِنَ الشَّیَاطِین.
ابن‌عبّاس (ثُمَّ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها گفت: «در هر آسمانی فرشته‌هایش را آفرید و دریاها و کوه‌های برف و آنچه هیچ‌کس نداند، سپس آسمان دنیا را به زیور اختران آراست، و از دیوان نگهداشت».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
بحارالأنوار، ج54، ص204/ بحارالأنوار، ج54، ص312؛ «أی وجعل» بدل «قال خلق» و «ما لایعلم… الا آخر» محذوف
حافظان
1
(فصلت/ 12)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ فُضَیْلٍ الرَّسَّانِ قَالَ کَتَبَ مُحَمَّدُ‌بْنُ‌إِبْرَاهِیمَ إِلَی أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): أَخْبِرْنَا مَا فَضْلُکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ؟ فَکَتَبَ إِلَیْهِ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): أَنَّ الْکَوَاکِبَ جُعِلَتْ فِی السَّمَاءِ أَمَاناً لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتْ نُجُومُ السَّمَاءِ جَاءَ أَهْلَ السَّمَاءِ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) جُعِلَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَاناً لِأُمَّتِی فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی جَاءَ أُمَّتِی مَا کَانُوا یُوعَدُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - فضیل رسّان گوید: محمّدبن‌ابراهیم به امام صادق (علیه السلام) نوشت: «ما را از فضائل اهل بیت (علیهم السلام) آگاه بفرما». امام صادق (علیه السلام) برای او مرقوم فرمود: «ستارگان در آسمان امان اهل آسمانند و گاهی که ستارگان آسمان بروند اهل آسمان به وعده‌ی نهایی می‌رسند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اهل بیت من امان امّت من قرار داده شده‌اند چون اهل بیت من بروند به امّت من آنچه وعده شده‌اند، برسد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
بحارالأنوار، ج27، ص309/ نورالثقلین
2
(فصلت/ 12)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ ذَهَبَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَیْتِی ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ستارگان امان اهل آسمانند، پس آنگاه که ستارگان بروند اهل آسمان هم فانی می‌شوند و اهل بیت من، امان برای اهل زمینند، پس آنگاه که اهل بیت من نباشند، اهل زمین هم نخواهد بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
بحارالأنوار، ج27، ص309/ نورالثقلین
3
(فصلت/ 12)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأُمَّتِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - ستارگان امان اهل آسمان زمین می‌باشند و اهل بیت من امان امّت من می‌باشند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
بحارالأنوار، ج27، ص308/ نورالثقلین
آیه فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ [13]
اگر آنها روی‌گردان شوند، بگو: «من شما را از صاعقه‌ای همانند صاعقه عاد و ثمود بیم می‌دهم»!
1
(فصلت/ 13)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَاجْتَمَعَتْ قُرَیْشٌ إِلَی الْوَلِیدِ‌بْنِ‌الْمُغِیرَهًِْ… فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) أَنْشِدْنِی مِنْ شِعْرِکَ… واتْلُ عَلَیَّ مِنْهُ شَیْئاً فَقَرَأَ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حم السَّجْدَةَ فَلَمَّا بَلَغَ قَوْلَهُ فَإِنْ أَعْرَضُوا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قُرَیْشٌ فَقُلْ لَهُمْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ قَالَ فَاقْشَعَرَّ الْوَلِید.
علیّ‌بن‌ابراهیم (قریش پیش ولیدبن‌مغیره آمدند… [ولید خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله)] گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله) از اشعار خود برای من بخوان… برایم مقداری از آن بخوان». پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سوره‌ی حم السَّجْدَةَ را خواند همین‌که رسید به آیه: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ، موی بر تن ولید سیخ شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
بحارالأنوار، ج9، ص244/ القمی، ج2، ص393؛ «فاجتمعت… منه شییا» محذوف
2
(فصلت/ 13)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قَوْلُهُ فَإِنْ أَعْرَضُوا یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ هُمْ قُرَیْشٌ وَ هُوَ مَعْطُوفٌ عَلَی قَوْلِهِ فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُل أَنذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِّثْل صَاعِقَةِ عَادٍ و ثَمُودَ؛ یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) قریش را از گرفتارشدن به چنین عذابی بیم داد. این آیه معطوف به آیه‌ی دیگری است که در آن خداوند می‌فرماید: فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص502
القمی، ج2، ص263/ القمی، ج2، ص296؛ «بتفاوت» / البرهان
آیه إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ [14]
در آن هنگام که پیامبران از پیش‌رو و پشت‌سر [و از هر سو] به‌سراغشان آمدند [و آنان را دعوت كردند] که جز خدا را نپرستید. آنها گفتند: «اگر پروردگار ما می‌خواست به‌یقین فرشتگانی نازل می‌کرد؛ از این‌رو ما به آنچه شما به آن فرستاده شده‌اید کافریم».
1
(فصلت/ 14)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبَانِ‌بْنِ‌تَغْلِبَ قَالَ قَالَ لِی أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَوْلُهُ إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ یَعْنِی نُوحاً وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ النَّبِیُّونَ (علیهم السلام) وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَنْتَ فَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً لَمْ یَبْعَثْ بَشَراً مِثْلَنَا فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - ابان‌بن‌تغلب گوید: منظور از إِذْ جَاءتْهُمُ الرُّسُل مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ حضرت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پیامبران (علیهم السلام) دیگر است. و مِنْ خَلفِهِمْ یعنی پس از آنها تو را فرستادیم. قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً لَمْ یَبْعَثْ بَشَراً مِثْلَنَا فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
بحارالأنوار، ج9، ص و نورالثقلین 233؛ «بتفاوت» / بحارالأنوار، ج11، ص354/ القمی، ج2، ص263
آیه فَأَمَّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللهَ الَّذی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ [15]
امّا قوم عاد به ناحق در زمین تکبّر ورزیدند و گفتند: «چه کسی از ما نیرومندتر است»؟! آیا نمی‌دانستند خداوندی که آنان را آفریده از آنها قوی‌تر است؟! و [به خاطر اين پندار] پیوسته آیات ما را انکار می‌کردند.
1
(فصلت/ 15)
الصّادق (علیه السلام) - وَ کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ قَالَ وَ الآیَاتُ الائِمَّهًُْ (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) - کَانُوا بِآیاتِنَا یجْحَدُونَ؛ آیات، ائمه (علیهم السلام) هستند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
بحرالعرفان، ج6، ص101
2
(فصلت/ 15)
الصّادق (علیه السلام) - لَمَّا بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی هُوداً أَسْلَمَ لَهُ الْعَقِبُ مِنْ وُلْدِ سَامٍ وَ أَمَّا الْآخَرُونَ فَقَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً فَأُهْلِکُوا بِالرِّیحِ الْعَقِیمِ وَ أَوْصَاهُمْ هُودٌ وَ بَشَّرَهُمْ بِصَالِحٍ (علیه السلام).
امام صادق (علیه السلام) - چون خدای متعال هود (علیه السلام) را مبعوث فرمود؛ بازماندگان اولاد سام به او ایمان آوردند، امّا دیگران گفتند: چه کسی از ما نیرومندتر است؟ و با باد عقیم هلاک شدند و هود (علیه السلام) به آنها وصیّت کرد و به ظهور صالح (علیه السلام) مژده داد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
بحارالأنوار، ج11، ص359/ نورالثقلین
3
(فصلت/ 15)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ اتَّعِظُوا فِیهَا بِالَّذِینَ قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً حُمِلُوا إِلَی قُبُورِهِمْ فَلَا یُدْعَوْنَ رُکْبَاناً وَ أُنْزِلُوا الْأَجْدَاثَ فَلَا یُدْعَوْنَ ضِیفَاناً وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِیحِ أَجْنَانٌ وَ مِنَ التُّرَابِ أَکْفَانٌ وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِیرَانٌ.
امام علی (علیه السلام) - در دنیا از سرنوشت کسانی که گفتند: مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً پند گیرید. زیرا همه‌ی آنها به سوی گورشان برده شدند ولی ایشان را سواران نمی‌خوانند، در قبرهایشان فرود آمدند ولی آنان را مهمان نمی‌خوانند. روی زمین قبر آنان، خاک، کفن آنان و استخوان‌های پوسیده مردگان، همسایه‌ی آن‌هاست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
شرح نهج البلاغهًْ، ج7، ص226/ نورالثقلین
آیه فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی أَیَّامٍ نَحِساتٍ لِنُذیقَهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی وَ هُمْ لا یُنْصَرُونَ [16]
سرانجام تندبادی هول‌انگیز و سرد در روزهایی شوم و پر غبار بر آنها فرستادیم تا عذاب خوارکننده را در زندگی دنیا به آنها بچشانیم؛ و به‌یقین عذاب آخرت خوارکننده‌تر است، و [از هيچ‌سو] یاری نمی‌شوند.
1
(فصلت/ 16)
الباقر (علیه السلام) - الصَّرْصَرُ الرِّیحُ الْبَارِدَهًُْ فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ أَیَّامٍ مَشَائِیمَ.
امام باقر (علیه السلام) - صَرْصَراً یعنی باد سرد و أَیَّامٍ نَحِساتٍ به‌معنای روزهای شوم و نحس است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
بحارالأنوار، ج11، ص354/ بحارالأنوار، ج57، ص9 و القمی، ج2، ص263 و نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ 16)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً أَیْ عَاصِفاً شَدِیدَ الصَّوْتِ مِنَ الصَّرَّهًِْ وَ هِیَ الصَّیْحَهًُْ وَ قِیلَ: هِیَ الْبَارِدَهًُْ مِنَ الصِّرِّ وَ هُوَ الْبَرْدُ.
ابن‌عبّاس (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً؛ یعنی تندبادی [بر آنها فرستادیم] که دارای صدای شدیدی بود؛ [طبق این معنا، صَرْصَرْ] از صَرّة به‌معنای آواز بلند گرفته شده است. برخی [یعنی ابن‌عبّاس (و قتاده] نیز گفته‌اند: «یعنی بادی سرد و سوزان [بر آنها فرستادیم]؛ (طبق این معنا، صَرْصَرْ) از صِرّ به‌معنای سردی و سرما گرفته شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص504
بحرالعرفان، ج14، ص104
3
(فصلت/ 16)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَال قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَوْلُهُ عَزَّوجَلَّ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهًِْ مَا هُوَ عَذَابُ خِزْیِ الدُّنْیَا قَالَ وَ أَیُّ خِزْیٍ یَا أَبَابَصِیرٍ أَشَدُّ مِنْ أَنْ یَکُونَ الرَّجُلُ فِی بَیْتِهِ وَ حِجَالِهِ وَ عَلَی إِخْوَانِهِ وَسْطَ عِیَالِهِ إِذْ شَقَّ أَهْلُهُ الْجُیُوبَ عَلَیْهِ وَ صَرَخُوا فَیَقُولُ النَّاسُ مَا هَذَا فَیُقَالُ مُسِخَ فُلَانٌ السَّاعَهًَْ فَقُلْتُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) أَوْ بَعْدَهُ قَالَ لَا بَلْ قَبْلَه.
امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «مقصود از عذاب خواری دنیا در آیه: عَذابَ الْخِزْیِ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا و فی الآخرة چیست»؟ فرمود: «ای ابوبصیر! خواری از این بدتر می‌شود که مرد با زن و فرزند و برادرانش در خانه نشسته باشند ناگاه کسان او یقه‌ی خود را پاره کنند و ناله را سر دهند مردم بپرسند این سر و صدا چیست؟ جواب دهند که فلانی الساعه مسخ شد و از صورت آدمی برگشت». من عرض کردم: «این مطلب پیش از آمدن قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است یا بعد از آن»؟ فرمود: «قبل از آن است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص506
بحارالأنوار، ج52، ص241/ البرهان؛ «حجلته» بدل «حجاله» و «إن شق» بدل «إذشق» و «قیام» محذوف
4
(فصلت/ 16)
الحسن (علیه السلام) -… وَ أَمَّا أَنْتَ یَا مُغِیرَهًَْ‌بْنَ‌شُعْبَهًَْ فَإِنَّکَ لِلَّهِ عَدُوٌّ وَ لِکِتَابِهِ نَابِذٌ وَ لِنَبِیِّهِ مُکَذِّبٌ وَ أَنْتَ الزَّانِی وَ قَدْ وَجَبَ عَلَیْکَ الرَّجْمُ وَ شَهِدَ عَلَیْکَ الْعُدُولُ الْبَرَرَهًُْ الْأَتْقِیَاءُ فَأُخِّرَ رَجْمُکَ وَ دُفِعَ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ الصِّدْقُ بِالْأَغَالِیطِ وَ ذَلِکَ لِمَا أَعَدَّ اللَّهُ لَکَ مِنَ الْعَذَابِ الْأَلِیمِ وَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَخْزی.
امام حسن (علیه السلام) - [امام حسن (علیه السلام) خطاب به مغیره فرمود:] امّا توای مغیرهًْ‌بن‌شعبه! حقّا که تو دشمن خدایی، تویی که تکذیب‌کننده‌ی قرآنی، تویی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را تکذیب می‌کنی، تویی که زناکاری، واجب است که حدّ خدا بر تو جاری شود، زیرا شهود نیکوکاری بر زناکاری تو شهادت داده‌اند، ولی سنگباران‌نمودن تو به تأخیر افتاده و حق به‌وسیله‌ی باطل و صداقت به‌واسطه‌ی غلط‌اندازی پایمال شد، اینگونه حقوق بدین لحاظ از دست رفت که خدای توانا عذاب دردناک و رسوایی دنیا را برای تو مهیّا نماید، درصورتی‌که رسوایی عذاب آخرت بیشتر است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص506
بحارالأنوار، ج44، ص81
آیه وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ [17]
امّا ثمود را هدایت کردیم، ولی آنها نابینایی [و گمراهى] را بر هدایت ترجیح دادند؛ به همین جهت صاعقه عذاب خوارکننده به خاطر اعمالی که انجام می‌دادند آنها را فرو گرفت.
1
(فصلت/ 17)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عزّوجلّ أوَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی قَالَ عَرَّفْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدَی وَ هُمْ یَعْرِفُونَ وَ فِی رِوَایَهًٍْ بَیَّنَّا لَهُم.
امام صادق (علیه السلام) - خداوند در آیه‌ی دیگری فرموده است: و أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَینَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا العَمَی عَلی الهُدَی یعنی ما راه راست را به آنها نشان دادیم. امّا آنها از روی اطّلاع و آگاهی گمراهی را بر هدایت ترجیح دادند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص506
الکافی، ج1، ص163/ بحارالأنوار، ج5، ص196؛ «عرفناهم… علی الهدی» محذوف/ التوحید، ص411/ نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ 17)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الضَّلَالَهًُْ عَلَی وُجُوهٍ فَمِنْهُ مَحْمُودٌ وَ مِنْهُ مَذْمُومٌ وَ مِنْهُ مَا لَیْسَ بِمَحْمُودٍ وَ لَا مَذْمُومٍ وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْیَانِ فَأَمَّا الضَّلَالُ الْمَحْمُودُ وَ هُوَ الْمَنْسُوبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی‌کَقَوْلِهِ یُضِلُّ اللهُ مَنْ یَشاءُ هُوَ ضَلَالُهُمْ عَنْ طَرِیقِ الْجَنَّةِ بِفِعْلِهِم… وَ أَمَّا الضَّلَالُ الْمَنْسُوبُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی الَّذِی هُوَ ضِدُّ الْهُدَی وَ الْهُدَی هُوَ الْبَیَانُ وَ هُوَ مَعْنَی قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ مَعْنَاهُ أَیْ أَ‌لَمْ أُبَیِّنْ لَهُمْ مِثْلَ قَوْلِهِ سُبْحَانَهُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی أَیْ بَیَّنَّا لَهُمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ
تَعَالَی وَ ما کانَ اللهُ لِیُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ ما یَتَّقُونَ وَ أَمَّا مَعْنَی الْهُدَی فَقَوْلُهُ
عَزَّوجَلَّ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ وَ مَعْنَی الْهَادِی هَاهُنَا الْمُبَیِّنُ لِمَا جَاءَ بِهِ الْمُنْذِرُ مِنْ عِنْدِ‌اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) - گمراهی بر چند گونه است؛ گونه‌ای از آن، پسندیده و گونه‌ای دیگر، نکوهیده و گونه‌ای از آن، نه پسندیده است و نه نکوهیده و گونه‌ی دیگرش گمراهیِ فراموشی است؛ امّا گمراهی پسندیده که به خداوند نسبت داده می‌شود مانند آیه: خداوند هرکس را بخواهد گمراه می‌سازد. (مدثر/31) که مراد، گمراه‌کردن ایشان از راه بهشت، به خاطر کردار خودشان است… امّا آن گمراهی که به خداوند متعال نسبت داده می‌شود همان گمراهی است که در مقابل هدایت می‌باشد و مراد از هدایت، بیان کردن است که معنای این کلام خداوند سبحان است [که فرمود]: آیا برای هدایت آنها همین کافی نیست. (سجده/26) یعنی آیا من برای مشرکان [داستان ملّت‌های گذشته را] بیان نکردم؛ همچون این کلام خداوند سبحان [که فرمود]: فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الهُدی یعنی برای قوم ثمود بیان کردیم؛ و همین معنا، مفاد این کلام خداوند متعال است [که فرمود: ممکن نیست خداوند قومی را، پس از آنکه آنها را هدایت کرد [و ایمان آوردند] گمراه [و مجازات] کند؛ مگر آنکه اموری را که باید از آن بپرهیزند، برای آنان بیان نماید [و آنها مخالفت کنند]. (توبه/115) و امّا معنای هدایت، این کلام خداوند عزّوجلّ است [که فرمود]: تو فقط بیم دهنده‌ای! و برای هر گروهی هدایت‌کننده‌ای است [و اینها همه بهانه است، نه برای جستجوی حقیقت]! . (رعد/7) و معنای هدایت‌کننده در این آیه، همان کسی است که آنچه بیم‌دهنده [یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله)] از طرف خداوند آورده است را [برای مردم] بیان می‌کند [که همان امام معصوم (علیه السلام) باشد].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص506
بحارالأنوار، ج90، ص12/ بحارالأنوار، ج5، ص208؛ «الذی هو ضد الهدی… ابین لهم مثل» محذوف/ القمی، ج1، ص359؛ «بتفاوت»
3
(فصلت/ 17)
الهادی (علیه السلام) - مِمَّا أَجَابَ بِهِ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ‌بْنُ‌مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرِیُّ (علیه السلام) فِی رِسَالَتِهِ إِلَی أَهْلِ الْأَهْوَازِ حِینَ سَأَلُوهُ عَنِ الْجَبْرِ وَ التَّفْوِیضِ… فَإِنْ قَالُوا مَا الْحُجَّهًُْ فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی یُضِلُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ قُلْنَا فَعَلَی مَجَازِ هَذِهِ الْآیَهًِْ یَقْتَضِی مَعْنَیَیْنِ أَحَدُهَمَا عَنْ کَوْنِهِ تَعَالَی قَادِراً عَلَی هِدَایَهًِْ مَنْ یَشَاءُ وَ ضَلَالَهًِْ مَنْ یَشَاءُ وَ لَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَی أَحَدِهِمَا لَمْ یَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عِقَابٌ عَلَی مَا شَرَحْنَاهُ وَ الْمَعْنَی الْآخَرُ أَنَّ الْهِدَایَهًَْ مِنْهُ التَّعْرِیفُ کَقَوْلِهِ تَعَالَی وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی.
امام هادی (علیه السلام) - از جمله فرمایشاتی که امام هادی (علیه السلام) در ضمن نامه¬اشان در جواب به مردم اهواز که از ایشان در مورد جبر و تفویض سؤال نموده بودند، این بیانات است: … اگر بپرسند: «حجّت و دلیل بر این کلام خداوند که فرمود: خدا هرکس را بخواهد [و شایسته باشد] گمراه، و هرکس را بخواهد [و لایق باشد] هدایت می‌کند. (نحل/93)، و مانند آن، چیست»؟ [در پاسخ] می‌گوییم: «بنابر مَجازی بودن [معنای گمراهی و هدایت در] این آیه، دو معنا برای این آیه می‌توان در نظر گرفت: یکی اینکه خداوند متعال بر هدایت و گمراهی هرکس که بخواهد قادر و تواناست، و اگر انسان‌ها را [با قدرت خویش] بر یکی از هدایت یا گمراهی وادار نماید آنها نه سزاوار پاداش خواهند بود و نه عذاب، به همان ترتیبی که قبلاً بیان کردیم. معنای دیگر آیه این است که هدایت از جانب خداوند، همان شناساندن [راه هدایت از گمراهی] باشد مانند این کلام خداوند [که فرمود]: وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الهُدی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص508
الاحتجاج، ج2، ص453/ بحارالأنوار، ج5، ص24؛ «فان قالوا ماالحجهًْ… ماشرحناه» محذوف
4
(فصلت/ 17)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین (علیه السلام) … إِنَّهُ قَادِرٌ عَلَی هِدَایَهًِْ مَنْ یَشَاءُ وَ ضَلَالِ مَنْ یَشَاءُ وَ إِذَا أَجْبَرَهُمْ بِقُدْرَتِهِ عَلَی أَحَدِهِمَا لَمْ یَجِبْ لَهُمْ ثَوَابٌ وَ لَا عَلَیْهِمْ عِقَابٌ عَلَی نَحْوِ مَا شَرَحْنَا فِی الْکِتَابِ وَ الْمَعْنَی الْآخَرُ أَنَّ الْهِدَایَهًَْ مِنْهُ تَعْرِیفُهُ کَقَوْلِهِ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ أَیْ عَرَّفْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فَلَوْ أَجْبَرَهُمْ عَلَی الْهُدَی لَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یَضِلُّوا.
امام علی (علیه السلام) - از امام علی (علیه السلام) روایت شده است: … به‌راستی، او بر هدایت هرکه بخواهد و گمراه‌کردن هرکه بخواهد تواناست و هرگاه به قدرت خود مردم را به یکی از این دو راه مجبور سازد، چنانکه در این نامه شرح دادیم، پاداش کیفری برایشان واجب نیاید، و معنی دیگر اینکه مقصود از هدایت آشناساختن [به راه حقّ] است، همانند سخنش [که فرمود]: وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ یعنی [راه حق را] به آنها نشان دادیم فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الهُدی و اگر آنها را بر رهیابی مجبور کرده بودیم نمی‌توانستند گمراه شوند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص508
تحف العقول، ص474/ البرهان؛ «بتفاوت»
5
(فصلت/ 17)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ… وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی قَالَ نَهَاهُمْ عَنْ فِعْلِهِمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدَی وَ هُمْ یَعْرِفُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که پیرامون این کلام خداوند: وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الهُدی فرمود: «خداوند قوم ثمود را از کردار باطلشان نهی فرمود ولی ایشان کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند درحالی‌که [راهِ] هدایت را می‌شناختند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص508
بحارالأنوار، ج5، ص301/ المحاسن، ج1، ص276/ نورالثقلین
6
(فصلت/ 17)
الصّادق (علیه السلام) - فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ الْعَذابِ الْهُونِ فَهُوَ السَّیْفُ إِذَا قَامَ الْقَائِمُ (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
امام صادق (علیه السلام) - فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ العَذَابِ که منظور از صاعقه عذاب، شمشیر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص508
بحارالأنوار، ج24، ص72/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص776/ البرهان
7
(فصلت/ 17)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ قَوْلُهُ وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدَی وَ لَمْ یَقُلِ: اسْتَحَبَّ اللَّهُ کَما زَعَمَتِ الْمُجَبَّرَهًِْ أَنَّ الْأَفْعَالَ أَحْدَثَهَا اللَّهُ لَنَا.
علیّ‌بن‌ابراهیم (خداوند در آیه: و أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَینَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا العَمَی عَلی الهُدَی نفرموده است استحب الله؛ برخلاف تصوّر جبرگرایان که معتقدند خداوند اعمال را برای ما پدید آورده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص508
القمی، ج2، ص263/ البرهان
آیه وَ نَجَّیْنَا الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ [18]
و کسانی را که ایمان آوردند و پرهیزگار بودند نجات بخشیدیم.
آیه وَ یَوْمَ یُحْشَرُ أَعْداءُ اللهِ إِلَی النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ [19]
و [ياد كن] روزی را که دشمنان خدا به‌سوی دوزخ گردآوری می‌شوند، و آنان نگه داشته می‌شوند تا به یکدیگر محلق شوند.
1
(فصلت/ 19)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ یَوْمَ یُحْشَرُ أَعْداءُ اللهِ إِلَی النَّارِ فَهُمْ یُوزَعُونَ أَیْ یَجِیئُونَ مِنْ کُلِّ نَاحِیَهًٍْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (همچنین در آیه: و یومَ یحْشَرُ أَعْدَاء اللهِ إِلی النَّارِ فَهُمْ یوزَعُونَ کلمه‌ی یوزَعُونَ به‌معنای این است که دشمنان خداوند از هر طرف به‌سوی آتش می‌آیند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص510
القمی، ج2، ص263
آیه حَتَّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ [20]
وقتی به آن می‌رسند، گوش‌ها و چشم‌ها و پوست‌های تنشان به آنچه انجام می‌دادند گواهی می‌دهند.
1
(فصلت/ 20)
الصّادق (علیه السلام) - أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَوَارِحِ ابْنِ‌آدَمَ (علیه السلام) وَ قَسَّمَهُ عَلَیْهَا… ثُمَّ نَظَمَ مَا فَرَضَ عَلَی الْقَلْبِ وَ اللِّسَانِ وَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ فِی آیَهًٍْ أُخْرَی فَقَالَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ یَعْنِی بِالْجُلُودِ الْفُرُوجَ وَ الْأَفْخَاذَ.
امام صادق (علیه السلام) - خداوند متعال ایمان را بر جوارح فرزندان آدم (علیه السلام) واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم فرمود و برای هریک سهمی معیّن کرد. بعد از این در آیه‌ای از قرآن واجبات قلب، زبان و گوش را بیان کرده و فرموده: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُم؛ شما قبل از این خود را حفظ نمی‌کردید و گوش و دیده و پوست خود را از مردم مخفی نمی‌داشتید، مقصود از جلود در اینجا دامن‌ها و ران‌ها می‌باشند که باید مستور گردند و از انظار پوشیده بمانند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص510
الکافی، ج2، ص33/ نورالثقلین
2
(فصلت/ 20)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ یَعْرِضُ عَلَیْهِمْ أَعْمَالُهُمْ فَیُنْکِرُونَهَا فَیَقُولُونَ مَا عَمِلْنَا مِنْهَا شَیْئاً فَیَشْهَدُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَهًُْ الَّذِینَ کَتَبُوا عَلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فَقَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) فَیَقُولُونَ لِلَّهِ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ مَلَائِکَتُکَ یَشْهَدُونَ لَکَ ثُمَّ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا فَعَلُوا مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً وَ هُوَ قَولُ اللهِِیَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُ وَ هُمُ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَعِنْدَ ذَلِکَ یَخْتِمُ اللَّهُ عَلَی أَلْسِنَتِهِم وَ یَنْطِقُ جَوَارِحُهُمْ فَیَشْهَدُ السَّمْعُ بِمَا سَمِعَ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَشْهَدُ الْبَصَرُ بِمَا نَظَرَ بِهِ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَشْهَدُ الْیَدَانِ بِمَا أَخَذَتَا وَ تَشْهَدُ الرِّجْلَانِ بِمَا سَعَتَا مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَشْهَدُ الْفَرْجُ بِمَا ارْتَکَبَتْ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ ثُمَّ أَنْطَقَ اللَّهُ أَلْسِنَتَهُمْ فَیَقُولُونَ هُمْ لِجُلُودِهِم لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا فَیَقُولُونَ أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون.
علیّ‌بن‌ابراهیم (این آیه در مورد کسانی نازل‌شده که روز قیامت، کارهایشان [که در دنیا انجام داده‌اند] به ایشان نمایانده می‌شود و آنها [در مقام انکار] خواهند گفت: «ما هیچ‌یک از این کارها را انجام نداده‌ایم! فرشتگانی که اعمال آنها را ثبت و ضبط می‌کرده‌اند برضدّ آنها گواهی می‌دهند». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «در این هنگام، آنها به خداوند عرض می‌کنند: پروردگارا! اینان فرشتگان تو هستند که به نفع تو [و بر ضدّ ما] گواهی می‌دهند، آنگاه به خدا سوگند یاد می‌کنند که هیچ‌یک از آن کارها را انجام نداده‌اند؛ چنانکه خداوند [در بیان آن روز] می‌فرماید: [به خاطر بیاورید] روزی را که خداوند همه‌ی آنها را برمی‌انگیزد، آنها برای خدا نیز سوگند [دروغ] یاد می‌کنند همان‌گونه که [امروز] برای شما سوگند یاد می‌کنند. (مجادله/18) و ایشان کسانی هستند که حقّ امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را غصب نمودند. دراین‌هنگام خداوند بر زبان‌هایشان مُهر نهاده و اعضای بدنشان را به سخن در خواهد آورد؛ در نتیجه، گوش به آنچه از حرام شنیده، چشم به آنچه از حرام دیده، دو دست به آنچه از حرام گرفته‌اند و دو پا به کارهای حرامی که به‌سویشان گام نهاده‌اند، و شرمگاه به کارهای حرامی که مرتکب شده گواهی خواهند داد؛ آنگاه خداوند زبان‌هایشان را به سخن در خواهد آورد و مجرمان خطاب به پوست‌های تنشان می‌گویند: چرا بر ضدّ ما گواهی دادید؟! . آنها در پاسخ می‌گویند: همان خدایی که هر موجودی را به سخن درآورده ما را گویا ساخته [تا حقایق را بازگو کنیم]؛ و او شما را نخستین‌بار آفرید، و به‌سوی او بازگردانده می‌شوید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص510
بحارالأنوار، ج7، ص312/ نورالثقلین/ القمی، ج2، ص264؛ «بتفاوت»
3
(فصلت/ 20)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَنْ اَمِیرِ‌المُؤْمِنِینَ (علیه السلام) حَدِیثٌ طَوِیلٌ یَقُولُ فِیهِ (علیه السلام) حَاکِیاً حَالَ اَهْلِ الْمَحْشَرِ: … ثُمَّ یَجْتَمِعُونَ فِی مَوْطِنٍ آخَرَ فَیَسْتَنْطِقُونَ فِیهِ فَیَقُولُونَ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ فَیَخْتِمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ یَسْتَنْطِقُ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلَ وَ الْجُلُودَ فَتَشْهَدُ بِکُلِّ مَعْصِیَهًٍْ کَانَتْ مِنْهُمْ ثُمَّ یَرْفَعُ عَنْ أَلْسِنَتِهِمُ الْخَتْمَ فَیَقُولُونَ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ.
امام علی (علیه السلام) - امیرالمؤمنین (علیه السلام) در حدیثی طولانی احوال محشریان را اینگونه توصیف می‌کند… بعد از آن در موطن دیگر اجتماع کنند و در آن از ایشان درخواست می‌شود که سخن گویند؛ پس می‌گویند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم! . (انعام/23) بعد از آن خدای تبارک‌وتعالی مهر بر دهن‌های ایشان می‌گذارد. و از دست‌ها و پای‌ها و پوست‌ها می‌خواهد که سخن بگویند و زبان آنها را گویا می‌گرداند و آنها به هر گناهی که از ایشان سر زده شهادت می‌دهند. بعد از آن مهر را از دهان‌های ایشان برمی‌دارد و آنها به پوست‌های خود می‌گویند: چرا بر ما شهادت دادید؟ گویند: «همان خدایی که هر موجودی را به سخن درآورده ما را گویا ساخته است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص510
بحارالأنوار، ج7، ص117/ نورالثقلین
4
(فصلت/ 20)
الباقر (علیه السلام) - وَ لَیْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوَارِحُ عَلَی مُؤْمِنٍ إِنَّمَا تَشْهَدُ عَلَی مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَهًُْ الْعَذَابِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُعْطَی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلا.
امام باقر (علیه السلام) - جوارح بر ضدّ مؤمن گواهی نمی‌دهند بلکه برای آن گروهی که مستحقّ عذاب هستند گواهی می‌دهند و مؤمن نامه‌ی عملش به دست راستش داده می‌شود. خداوند متعال می‌فرماید: کسانی که نامه‌ی عملشان به دست راستشان داده شود، آن را [با شادی و سرور] می‌خوانند و به قدر رشته‌ی شکاف هسته‌ی خرمایی به آنان ستم نمی‌شود! . (اسراء/71).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص512
الکافی، ج2، ص32/ نورالثقلین
آیه وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ [21]
آنها به پوست‌های خود می‌گویند: «چرا برضدّ ما گواهی دادید»؟! جواب می‌دهند: «همان خدایی که هرموجودی را به سخن در آورده ما را گویا ساخته [تا حقايق را بازگو كنيم]؛ و او شما را نخستین‌بار آفرید، و به‌سوی او بازگردانده می‌شوید».
1
(فصلت/ 21)
الصّادق (علیه السلام) - فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی قَوْمٍ یَعْرِضُ عَلَیْهِمْ أَعْمَالُهُمْ فَیُنْکِرُونَهَا فَیَقُولُونَ مَا عَمِلْنَا مِنْهَا شَیْئاً فَیَشْهَدُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَهًُْ الَّذِینَ کَتَبُوا عَلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فَقَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) فَیَقُولُونَ لِلَّهِ یَا رَبِّ هَؤُلَاءِ مَلَائِکَتُکَ یَشْهَدُونَ لَکَ ثُمَّ یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا فَعَلُوا مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً منها و هو قول الله یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُم وَ هُمُ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَعِنْدَ ذَلِکَ یَخْتِمُ اللَّهُ عَلَی أَلْسِنَتِهِم و یَنْطِقُ جَوَارِحُهُمْ فَیَشْهَدُ السَّمْعُ بِمَا سَمِعَ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَشْهَدُ الْبَصَرُ بِمَا نَظَرَ بِهِ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَشْهَدُ الْیَدَانِ بِمَا أَخَذَتَا وَ تَشْهَدُ الرِّجْلَانِ بِمَا سَعَتَا مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَشْهَدُ الْفَرْجُ بِمَا ارْتَکَبَتْ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ ثُمَّ أَنْطَقَ اللَّهُ أَلْسِنَتَهُمْ فَیَقُولُونَ هُمْ لِجُلُودِهِم لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا فَیَقُولُونَ أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون.
امام صادق (علیه السلام) - این آیه درباره‌ی قومی نازل شده است که اعمالشان بر آنها عرضه می‌شد امّا آنها را انکار می‌کردند و می‌گفتند: «ما چنین اعمالی را انجام نداده‌ایم». در نتیجه فرشتگانی که اعمالشان را تثبیت می‌کردند علیه آنها شهادت می‌دهند. امّا آن افراد در پیشگاه خداوند عرض می‌کنند: «پروردگارا! اینها فرشتگان تو هستند و به نفع تو شهادت می‌دهند». سپس به خداوند قسم یاد می‌کنند که مرتکب چنین اعمالی نشده‌اند. این همان فرموده پروردگار است که در آن درباره‌ی چنین افرادی، چنین بیان فرموده است: [به خاطر بیاورید] روزی را که خداوند همه‌ی آنها را برمی‌انگیزد، آنها برای خدا نیز سوگند [دروغ] یاد می‌کنند. (مجادله/18) آنها همان کسانی هستند که حقّ امیرالمؤمنین (علیه السلام) را غصب کرده‌اند. دراین‌هنگام خداوند بر دهان‌هایشان مهر سکوت می‌زند و اعضای بدنشان شروع به سخن‌گفتن می‌کند. گوش به امور حرامی که شنیده است گواهی می‌دهد. چشم به دیدن اشیایی که خداوند آنها را حرام اعلام کرده بود، اعتراف می‌کند. دست‌ها به آنچه گرفته بودند؛ پاها به تلاش برای رفتن به مکان‌هایی که خداوند بر فرد حرام کرده بود و عورت فرد به اعمال حرامی که مرتکب شده بود، اذعان می‌کنند. دراین‌هنگام خداوند مهر سکوت را از روی زبان‌هایشان بر می‌دارد. در نتیجه آنها خطاب به پوست‌هایشان می‌گویند: «لمَ شَهِدتُّمْ عَلینَا قَالوا أَنطَقَنَا اللهُ الذِی أَنطَقَ کُل شَیءٍ و هُو خَلقَکُمْ أَول مَرَّةٍ و إِلیهِ تُرْجَعُونَ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص512
بحارالأنوار، ج7، ص312/ القمی، ج2، ص264؛ «فانها نزلت… غصبوا امیرالمومنین» زیادهًْ/ البرهان
2
(فصلت/ 21)
الصّادق (علیه السلام) - أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَوَارِحِ ابْنِ‌آدَمَ (علیه السلام) وَ قَسَّمَهُ عَلَیْهَا… ثُمَّ نَظَمَ مَا فَرَضَ عَلَی الْقَلْبِ وَ اللِّسَانِ وَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ فِی آیَهًٍْ أُخْرَی فَقَالَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ یَعْنِی بِالْجُلُودِ الْفُرُوجَ وَ الْأَفْخَاذَ.
امام صادق (علیه السلام) - ایمان را بر جوارح فرزندان آدم (علیه السلام) واجب گردانید و آن را بر اعضاء تقسیم فرمود. سپس خداوند آنچه بر قلب و چشم و زبان واجب است، در یک آیه به نظم در آورده و فرموده: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ که منظور از پوست‌ها، عورت‌ها و ران‌ها است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص512
الکافی، ج2، ص33
3
(فصلت/ 21)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - قالُوا یَعْنِی الْکُفَّارِ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا أَی یُعَاتَبُونَ أعضَاءَهُم فَیَقُولُونَ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَی فَتَقُولُ جُلُودُهُمْ فِی جوابِهِم أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ أَیْ مِمَّا یَنْطِقَ وَ الْمَعْنَی أَعْطَانَا اللَّهُ آلهًْ النُّطْقِ وَ القُدرَهًَْ عَلَیْهِ وَ تَمَّ الْکَلَامَ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ فِی الْآخِرَهًِْ.
ابن‌عبّاس (قالُوا یعنی کافران خواهند گفت؛ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا یعنی کافران، اعضای بدن خویش را مورد سرزنش قرار داده و گویند: چرا بر ضدّ ما گواهی دادید؟! قالُوا یعنی پوست‌های تنشان در پاسخ آنها می‌گویند، أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ یعنی [همان خدایی که] هر موجودِ دارای توانِ سخن‌گفتن [را به سخن در آورده ما را نیز گویا ساخته است]، و معنایش این است که خداوند، وسیله‌ی سخن گفتن و توانایی بر آن را به ما عنایت کرده است. در اینجا سخنِ اعضای بدن تمام می‌شود؛ آنگاه خداوند سبحان می‌فرماید: وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ [بازگشتتان] در روز قیامت [به‌سوی اوست].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص512
بحارالأنوار، ج7، ص310
4
(فصلت/ 21)
الباقر (علیه السلام) - وَ لَیْسَتِ الْجَوَارِحُ تَشْهَدُ عَلی مُؤْمِنٍ، إِنَّمَا تَشْهَدُ عَلی مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَهًُْ الْعَذَابِ، فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُعْطَی کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ؛ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا.
امام باقر (علیه السلام) - جوارح برضدّ مؤمن گواهی نمی‌دهند بلکه برای آن گروهی که مستحقّ عذاب هستند گواهی می‌دهند و مؤمن نامه‌ی عملش به دست راستش داده می‌شود. خداوند متعال می‌فرماید: کسانی که نامه‌ی عملشان به دست راستشان داده شود، آن را [با شادی و سرور] می‌خوانند و به قدر رشته‌ی شکاف هسته‌ی خرمایی به آنان ستم نمی‌شود! . (اسراء/71).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص514
بحرالعرفان، ج14، ص107
5
(فصلت/ 21)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - خُتِمَ عَلَی الْأَفْوَاهِ فَلَا تَکَلَّمُ وَ قَدْ تَکَلَّمَتِ الْأَیْدِی وَ شَهِدَتِ الْأَرْجُلُ وَ نَطَقَتِ الْجُلُودُ بِمَا عَمِلُوا {فَ} لا یَکْتُمُونَ اللهَ حَدِیثا.
امام علی (علیه السلام) - [روز قیامت] بر دهان‌ها مُهر نهاده می‌شود در نتیجه، سخنی نمی‌گویند و دست‌ها به سخن در می‌آیند و پاها گواهی می‌دهند و پوست‌ها در مورد آنچه صاحبانشان انجام داده‌اند، به زبان می‌آیند، هیچ سخنی را از خدا پنهان نتوانند کرد. (نساء/42)
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص514
بحارالأنوار، ج7، ص313
6
(فصلت/ 21)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَمَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ کَمَا أَمَرَکُمْ أَنْ تَحْتَاطُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ أَدْیَانِکُمْ وَ أَمْوَالِکُمْ بِاسْتِشْهَادِ الشُّهُودِ الْعُدُولِ عَلَیْکُمْ فَکَذَلِکَ قَدِ احْتَاطَ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَکُمْ فِی اسْتِشْهَادِ الشُّهُودِ عَلَیْهِمْ فَلِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی کُلِّ عَبْدٍ رُقَبَاءُ مِنْ کُلِّ خَلْقِهِ وَ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ یَحْفَظُونَ عَلَیْهِ مَا یَکُونُ مِنْهُ مِنْ أَعْمَالِهِ وَ أَقْوَالِهِ وَ أَلْفَاظِهِ وَ أَلْحَاظِهِ وَ الْبِقَاعُ الَّتِی تَشْتَمِلُ عَلَیْهِ شُهُودُ رَبِّهِ لَهُ أَوْ عَلَیْهِ وَ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ وَ الشُّهُورُ شُهُودُهُ عَلَیْهِ أَوْ لَهُ وَ سَائِرُ عِبَادِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِینَ شُهُودُهُ عَلَیْهِ أَوْ لَهُ وَ حَفَظَتُهُ الْکَاتِبُونَ أَعْمَالَهُ شُهُودٌ لَهُ أَوْ عَلَیْهِ فَکَمْ یَکُونُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مِنْ سَعِیدٍ بِشَهَادَتِهَا لَهُ وَ کَمْ یَکُونُوا یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ مِنْ شَقِیٍّ بِشَهَادَتِهَا عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَبْعَثُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عِبَادَهُ أَجْمَعِینَ وَ إِمَاءَهُ فَیَجْمَعُهُمْ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ یَنْفُذُهُمُ الْبَصَرُ وَ یُسْمِعُهُمُ الدَّاعِی وَ یُحْشَرُ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامُ وَ یُسْتَشْهَدُ الْبِقَاعُ وَ الشُّهُورُ عَلَی أَعْمَالِ الْعِبَادِ فَمَنْ عَمِلَ صَالِحاً شَهِدَتْ لَهُ جَوَارِحُهُ وَ بِقَاعُهُ وَ شُهُورُهُ وَ أَعْوَامُهُ وَ سَاعَاتُهُ وَ أَیَّامُهُ وَ لَیَالِی الْجَمْعِ وَ سَاعَاتُهَا وَ أَیَّامُهَا فَیَسْعَدُ بِذَلِکَ سَعَادَهًَْ الْأَبَدِ وَ مَنْ عَمِلَ سُوءاً شَهِدَتْ عَلَیْهِ جَوَارِحُهُ وَ بِقَاعُهُ وَ شُهُورُهُ و أَعْوَامُهُ وَ سَاعَاتُهُ وَ لَیَالِی الْجَمْعِ وَ سَاعَاتُهَا وَ أَیَّامُهَا فَیَشْقَی بِذَلِکَ شَقَاءَ الْأَبَدِ فَاعْمَلُوا لِیَوْمِ الْقِیَامَهًِْ وَ أَعِدُّوا الزَّادَ لِیَوْمِ الْجَمْعِ یَوْمَ التَّنادِ وَ تَجَنَّبُوا الْمَعَاصِیَ فَبِتَقْوَی اللَّهِ یُرْجَی الْخَلَاص.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - همان‌گونه که خداوند عزّوجلّ به شما فرمان داد تا با گرفتن گواهانی دادگر، برای [حفظِ] جان، دین و دارایی‌هایتان دور اندیشی نمایید، همان‌سان خود نیز به‌عنوان دوراندیشی، [هم] برضدّ بندگان و [هم] به نفع آنان گواهانی بر ایشان گرفته است؛ پس خداوند عزّوجلّ بر هر بنده‌ای، نگاهبانانی از آفریدگانش گمارده است و [برای انسان] مأمورانی است که پی‌درپی، از پیش‌رو، و از پشت‌سر او را از فرمان خدا [حوادث غیر حتمی] حفظ می‌کنند. (رعد/11) و مراقب رفتار، گفتار، آنچه بر زبان می‌آورد و [حتّی] نگاه‌های مخفی‌اش هستند. و آن قسمت‌هایی از زمین که آن بنده را در برگرفته گواهانِ پروردگارش هستند که به نفع یا بر ضدّ او گواهی می‌دهند؛ و [همچنین شب‌ها، روزها و ماه‌ها گواهانِ خداوند برضدّ او یا به نفعش هستند؛ و [همچنین] دیگر بندگان مؤمن خدا و نیز نگاهبانانی که بر او گماشته شده‌اند تا اعمالش را بنگارند [همگی] به نفع او یا برضدّش گواه خواهند بود. پس چه بسیارند کسانی که روز قیامت سعادتمند خواهند شد به خاطر اینکه آن گواهان به نفعشان گواهی خواهند داد؛ و چه فراوانند کسانی که روز قیامت تیره‌بخت خواهند شد به خاطر اینکه آن گواهان به ضررشان گواهی خواهند داد. خداوند عزّوجلّ روز قیامت تمام بندگانش از مرد و زن را برانگیخته و در یک‌جا گرد می‌آورد، [در آن حال] چشمِ بیننده‌ی خدا آنها را می‌نگرد و ندادهنده، ندای خویش را به گوش آنها می‌رساند و شب‌ها و روزها گردآوری شده و از زمین‌ها و ماه‌ها بر اعمال بندگان گواهی خواسته خواهد شد؛ پس هرکس کار نیکی انجام داده باشد اعضای بدنش، مکان‌هایی که بر آنها گام نهاده، ماه‌ها، سال‌ها، ساعت‌ها، روزها، شب‌های جمعه و ساعت‌ها و روزهای جمعه‌ی عمرش به نفع او گواهی خواهند داد و با این گواهی‌ها، او به نیک‌بختی ابدی خواهد رسید. و هرکس کار بدی انجام داده باشد اعضای بدنش، مکان‌هایی که بر آنها گام نهاده، ماه‌ها، سال‌ها، ساعت‌ها، شب‌های جمعه و ساعت‌ها و روزهای جمعه‌ی عمرش بر ضدّ او گواهی خواهند داد و با این گواهی‌ها، او به بدبختی ابدی گرفتار خواهد شد. پس [ای مردم] برای روز قیامت تلاش نمایید و برای روزی که همه‌ی خلایق در آن روز جمع می‌شوند، روزی که مردم یکدیگر را [برای نجات خود از عذاب] ندا می‌دهند [ولی صدایشان به جایی نمی‌رسد] توشه برگیرید و از نافرمانی‌ها دوری گزینید که تنها با تقوای الهی است که امید رهایی می‌رود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص514
بحارالأنوار، ج7، ص316
آیه وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ [22]
شما اگر گناهانتان را مخفی می‌کردید نه به خاطر این بود که از شهادت گوش‌ها و چشم‌ها و پوست‌های تنتان بیم داشتید [زيرا باور نمى‌داشتيد آنها به سخن درآيند]، بلکه شما گمان می‌کردید که خداوند بسیاری از اعمالی را که [پنهانى] انجام می‌دهید نمی‌داند.
1
(فصلت/ 22)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی قَدْ فَرَضَ عَلَی جَوَارِحِکَ کُلِّهَا فَرَائِضَ یَحْتَجُّ بِهَا عَلَیْکَ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ یَسْأَلُکَ عَنْهَا وَ ذَکَّرَهَا وَ وَعَظَهَا وَ حَذَّرَهَا وَ أَدَّبَهَا… قَالَ عَزَّوجَلَّ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ یَعْنِی بِالْجُلُودِ الْفُرُوجَ.
امام علی (علیه السلام) - خدای متعال بر کلّیه‌ی اعضاء تو وظایف و واجباتی را مقرّر و مفروض داشته است که در روز قیامت به‌وسیله‌ی آنها بر تو احتجاج می‌کند، و از آنها سؤال می‌نماید. و آن اعضاء را تذکّر داده و موعظه کرده و برحذر داشته و تأدیب نمود. خدای عزّوجلّ فرموده است: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ و مقصود از جلود (پوست‌ها) در اینجا فروج و عورت است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص516
من لایحضره الفقیه، ج2، ص626/ وسایل الشیعهًْ، ج2، ص168
2
(فصلت/ 22)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ أَمَّا الْإِیمَانُ وَ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ وَ زِیَادَتُهُ وَ نُقْصَانُهُ فَالْإِیمَانُ بِاللَّهِ تَعَالَی هُوَ أَعْلَی الْأَعْمَالِ دَرَجَهًًْ وَ أَشْرَفُهَا مَنْزِلَهًًْ وَ أَسْنَاهَا حَظّاً أفَقَالَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ یَعْنِی بِالْجُلُودِ هُنَا الْفُرُوجَ وَ الْأَفْخَاذَ.
امام علی (علیه السلام) - ایمان و کفر و شرک و کم و زیادی آنها از این قرار است، ایمان به خداوند بالاترین اعمال می‌باشد و در مرتبه‌ی عالی قرار دارد، و گرامی‌تر از آن مقامی نیست و بهره‌اش از همه افزون‌تر است. و فرموده است: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ مقصود از جلود در این آیه‌ی شریفه عورت‌ها و ران‌ها می‌باشند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص516
بحارالأنوار، ج76، ص66
3
(فصلت/ 22)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی مَا فَرَضَ الْإِیمَانَ عَلَی جَارِحَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ وَ مَا مِنْ جَارِحَهًٍْ مِنْ جَوَارِحِ الْإِنْسَانِ إِلَّا وَ قَدْ وُکِلَتْ بِغَیْرِ مَا وُکِلَتْ بِهِ الْأُخْرَی… فنَظَمَ تَعَالَی مَا فَرَضَ عَلَی السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْفَرْجِ فِی آیَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ فَقَالَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ یَعْنِی بِالْجُلُودِ هُنَا الْفُرُوج.
امام علی (علیه السلام) - خداوند متعال برای هریک از اعضاء و جوارح انسانی وظیفه‌ای را معیّن کرده است که این وظیفه به عضوی دیگر ارتباط ندارد. بعد از این آنچه را که بر گوش و چشم و عورت واجب کرده همه را در یک آیه ذکر کرده و گفته: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ، مقصود از جلود در این آیه‌ی شریفه عورت‌ها می‌باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص516
مستدرک الوسایل، ج2، ص146/ بحارالأنوار، ج7، ص318؛ «ان الله تعالی ما فرض… به الاخری» محذوف/ بحارالأنوار، ج51، ص90/ الکافی، ج2، ص36؛ «ان الله تعالی ما فرض… به الاخری» محذوف/ البرهان
4
(فصلت/ 22)
الصّادق (علیه السلام) - أَنَّ سَائِلًا سَأَلَهُ عَنْ، أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ… قَالَ الإیمَانُ بِاللهِ… ثُمَّ نَظَمَ مَا فَرَضَ عَلَی الْقَلْبِ وَ اللِّسَانِ وَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ فِی آیَهًٍْ وَاحِدَهًٍْ فَقَالَ وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ یَعْنِی بِالْجُلُودِ الْفُرُوجَ وَ الْأَفْخَاذ.
امام صادق (علیه السلام) - شخصی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: «کدامین کردار نزد خداوند عزّوجلّ برتر است»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «ایمان‌آوردن به خداوند… آنگاه خداوند آنچه بر دل، زبان، گوش و چشم واجب ساخته را در یک آیه جمع‌آوری نموده و فرمود: از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند. (اسراء/36). و فرمود: وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ که مراد از پوست‌ها در این آیه [که روز قیامت، گواهی می‌دهند] شرمگاه‌ها و ران‌ها می‌باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص516
دعایم الإسلام، ج1، ص6/ بحارالأنوار، ج25، ص66؛ «بتفاوت»
5
(فصلت/ 22)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - هُمُ الَّذِینَ غَصَبُوا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَعِنْدَ ذَلِکَ یَخْتِمُ اللَّهُ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ وَ یُنْطِقُ جَوَارِحَهُمْ فَیَشْهَدُ السَّمْعُ بِمَا سَمِعَ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَشْهَدُ الْبَصَرُ بِمَا نَظَرَ بِهِ إِلَی مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَشْهَدُ الْیَدَانِ بِمَا أَخَذَتَا وَ تَشْهَدُ الرِّجْلَانِ بِمَا سَعَتَا فِیمَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَشْهَدُ الْفَرْجُ بِمَا ارْتَکَبَ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ ثُمَّ أَنْطَقَ اللَّهُ أَلْسِنَتَهُمْ وَ قالُوا هُمْ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ
الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَیْ مِنَ اللَّهِ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ الْجُلُودُ الْفُرُوجُ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِین.
علیّ‌بن‌ابراهیم (ایشان [یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللهُ جَمیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُون روزی که خدا همه آنها را زنده می‌کند، هم چنان که برای شما قسم می‌خوردند برای او هم قسم خواهند خورد. و می‌پندارند که سودی خواهند برد. آگاه باشید که دروغگویانند. (مجادله/18)] کسانی هستند که حقّ امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را غصب نمودند. در این هنگام خداوند بر زبان‌هایشان مُهر نهاده و اعضای بدنشان را به سخن در خواهد آورد؛ در نتیجه، گوش به آنچه از حرام شنیده، چشم به آنچه از حرام دیده، دو دست به آنچه از حرام گرفته‌اند و دو پا به کارهای حرامی که به‌سویشان گام نهاده‌اند، و شرمگاه به کارهای حرامی که مرتکب شده گواهی خواهند داد؛ آنگاه خداوند زبان‌هایشان را به سخن در خواهد آورد و مجرمان خطاب به پوست‌های تنشان می‌گویند:ِلمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ* وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ یعنی [اگر گناهانتان را] از خداوند [مخفی می‌کردید] أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ مراد از پوست‌ها در اینجا، شرمگاه‌ها است. وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص516
القمی، ج2، ص264/ بحارالأنوار، ج7، ص312؛ «بتفاوت»
گمان
1
(فصلت/ 22)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ الْکُفَّارَ کَانُوا یَقُولُونَ: إِنَّ اللَّهَ لَا یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِنَا وَ لَکِنَّهُ یَعْلَمُ مَا نُظْهِرُ.
ابن‌عبّاس (کافران می‌گفتند: «خداوند از آنچه درون خویش نهان می‌داریم آگاهی ندارد بلکه فقط از آنچه آشکار می‌کنیم، آگاه است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص518
بحرالعرفان، ج14، ص106
آیه وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرینَ [23]
آری این گمانی [ناروا] بود که درباره‌ی پروردگارتان داشتید و همان موجب هلاکت شما شد، و سرانجام از زیانکاران شدید.
1
(فصلت/ 23)
الصّادق (علیه السلام) - یُؤْتَی بِعَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ فَیَقُولُ اللَّهُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِطَاعَتِی أَ لَمْ أَنْهَکَ عَنْ مَعْصِیَتِی فَیَقُولُ بَلَی یَا رَبِّ وَ لَکِنْ غَلَبَتْ عَلَیَّ شَهْوَتِی فَإِنْ تُعَذِّبْنِی فَبِذَنْبِی لَمْ تَظْلِمْنِی فَیَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَقُولُ مَا کَانَ هَذَا ظَنِّی بِکَ فَیَقُولُ مَا کَانَ ظَنُّکَ بِی قَالَ کَانَ ظَنِّی بِکَ أَحْسَنَ الظَّنِّ فَیَأْمُرُ اللَّهُ بِهِ إِلَی الْجَنَّهًِْ فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَقَدْ نَفَعَکَ حُسْنُ ظَنِّکَ بِیَ السَّاعَهًَْ.
امام صادق (علیه السلام) - روز قیامت بنده‌ای که به خود [در اثر گناه] ستم کرده آورده می‌شود، خداوند می‌گوید: «آیا تو را به فرمانبریم امر نکرده بودم، و از معصیتم باز نداشته بودم»؟! گوید: «بلی، پروردگارم ولی شهوتم بر من غلبه کرد، پس اگر عذابم کنی به‌واسطه‌ی گناهم می‌باشد و به من ستم روا نداشته‌ای». خداوند فرمان می‌دهد او به‌سوی آتش ببرند، گوید: «خدایا! گمانم به تو این نبود [که به آتش مرا ببری]»، خداوند گوید: «گمانت درباره‌ی من چه بود»؟ گوید: «من بهترین گمان را به تو داشتم»! دراین‌هنگام خداوند گوید: «او را به بهشت ببرید»، سپس خداوند گوید: «ای بنده‌ام دراین‌هنگام گمان خوبت نسبت به من تو را نفع و سود بخشید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص518
بحارالأنوار، ج7، ص288
2
(فصلت/ 23)
الصّادق (علیه السلام) - یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَخَافَ اللَّهَ خَوْفاً کَأَنَّهُ یُشْرِفُ عَلَی النَّارِ وَ یَرْجُوَهُ رَجَاءً کَأَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهًِْ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ… ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ بِهِ إِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ إِنْ شَرّاً فَشَرّاً.
امام صادق (علیه السلام) - برای مؤمن سزاوار است که از خدا بترسد آن‌گونه که گویا به آتش وارد می‌شود و امیدوار به خدا باشد آن‌گونه که خود را از اهل بهشت بداند، سپس فرمود: ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ. خداوند متعال در نزد گمان بنده‌ی خود است [طبق آن پاداش می‌دهد] اگر خوب شد خوب باشد و اگر بد شد بد باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص518
بحارالأنوار، ج7، ص311/ نورالثقلین/ البرهان
3
(فصلت/ 23)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ‌بْنِ‌الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّ آخِرَ عَبْدٍ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَی النَّارِ فَیَلْتَفِتُ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَعْجِلُوهُ فَإِذَا أُتِیَ بِهِ قَالَ لَهُ عَبْدِی لِمَ الْتَفَتَّ فَیَقُولُ یَا رَبِّ مَا کَانَ ظَنِّی بِکَ هَذَا فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ عَبْدِی مَا کَانَ ظَنُّکَ بِی فَیَقُولُ یَا رَبِّ کَانَ ظَنِّی بِکَ أَنْ تَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی وَ تُدْخِلَنِی جَنَّتَکَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَلَائِکَتِی وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ آلَائِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی مَا ظَنَّ بِی هَذَا سَاعَهًًْ مِنْ حَیَاتِهِ خَیْراً
قَطُّ وَ لَوْ ظَنَّ بِی سَاعَهًًْ مِنْ حَیَاتِهِ خَیْراً مَا رَوَّعْتُهُ بِالنَّارِ أَجِیزُوا لَهُ کَذِبَهُ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّهًَْ ثُمَّ قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) مَا ظَنَّ عَبْدٌ بِاللَّهِ خَیْراً إِلَّا کَانَ لَهُ عِنْدَ ظَنِّهِ وَ مَا ظَنَّ بِهِ سُوءاً إِلَّا کَانَ اللَّهُ عِنْدَ ظَنِّهِ بِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ.
امام صادق (علیه السلام) - عبدالرحمان‌بن‌حجّاج از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: آخرین بنده‌ای که امر شود او را به دوزخ ببرند، بازگشته و نگاهی می‌کند. خدای گرامی و بزرگ می‌فرماید: «او را باز گردانید»، پس هنگامی‌که او را نزد خدا می‌برند خداوند می‌فرماید: «ای بنده‌ی من! چرا روی برگرداندی و نگاه کردی»؟ بنده عرض کند: «پروردگارا! گمان من به تو اینگونه نبود». خداوند فرماید: «ای بنده‌ی من! درباره‌ی من چه گمانی داشتی»؟ بنده عرض می‌کند: «پروردگارا! گمان می‌کردم که گناهم را می‌بخشی و مرا در بهشت خویش جای می‌دهی». خداوند فرماید: «ای فرشتگان من به عزّت و بزرگی و نعمت‌ها و بلاها و بلند مرتبتی خویش سوگند که هرگز در طول عمرش این گمان نیک را به من نداشت و اگر ساعتی در عمرش به من نیک گمان بود او را به آتش دوزخ نمی‌ترساندم. دروغ او را بپذیرید و به بهشت وارد کنید». سپس امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هیچ بنده‌ای به خداوند نیک گمان نباشد جز آنکه خداوند نیز با او همان‌طور رفتار کند و هیچ بنده‌ای به او بدگمان نباشد جز آنکه خدا نیز با او همان‌طور رفتار نماید و این سخن همان فرموده خدای گرامی و بزرگ است: وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص518
وسایل الشیعهًْ، ج15، ص231/ بحارالأنوار، ج7، ص287/ بحارالأنوار، ج67، ص384/ القمی، ج2، ص264 و جامع الأخبار، ص99 و الزهد، ص97؛ «تفاوت لفظی» / ثواب الأعمال، ص173/ نورالثقلین/ البرهان
4
(فصلت/ 23)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ یَظُنُّ بِاللَّهِ خَیْراً الَّا کَانَ عِنْدَ ظَنِّهِ بِهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ اردیکم فاصبحتم مِنَ الْخاسِرِینَ* فَانٍ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ یُعْنَی یخسروا وَ یخسئوا وَ انَّ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ أَی لَا یُجَابُوا الَی ذَلِکَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هیچ بنده‌ای گمان نیک به خدا نمی‌برد مگر اینکه خداوند طبق گمانش با او رفتار می‌کند؛ این است که خداوند فرموده: وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ* فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ؛ یعنی زیانکار خواهند بود و به دوزخ رانده می‌شوند و إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ المُعْتَبین؛ یعنی عذرشان پذیرفته نخواهد شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص520
بحرالعرفان، ج14، ص107
5
(فصلت/ 23)
الرّضا (علیه السلام) - إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أُوقِفَ الْمُؤْمِنُ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَعَالَی فَیَکُونُ هُوَ الَّذِی یَلِی حِسَابَهُ فَیَعْرِضُ عَلَیْهِ عَمَلَهُ فَیَنْظُرُ فِی صَحِیفَتِهِ فَأَوَّلُ مَا یَرَی سَیِّئَاتُهُ فَیَتَغَیَّرُ لِذَلِکَ لَوْنُهُ وَ تَرْعَشُ فَرَائِصُهُ وَ تَفْزَعُ نَفْسُهُ ثُمَّ یَرَی حَسَنَاتِهِ فَتَقَرُّ عَیْنُهُ وَ تُسَرُّ نَفْسُهُ وَ یَفْرَحُ ثُمَّ یَنْظُرُ إِلَی مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ الثَّوَابِ فَیَشْتَدُّ فَرَحُهُ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی لِلْمَلَائِکَهًِْ احْمِلُوا الصُّحُفَ الَّتِی فِیهَا الْأَعْمَالُ الَّتِی لَمْ یَعْمَلُوهَا قَالَ فَیَقْرَءُونَهَا فَیَقُولُونَ وَ عِزَّتِکَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّا لَمْ نَعْمَلْ مِنْهَا شَیْئاً فَیَقُولُ صَدَقْتُمْ وَ لَکِنَّکُمْ نَوَیْتُمُوهَا فَکَتَبْنَاهَا لَکُمْ ثُمَّ یُثَابُونَ عَلَیْهَا.
امام رضا (علیه السلام) - هنگامی‌که روز قیامت فرا رسد مؤمن را در مقابل خداوند قرار می‌دهند، و او خود به حساب و کتاب او می‌رسد، نامه‌ی عمل او را به دستش می‌دهند و او در آن می‌نگرد. هنگامی‌که متوجّه گناهانش می‌گردد، چهره‌اش تغییر می‌کند و بدنش می‌لرزد و جانش درهم می‌ریزد، بعد از آن متوجّه کارهای نیکش می‌شود، در اینجا خوشحال می‌شود، و خوشحال می‌گردد و روحش شادمان می‌شود. بعد از آن متوجّه پاداش‌هایی می‌گردد که خداوند برای او مهیّا کرده است، در اینجا بسیار خوشحال می‌شود، سپس خداوند به فرشتگان امر می‌کند بروید صحیفه‌ی اعمالی که آنها را مورد عمل قرار نداده‌اند بیاورید. هنگامی‌که فرشتگان آن نامه‌ها را به نظر آنها می‌رسانند می‌گویند: «بار خدایا! خود می‌دانید که ما این اعمال را انجام نداده‌ایم»، خداوند می‌فرماید: «شما راست می‌گویید ولی چون شما نیّت کردید آن کارها را بکنید ما هم آن اعمال را در نامه‌ی اعمال شما نوشتیم و اینک ثواب آنها را به شما می‌دهیم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص520
بحارالأنوار، ج7، ص289
آیه فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبینَ [24]
دوزخ جایگاه آن‌هاست؛ خواه صبر کنند [يا نكنند] و اگر تقاضای عفو کنند، مورد عفو قرار نمی‌گیرند.
1
(فصلت/ 24)
الصّادق (علیه السلام) - قَوْلُهُ فَإِنْ یَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْویً لَهُمْ یَعْنِی یَخْسَرُوا وَ یَخْسَئُوا، وَ إِنْ یَسْتَعْتِبُوا فَما هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِینَ أَیْ لَا یُجَابُوا إِلَی ذَلِکَ.
امام صادق (علیه السلام) - منظور از فَإِن یصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوی لهُمْ آن است که آنان دچار زیان شده و در روز قیامت مبعوث می‌شوند. وإِن یسْتَعْتِبُوا فَمَا هُم مِّنَ المُعْتَبِینَ یعنی به این درخواست آنان پاسخ داده نمی‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص520
القمی، ج2، ص265/ البرهان
آیه وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرینَ [25]
ما برای آنها همنشینانی [زشت سيرت] قرار دادیم که زشتی‌ها را از پیش‌رو و پشت‌سر آنها در نظرشان جلوه دادند؛ و فرمان الهی درباره‌ی آنان تحقّق یافت و به سرنوشت اقوام گمراهی از جنّ و انس که قبل از آنها بودند گرفتار شدند؛ به‌یقین آنها زیانکار بودند.
1
(فصلت/ 25)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی عَبْدِ‌اللهِ (علیه السلام) قَوْلُهُ وَ قَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَناءَ یَعْنِی الشَّیَاطِینَ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ الْأَرْدِیَاءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ أَیْ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ وَ مَا خَلْفَهُمْ أَیْ مَا یُقَالُ لَهُمْ: إِنَّهُ یَکُونُ خَلْفَکُمْ کُلَّهُ بَاطِلٌ وَ کَذِبٌ وَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ وَ الْعَذَابُ.
امام صادق (علیه السلام) - وقَیَّضْنَا لهُمْ قُرَنَاء به این معناست که برای آنها از میان شیاطین پست، اعمّ از انسان و جنّ، همنشینانی قرار داده‌ایم. فَزَیَّنُوا لهُم مَّا بَینَ أَیدِیهِمْ یعنی اعمالشان، و مَا خَلفَهُمْ یعنی آنچه بدیشان گفته می‌شد مبنی‌براینکه مطالب گفته شده درباره‌ی حوادثی که در آینده روی می‌دهد همگی باطل و دروغ است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
القمی، ج2، ص265
آیه وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ [26]
کافران گفتند: «به این قرآن گوش فرا ندهید؛ و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید، شاید پیروز شوید».
1
(فصلت/ 26)
الصّادق (علیه السلام) - قَوْلُهُ وَ الْغَوْا فِیهِ أَیْ صَیِّرُوهُ سُخْرِیَّهًًْ وَ لَغْواً.
امام صادق (علیه السلام) - و کلام خداوند وَ الْغَوْا فِیهِ یعنی آن را مسخره و بیهوده جلوه بدهند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
بحارالأنوار، ج9، ص233/ القمی، ج2
2
(فصلت/ 26)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - مَعْنَاهُ ارْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فِی وَجْهِهِ بِالشِّعْرِ وَ الرَّجَزِ.
ابن‌عبّاس (یعنی صدایتان را با شعر و رجز بلند کنید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
بحرالعرفان، ج14، ص109
آیه فَلَنُذیقَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا عَذاباً شَدیداً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذی کانُوا یَعْمَلُونَ [27]
به یقین به کافران عذاب شدیدی می‌چشانیم، و آنها را به بدترین اعمالی که انجام می‌دادند کیفر می‌دهیم.
1
(فصلت/ 27)
الصّادق (علیه السلام) - فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِتَرْکِهِمْ وَلَایَهًَْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیَا وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ فِی الْآخِرَهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) - خداوند می‌فرماید: فَلَنُذِیقَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِتَرْکِهِمْ ولایت علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) کَفَرُوا نَذَابًا شَدِیدًا؛ یعنی ما در دنیا به کسانی که به‌وسیله‌ی ترک ولایت علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) ورزیدند، عذاب و شکنجه‌ی شدیدی را می‌چشانیم. و لنَجْزِینَّهُمْ أَسْوأَ الذِی کَانُوا یعْمَلونَ یعنی در آخرت به آنها براساس بدترین اعمالشان به آنها پاداش می‌دهیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
الکافی، ج1، ص421/ بحارالأنوار، ج23، ص378؛ «فی الاخرهًْ» محذوف/ بحارالأنوار، ج23، ص365/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص522/ البرهان
آیه ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللهِ النَّارُ لَهُمْ فی‌ها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ [28]
این آتش کیفر دشمنان خداست، سرای جاویدشان در آن خواهد بود، کیفری است به خاطر این که آیات ما را انکار می‌کردند.
1
(فصلت/ 28)
الصّادق (علیه السلام) - ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللهِ النَّارُ لَهُمْ فِی‌ها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ وَ الْآیَاتُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) - ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللهِ النَّارُ لَهُمْ فِی‌ها دارُ الخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ آیات در این قسمت ائمّه (علیهم السلام) هستند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
بحارالأنوار، ج23، ص365/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص522
آیه وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلاَّنا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلینَ [29]
کافران گفتند: «پروردگارا! کسانی از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا زیر پای خود نهیم [و لگدمالشان كنيم] تا از پست‌ترین مردم باشند».
1
(فصلت/ 29)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ تَبَرَّءُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ مِنَ النَّفْسِ الضَّالِّ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ فَیَقُولُوا رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ.
امام علی (علیه السلام) - و تبرّی بجویید از نفس گمراه شده قبل از آنکه فرا رسد روزی که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی¬ای. می‌گویند: پروردگارا! کسانی از جنّ و انس که ما را گمراه کردند به ما نشان ده تا زیر پای خود نهیم [و لگدمالشان کنیم] تا از پست‌ترین مردم باشند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص522
بحارالأنوار، ج29، ص565
2
(فصلت/ 29)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - أَنَّهُ قَالَ فِی قَوْلِ اللَّهِ حِکَایَهًًْ عَنْ أَهْلِ النَّارِ رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ قَالَ إِبْلِیسُ وَ ابْنُ آدَمَ (علیه السلام) الَّذِی قَتَلَ أَخَاهُ لِأَنَّ هَذَا أَوَّلُ مَنْ عَصَی مِنَ الْجِنِّ وَ هَذَا أَوَّلُ مَنْ عَصَی مِنَ الْإِنْسِ.
امام علی (علیه السلام) - امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در مورد این کلام خداوند که به نقل از دوزخیان بیان داشته: رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا لِیَکُونا مِنَ الْأَسْفَلِینَ فرمود: «مراد از آن دو نفر، ابلیس و فرزند آدم (علیه السلام) که برادرش را کشت [یعنی قابیل] می‌باشد چرا که ابلیس اوّلین نفر از جنّیان و قابیل اوّلین نفر از انسان‌ها هستند که مرتکب نافرمانی شدند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص524
مستدرک الوسایل، ج18، ص206/ دعایم الإسلام، ج2، ص403/ نورالثقلین و البرهان؛ «بتفاوت»
آیه إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ [30]
به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است». سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که: «نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است»!
1
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَقَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) اسْتَقَامُوا عَلَی الْأَئِمَّهًِْ (علیهم السلام) وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لاتَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُون.
امام صادق (علیه السلام) - محمّدبن‌مسلم گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه: إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا» سؤال کردم. آن حضرت فرمود: «یعنی در اعتقاد به تک‌تک ائمّه (علیهم السلام)، که یکی پس از دیگری استقامت کردند. تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْملائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لاتَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُون».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص524
الکافی، ج1، ص220/ الکافی، ج1، ص420/ بحارالأنوار، ج24، ص21/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص524؛ «تتنزل… الی آخر» محذوف/ المناقب، ج4، ص330؛ «الا تخافوا… الی آخر» محذوف/ البرهان/ نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ 30)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا یَقُولُ اسْتَکْمَلُوا طَاعَهًَْ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (صلی الله علیه و آله) وَ وَلَایَهًَْ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام) ثُمَّ اسْتَقَامُوا عَلَیْهَا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فَأُولَئِکَ هُمُ الَّذِینَ إِذَا فَزِعُوا یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ حِینَ یُبْعَثُونَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ وَ یَقُولُونَ لَهُمْ لَا تَخَافُوا وَ لَا تَحْزَنُوا نَحْنُ الَّذِینَ کُنَّا مَعَکُمْ فِی الْحَیَاهًِْ الدُّنْیَا لَا نُفَارِقُکُمْ حَتَّی تَدْخُلُوا الْجَنَّهًَْ وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.
امام باقر (علیه السلام) - امام باقر (علیه السلام) این آیه را چنین تفسیر کرد: إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّل عَلیهِمُ المَلائِکَةُ أَلا تَخَافُوا ولا تَحْزَنُوا وأَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ التِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ یعنی کسانی که به‌طور کامل از خداوند و پیامبرش اطاعت کردند و ولایت اهل بیت (علیهم السلام) را به‌طور کامل پذیرفته و ادا نمودند، سپس بر آن استقامت کردند، تَتَنَزَّل عَلیهِمُ المَلائِکَةُ در روز قیامت فرشتگان بر آنها نازل می‌شوند. یعنی هرگاه درهنگام رستاخیز در روز قیامت، دچار هول و هراس شدند فرشتگان به دیدار آنها می‌آیند و به ایشان می‌گویند: نترسید و اندوهگین نباشید. ما در دنیا همراه شما بودیم و تا زمانی‌که وارد بهشت می‌شوید از شما دور نخواهیم شد. وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ پس مژده باد بر شما که به بهشتی وارد می‌شوید که به شما وعده داده شده بود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص524
بحارالأنوار، ج24، ص25/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص524/ البرهان
3
(فصلت/ 30)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا أَیْ عَلَی وَلَایَهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهًُْ قَالَ عِنْدَ الْمَوْتِ أَلَّا تَخافُوا وَ لاتَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی‌کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّل عَلیهِمُ المَلائِکَةُ که منظور از آن، افرادی است که در ایمان به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) استقامت کردند که در زمان مرگشان فرشتگان بر آنها فرود می‌آیند و می‌گویند: أَلا تَخَافُوا و لا تَحْزَنُوا و أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ التِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص524
بحارالأنوار، ج6، ص166/ القمی، ج2، ص265؛ «نحن اولیاؤکم فی الحیاهًْ الدنیا» زیادهًْ/ البرهان
4
(فصلت/ 30)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَن أنَس: قَرَأَ عَلَیْنَا رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله) هَذِهِ الایه، ثُمَّ قَالَ: قَدْ قالَهَا نَاسٌ ثُمَّ کَفَرَ أَکْثَرُهُمْ فَمَنْ قَالَهَا حَتَّی یَمُوتَ فَهُوَ مِمَّنْ اسْتَقَامَ عَلَیْهَا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - انس گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این آیه را بر ما خواند و آنگاه فرمود: «عدّه‌ای از مردم این جمله‌ی [پروردگار ما خداست] را بر زبان جاری ساختند و بعد از مدّتی بیشتر آنها کافر گشتند؛ هرکس این عقیده را تا دم مرگ داشته باشد از زمره‌ی کسانی است که بر آن، استقامت ورزیده‌اند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص524
نورالثقلین
5
(فصلت/ 30)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَایَهًَْ النِّهَایَهًَْ وَ الِاسْتِقَامَهًَْ الِاسْتِقَامَهًَْ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ إِنَّ لَکُمْ نِهَایَهًًْ فَانْتَهُوا إِلَی نِهَایَتِکُمْ وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَماً فَاهْتَدُوا بِعَلَمِکُمْ وَ إِنَّ لِلْإِسْلَامِ غَایَهًًْ فَانْتَهُوا إِلَی غَایَتِهِ وَ اخْرُجُوا إِلَی اللَّهِ مِمَّا افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَقِّهِ وَ بَیَّنَ لَکُمْ مِنْ وَظَائِفِهِ أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ وَ حَجِیجٌ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَنْکُمْ أَلَا وَ إِنَّ الْقَدَرَ السَّابِقَ قَدْ وَقَعَ وَ الْقَضَاءَ الْمَاضِیَ قَدْ تَوَرَّدَ وَ إِنِّی مُتَکَلِّمٌ بِعُدَّهًِْ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ وَ قَدْ قُلْتُمْ رَبُّنَا اللَّهُ فَاسْتَقِیمُوا عَلَی کِتَابِهِ وَ عَلَی مِنْهَاجِ أَمْرِهِ وَ عَلَی الطَّرِیقَهًِْ الصَّالِحَهًِْ مِنْ عِبَادَتِهِ ثُمَّ لَا تَمْرُقُوا مِنْهَا وَ لَا تَبْتَدِعُوا فِیهَا وَ لَا تُخَالِفُوا عَنْهَا فَإِنَّ أَهْلَ الْمُرُوقِ مُنْقَطَعٌ بِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ.
امام علی (علیه السلام) - عمل را فراموش نکنید و تا می‌توانید کار کنید، و از کارهای زشت دست بردارید و خود را به گناه آلوده نکنید، و راه راست را در پیش گیرید و استقامت داشته باشید صبر و شکیبایی را پیشه کنید و پرهیزکاری را از دست ندهید، شما پایانی دارید و به پایان خود توجّه داشته باشید. دنبال علم هدایت بروید و راه خود را گم نکنید، اسلام نتیجه‌ای دارد و شما از نتیجه آن بهره‌مند گردید، به‌طرف خداوند توجّه کنید و حقوق واجبه‌ی او را انجام دهید، خداوند حقّ خود را بر شما واجب کرد و وظایف شما را معیّن فرموده است، من گواه اعمال شما هستم و روز قیامت با شما احتجاج خواهم کرد. متوجّه باشید که قضا و قدر خداوند بر شما جاری می‌گردد و هرچه مقدّر شده خواهد رسید من با برهان خداوند با شما سخن می‌گویم و از وعده‌های پروردگار برای شما بازگویی می‌کنم، خداوند متعال در قرآن فرمود: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ. اینک که خداوند را قبول دارید به کتاب او عمل کنید، و فرمان او را بکار گیرید و راه او را ادامه دهید و فرمان او را مورد عمل قرار دهید. ای مردم راه بندگان شایسته‌ی خدا را در پیش گیرید، و از آن اعراض نکنید و منحرف نشوید، در احکام خداوند و دین او بدعت پدید نیاورید، و با قوانین خداوند مخالفت نداشته باشید و بدانید هرکس از خدا و احکام او منحرف شد روز قیامت ارتباط او با خداوند قطع خواهد شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص526
بحارالأنوار، ج68، ص190/ نهج البلاغهًْ، ص253؛ «العمل… قد تورد» محذوف/ شرح نهج البلاغهًْ، ص10، ص24؛ «العمل… من وظایفه» محذوف/ أعلام الدین، ص105 و نورالثقلین؛ «العمل… وحجته قال الله» محذوف
6
(فصلت/ 30)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله): أَیُّهَا النَّاسُ اسْتَقِیمُوا إِلَی رَبِّکُمْ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ قَالَ سُبْحَانَهُ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ مُسْتَقِیماً فِی صِفَتِهِ لَمْ یَرْتَقِ مِنْ مَقَامٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ لَمْ یَتَبَیَّنْ سُلُوکَهُ عَلَی صِحَّهًٍْ وَ لَمْ تَخْرُجُوا مِنْ عِزِّ التَّقْوَی إِلَی ذُلِّ الْمَعْصِیَهًِْ وَ لَا مِنْ أُنْسِ الطَّاعَهًِْ إِلَی وَحْشَهًِْ الْخَطِیئَهًِْ وَ لَا تُسِرُّوا لِإِخْوَانِکُمْ غِشّاً فَإِنَّ مَنْ أَسَرَّ لِأَخِیهِ غِشّاً أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَی صَفَحَاتِ وَجْهِهِ وَ فَلَتَاتِ لِسَانِهِ فَأَوْرَثَهُ بِهِ الذُّلَّ فِی الدُّنْیَا وَ الْخِزْیَ وَ الْعَذَابَ وَ النَّدَامَهًَْ فِی الْآخِرَهًِْ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ أَعْمَالا.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای مردم بشتابید به‌سوی پروردگارتان همان‌طوری که خدای تعالی فرموده: فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ؛ و فرموده است: همانند آن زن [سبک مغز] نباشید که پشمهای تابیده خود را، پس از استحکام، وامی‌تابید! درحالی‌که [سوگند و پیمان] خود را وسیله‌ی خیانت و فساد قرار می‌دهید. (نحل/92) بدانید هرکس در آن صفتی که دارد پا برجا نباشد، اصلاح نمی‌شود و روش درستی نخواهد داشت و از عزّت پرهیزکاری به‌سوی ذلّت گناه می‌رود و هم از انس طاعت به‌سوی وحشت گناه می‌رود. و با برادران دینی خود نیرنگ و خدعه نکنید ظاهر و باطنتان یکسان باشد. و هرکس چنین باشد آثار نیرنگ بر چهره‌اش ظاهر و آشکار است. و از لغزش‌های زبان مطلب روشن می‌شود؛ پس به‌واسطه‌ی نیرنگ بازی در دنیا ذلیل و پست می‌شود و برایش عذاب پشیمانی در آخرت است پس شب را درصورتی‌که از زیانکاران از نظر کردار و عمل باشد، به صبح می‌رساند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص526
إرشادالقلوب، ج1، ص84
7
(فصلت/ 30)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - ثُمَّ اسْتَقامُوا عَلَی طَاعَتِهِ وَ أَدَاءِ فَرَائِضِهِ.
ابن‌عبّاس (یعنی بر عبادت پروردگار و انجام واجبات او، استقامت ورزیدند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص526
بحارالأنوار، ج6، ص148
ولایت
1
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (علیهم السلام).
امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) در مورد این آیه: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْملائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ پرسیدم. فرمود: «ایشان، ائمّه (علیهم السلام) آل محمّدند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص526
بحارالأنوار، ج26، ص355/ بصایرالدرجات، ص93
2
(فصلت/ 30)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً قُلْتُ مَتَی تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَهًُْ بِ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاهًِْ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَهًِْ فَقَالَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ.
امام باقر (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی آیه: إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا سؤال کردم. آن حضرت فرمود: «به خدا قسم! منظور همان ولایتی است که شما بدان اعتقاد دارید که خداوند در آیه‌ی دیگری می‌فرماید: و اینکه اگر آنها [جنّ و انس] در راه [ایمان] استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می‌کنیم! . (جن/16)». عرض کردم: «چه زمانی فرشتگان بر آنها نازل می‌شوند و به آنها می‌گویند: أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ و ما در دنیا و آخرت ولیّ و سرپرست شما هستیم»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «در زمان مرگ و در روز قیامت».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص528
بحارالأنوار، ج24، ص26/ بحارالأنوار، ج2، ص151/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص524/ فرات الکوفی، ص509؛ «قال کنا… العذب» بدل «قلت متی… یوم القیامهًْ» / نورالثقلین؛ «بتفاوت» / البرهان
3
(فصلت/ 30)
الباقر (علیه السلام) - دَخَلَ حُمْرَانُ‌بْنُ‌أَعْیَنَ عَلَی أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) وَ قَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَبْلُغُنَا أَنَّ الْمَلَائِکَهًَْ تَنَزَّلُ عَلَیْکُمْ فَقَالَ إِنَّ الْمَلَائِکَهًَْ وَ اللَّهِ لَتَنَزَّلُ عَلَیْنَا وَ تَطَأُ فُرُشَنَا أَمَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.
امام باقر (علیه السلام) - حمران‌بن‌اعین بر امام باقر (علیه السلام) وارد شد و عرض کرد: «فدایت شوم! به ما خبر رسیده است که فرشتگان بر شما نازل می‌شوند»! امام باقر (علیه السلام) فرمود: «آری! به خدا قسم! بر ما فرود می‌آیند و بر بساط‌های ما قدم می‌گذارند. مگر در قرآن نخوانده‌ای که پروردگار می‌فرماید: إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّل عَلیهِمُ المَلائِکَةُ أَلا تَخَافُوا ولا تَحْزَنُوا وأَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ التِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص528
بحارالأنوار، ج26، ص352/ بصایرالدرجات، ص91/ البرهان؛ «ان الملایکه» محذوف و «بسطنا» بدل «فرشنا» / نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج66، ص264
4
(فصلت/ 30)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ بَیْنَا أَبِی جَالِسٌ وَ عِنْدَهُ نَفَرٌ إِذَا اسْتَضْحَکَ حَتَّی اغْرَوْرَقَتْ عَیْنَاهُ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ هَلْ تَدْرُونَ مَا أَضْحَکَنِی قَالَ فَقَالُوا لَا قَالَ زَعَمَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ أَنَّهُ مِنَ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا.
امام باقر (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) فرمود: «در آن میان که پدرم نشسته بود و افرادی هم نزد او بودند، ناگهان او را خنده‌ای گرفت که دو چشمش پر از اشک شد». سپس فرمود: «می‌دانید چه چیزی مرا به خنده واداشت»؟ گفتند: «نه»، فرمود: «بنی‌عبّاس معتقد است که از جمله کسانی است که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است». سپس استقامت کردند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص528
الکافی، ج1، ص247/ بحارالأنوار، ج42، ص158/ بحارالأنوار، ج25، ص78/ نورالثقلین
5
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا قَالَ هُمُ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) وَ یَجْرِی فِیمَنِ اسْتَقَامَ مِنْ شِیعَتِنَا وَ سَلَّمَ لِأَمْرِنَا وَ کَتَمَ حَدِیثَنَا عِنْدَ عَدُوِّنَا تَسْتَقْبِلُهُ الْمَلَائِکَهًُْ بِالْبُشْرَی مِنَ اللَّهِ بِالْجَنَّهًِْ وَ قَدْ وَ اللَّهِ مَضَی أَقْوَامٌ کَانُوا عَلَی مِثْلِ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ مِنَ الدِّینِ اسْتَقَامُوا وَ سَلَّمُوا لِأَمْرِنَا وَ کَتَمُوا حَدِیثَنَا وَ لَمْ یُذِیعُوهُ عِنْدَ عَدُوِّنَا وَ لَمْ یَشُکُّوا فِیهِ کَمَا شَکَکْتُمْ فَاسْتَقْبَلَتْهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ بِالْبُشْرَی مِنَ اللَّهِ بِالْجَنَّهًِْ.
امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه‌ی شریفه: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا فرمود: «آنها ائمّه (علیهم السلام) هستند و در مورد شیعیان ما آنها که استوارند و تسلیم فرمان مایند و حدیث ما را از دشمنان مکتوم می‌دارند جاری است. ملائکه با مژده‌ی بهشت به استقبال آنها از جانب خدا می‌آیند. به خدا قسم! گروهی بودند که درگذشتند و مثل شما بودند در دین استقامت ورزیدند و تسلیم امر ما شدند و حدیث ما را کتمان کردند و در نزد دشمنان افشا ننمودند و شکّ نکردند مثل شما که شکّ کردید ملائکه با مژده بهشت از جانب خدا به استقبال آنها می‌آیند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص528
بحارالأنوار، ج25، ص365/ بحارالأنوار، ج2، ص202/ بصایرالدرجات، ص524/ البرهان/ بحارالأنوار، ج26، ص357 و بصایرالدرجات، ص94؛ «بتفاوت»
6
(فصلت/ 30)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَهًِْ لَا یَتَیَقَّنُ الْوُصُولَ إِلَی رِضْوَانِ اللَّهِ حَتَّی یَکُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُورِ مَلَکِ الْمَوْتِ لَهُ… فَیَقُولُ لَهُ مَلَکُ الْمَوْتِ تِلْکَ
مَنَازِلُکَ وَ نِعَمُکَ وَ أَمْوَالُکَ وَ أَهْلُکَ وَ عِیَالُکَ وَ مَنْ کَانَ مِنْ أَهْلِکَ هَاهُنَا وَ ذُرِّیَّتُکَ صَالِحاً فَهُمْ هُنَاکَ مَعَکَ أَ فَتَرْضَی بِهِ بَدَلًا مِمَّا هَاهُنَا فَیَقُولُ بَلَی وَ اللَّهِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُ انْظُرْ فَیَنْظُرُ فَیَرَی مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) وَ عَلِیّاً (علیه السلام) وَ الطَّیِّبِینَ مِنْ آلِهِمَا فِی أَعْلَی عِلِّیِّینَ فَیَقُولُ لَهُ أَوَ لَا تَرَاهُمْ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکَ وَ أَئِمَّتُکَ هُمْ هُنَاکَ جُلَّاسُکَ وَ آنَاسُکَ أَ‌فَمَا تَرْضَی بِهِمْ بَدَلًا مِمَّا تُفَارِقُ هَاهُنَا فَیَقُولُ بَلَی وَ رَبِّی فَذَلِکَ مَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا فَمَا أَمَامَکُمْ مِنَ الْأَهْوَالِ فَقَدْ کُفِیتُمُوهَا وَ لا تَحْزَنُوا عَلَی مَا تُخَلِّفُونَهُ مِنَ الذَّرَارِیِّ وَ الْعِیَالِ وَ الْأَمْوَالِ فَهَذَا الَّذِی شَاهَدْتُمُوهُ فِی الْجِنَانِ بَدَلًا مِنْهُمْ وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ هَذِهِ مَنَازِلِکُمْ وَ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکُمْ آنَاسُکُمْ وَ جُلَّاسُکُمْ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - انسان مؤمن همواره از عاقبت ناخوشایند نگران است و تا زمان مرگ و ظاهرشدن فرشته‌ی مرگ در برابر او، از دستیابی به رضایت پروردگار و بهشت موعود اطمینان نخواهد داشت. چرا که زمانی‌که بیماری فرد مؤمن شدّت می‌یابد و به علّت برجای گذاردن اموال و نزدیکان و افکاری که به خاطر اطرافیان و خانواده‌اش به او هجوم می‌آورد در سینه‌اش به شدّت احساس تنگی می‌کند و درحالی‌که هنوز زخم زندگی را بر دل دارد و امیدش قطع شده و به آرزوهایش نرسیده است، فرشته‌ی مرگ بر او فرود می‌آید و به او می‌گوید: «تو را چه شده که چنین غصه می‌خوری». پاسخ می‌دهد: «علّت آن، اضطراب احوال و دست‌نیافتن به آرزوهاست». فرشته‌ی مرگ خطاب به او می‌گوید: «آیا انسان عاقل به علّت از دست‌دادن یک درهم جعلی بی‌تابی می‌کند، حال آنکه در مقابل، هزاران برابر اموال دنیا به او داده شده باشد»؟ او در پاسخ می‌گوید: «خیر»! فرشته‌ی مرگ به او می‌گوید: «به بالای سرت نگاهی بینداز». دراین‌هنگام فرد درجات بهشت و قصرهایی را که در آرزوها هم دست‌نیافتنی هستند، مشاهده می‌کند. فرشته‌ی مرگ به او می‌گوید: «اینها منازل، نعمت‌ها، اموال و خانواده‌ی تو هستند و در آنجا فرزندان و نوادگان نیکوکارت نیز همراه تو خواهند بود. آیا در مقابل به دست‌آوردن آنها حاضری آنچه را در این دنیا داری از دست بدهی»؟ او پاسخ می‌دهد: «آری»! سپس فرشته‌ی مرگ می‌گوید: «نگاه کن». دراین‌هنگام فرد، پیامبر (صلی الله علیه و آله)، امام علی (علیه السلام) و ائمّه اهل بیت (علیهم السلام) را در بالاترین درجه علّیین مشاهده می‌کند. فرشته‌ی مرگ به او می‌گوید: «اینها سروران و ائمّه‌ی تو هستند که در اینجا همنشینان و نزدیکان تو خواهند بود. آیا راضی نیستی در مقابل از دست‌دادن نزدیکانت در دنیا هم‌نشینی آنها را به دست آوری»؟ فرد مؤمن پاسخ خواهد داد: «آری به خدا قسم! این مصداق آیه‌ی زیر است که پروردگار فرموده است إِنَّ الذِینَ قَالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّل عَلیهِمُ المَلائِکَةُ أَلا تَخَافُوا ولا تَحْزَنُوا یعنی هر دشواری و مشکلی را که پیش‌روی شما قرار داشت از سر راهتان برداشتیم. پس در مقابل برجای گذاشتن فرزندان، همسران و اموالتان اندوهگین نباشید. آنچه در بهشت مشاهده کردید، در مقابل چیزهایی که در دنیا از دست می‌دهید به شما داده می‌شود. و أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ التِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ یعنی اینها منازل و نزدیکان و همنشینان شما هستند. نَحْنُ أَولیاؤُکُمْ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا و فِی الآخِرَةِ و لکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ و لکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ* نُزُلا مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص528
بحارالأنوار، ج24، ص26/ بحارالأنوار، ج6، ص176؛ «نحن اولیاؤکم… الی آخر» محذوف/ البرهان و الإمام العسکری، ص239؛ «بتفاوت لفظی» / تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص524؛ «نحن اولیاؤکم… الی آخر» محذوف
فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند
2 -1
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ سُلَیْمَانَ‌بْنِ‌خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ لَرُبَّمَا وَسَّدْنَاهُمُ الْوَسَائِدَ فِی مَنَازِلِنَا قِیلَ الْمَلَائِکَهًُْ تَظْهَرُ لَکُمْ فَقَالَ هُمْ أَلْطَفُ بِصِبْیَانِنَا مِنَّا بِهِمْ وَ ضَرَبَ بِیَدِهِ إِلَی مَسَاوِرَ فِی الْبَیْتِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَطَالَ مَا اتَّکَأَتْ عَلَیْهِ الْمَلَائِکَهًُْ وَ رُبَّمَا الْتَقَطْنَا مِنْ زَغَبِهَا.
امام صادق (علیه السلام) - سلیمان‌بن‌خالد از امام صادق (علیه السلام) در کلام خدای تعالی: إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا نقل کرده است که فرمود: «آگاه باشید، به خدا قسم که بسا شده ما در خانه‌ی خود برای آنها پشتی نهادیم». گفته شد: «فرشته‌ها بر شما نمایان می‌شوند»؟ فرمود: «آنها به کودکان ما از خود ما مهربان‌ترند» و دست به چند پشتی زد که در خانه بود و فرمود: «به خدا بسیار شده که فرشته‌ها بر آنها پشت داده‌اند، و بسا از ریزه‌ی پرهایشان بر گرفته‌ایم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص530
بحارالأنوار، ج56، ص186/ بحارالأنوار، ج26، ص353؛ «قیل الملایکه… الی آخر» محذوف/ نورالثقلین/ الخرایج والجرایح، ص2، ص850/ بصایرالدرجات، ص91 و کشف الغمهًْ، ج2، ص187؛ «بتفاوت» / بصایرالدرجات، ص93
2 -2
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - لَإِطْعَامُ مُؤْمِنٍ أَحَبُ إِلَی اللَّهِ مِنْ عِتْقِ عَشْرِ رِقَابٍ وَ عَشْرِ حِجَجٍ وَ مَنْ کَسَاهُ ثَوْباً کِسْوَهًَْ شِتَاءٍ أَوْ صَیْفٍ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَکْسُوَهُ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّهًِْ وَ أَنْ یُهَوِّنَ عَلَیْهِ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْ تَتَلَقَّاهُ الْمَلَائِکَهًُْ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ بِالْبُشْرَی کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.
امام صادق (علیه السلام) - همانا غذا دادن به مؤمن در پیشگاه خدا از آزادکردن ده بنده در راه خدا و ده سفر حج بهتر است و هرکس جامه‌ای به آن مؤمن بپوشد چه آن لباس تابستانی و چه زمستانی باشد بر خداست او را از لباس‌های بهشتی بپوشاند و سختی جان‌کندن را بر او آسان کند گورش را گشاد و وسیع نماید، هرگاه از قبر بیرون بیاید فرشتگان به استقبالش می‌آیند و مژده‌ی بهشت را به او می‌دهند چنانکه خدای متعال می‌فرماید: تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْملائِکَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص530
إرشادالقلوب، ج1، ص147
2 -3
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ کَسَا أَخَاهُ کِسْوَهًَْ {شِتَاءٍ} أَوْ صیفه {صَیْفٍ} کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یَکْسُوَهُ مِنْ ثِیَابِ الْجَنَّهًِْ وَ أَنْ یُهَوِّنَ عَلَیْهِ مِنْ سَکَرَاتِ الْمَوْتِ وَ أَنْ یُوَسِّعَ عَلَیْهِ فِی قَبْرِهِ وَ أَنْ یَلْقَی الْمَلَائِکَهًَْ إِذَا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ بِالْبُشْرَی وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ تَلْقَاهُمُ الْمَلَائِکَهًُْ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ وَ مَنْ أَکْرَمَ أَخَاهُ یُرِیدُ بِذَلِکَ الْأَخْلَاقَ الْحَسَنَهًَْ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کِسْوَهًِْ الْجَنَّهًِْ عَدَدَ مَا فِی الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی آخِرِهَا وَ لَمْ یُشْبِهْ مِنْ أَهْلِ الرِّئَاءِ وَ أَشْبَهَ مِنْ أَهْلِ الْکَرَمِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ أَشَارَ عَلَی أَخِیهِ الْمُسْلِمِ لَعَنَتْهُ الْمَلَائِکَهًُْ حَتَّی یَشَمَّهُ عَنْهُ یَعْنِی یُکْمِدَه.
امام صادق (علیه السلام) - کسی که به برادر خود پوشاک زمستانی یا تابستانی بپوشاند بر خداوند است که از جامه‌های بهشتی بر او بپوشاند و سختی‌های مرگ را بر او آسان کند و گور وی را گشاده سازد و فرشتگان را وادارد هنگام بیرون‌آمدن از گور به سوی او بروند و مژده دهند چنانکه خداوند فرمود: أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ فرشتگان به آنان می‌رسند و می‌گویند نترسید و اندوهگین نباشید و به همان بهشتی که به شما نوید داده‌اند، بهره‌مند شوید. هرکه از روی خوشخویی برادر خویش را گرامی دارد خداوند آنچه که در آغاز تا انجام در این جهان است از پوشش‌های بهشتی برای وی خواهد نوشت و به ریاکاران شبیه نبوده بلکه به کریمان می‌ماند. پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکه به برادر مسلمان خویش به بدی اشاره کند فرشتگان بر او لعنت می‌کنند تا اینکه غمگینش سازند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص530
مصادقهًْ الإخوان، ص78
بشارت باد
3 -1
(فصلت/ 30)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ ابْنِ‌سِنَانٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَا یَمُوتُ مُوَالٍ لَنَا مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِنَا إِلَّا وَ یَحْضُرُهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَمِیرُ‌الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَن وَ الْحُسَیْنُ (علیهم السلام) فَیَرَوْنَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ مُوَالٍ لَنَا یَرَاهُمْ بِحَیْثُ یَسُوؤُهُ.
امام صادق (علیه السلام) - ابن‌سنان از امام صادق (علیه السلام) روایت می‌کند که آن حضرت فرمود: «هرگاه یکی از دوستداران ما و مخالف دشمنان ما از دنیا می‌رود، پیامبر (صلی الله علیه و آله)، امیرالمؤمنین (علیه السلام)، امام حسن و امام حسین (علی‌ها السلام) بر بالین او حضور می‌یابند و او را خوشحال نموده و به او مژده می‌دهند. چنانکه فرد دوستدار ما نباشد، درهنگام مرگ آن بزرگواران را به‌گونه‌ای خواهد دید که برای او زیانبار خواهد بود».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص532
بحارالأنوار، ج6، ص180/ البرهان
آیه نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فی‌ها ما تَشْتَهی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فی‌ها ما تَدَّعُونَ [31]
ما [فرشتگان] یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و آخرت هستیم؛ و برای شما هرچه دلتان بخواهد در بهشت فراهم است، و هرچه طلب کنید به شما داده می‌شود.
ما یاران و مددکاران شما در زندگی دنیا و آخرت هستیم
1 -1
(فصلت/ 31)
علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا قَالَ کُنَّا نَحْرُسُکُمْ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ فِی الْآخِرَةِ أَیْ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ یَعْنِی فِی الْجَنَّهًِْ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (نَحْنُ أَولیاؤُکُمْ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا یعنی ما در دنیا شما را در مقابل شیاطین حفظ می‌کردیم. و فِی الآخِرَةِ یعنی در هنگام مرگ نیز حافظ شما بودیم. آنگاه درباره‌ی بهشت می‌فرماید: و لکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ و لکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ* نُزُلا مِّنْ غَفُورٍ رَّحِیمٍ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص532
بحارالأنوار، ج6، ص166/ القمی، ج2، ص265/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
1 -2
(فصلت/ 31)
الباقر (علیه السلام) - نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ أَیْ نَحْنُ مَعَاشِرَ الْمَلَائِکَهًِْ أَنْصَارُکُمْ وَ أَحِبَّاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا نَتَوَلَّی إِیصَالَ الْخَیْرَاتِ إِلَیْکُمْ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ فِی الْآخِرَةِ نَتَوَلَّاکُمْ بِأَنْوَاعِ الْإِکْرَامِ وَ الْمَثُوبَهًِْ.
امام باقر (علیه السلام) - نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ یعنی یاران شما در زندگی هستیم. و خیرات را از جانب خدا به شما می‌رسانیم. و در آخرت با شما به انواع احترام و ثواب دوستی می‌کنیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص532
بحارالأنوار، ج56، ص162
1 -3
(فصلت/ 31)
الباقر (علیه السلام) - نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ أَیْ أَنْصَارُکُمْ وَ أَحِبَّاؤُکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا نَتَوَلَّی إِیصَالَ الْخَیْرَاتِ إِلَیْکُمْ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ تَعَالَی، وَ فِی الْآخِرَةِ فَلَا نُفَارِِقُکُمْ حَتَّی نُدْخِلَکُمُ الْجَنَّهًَْ.
امام باقر (علیه السلام) - نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ یعنی ما یاران و دوستان شما در زندگی دنیا هستیم. که عهده‌دار رساندن لطف و عنایات پروردگار به شماییم. و در آخرت از شما جدا نمی‌شویم تا داخل بهشت شوید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص532
بحارالأنوار، ج24، ص28/ بحارالأنوار، ج66، ص263
1 -4
(فصلت/ 31)
العسکری (علیه السلام) - لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ خَائِفاً مِنْ سُوءِ الْعَاقِبَهًِْ… حَتَّی یَکُونَ وَقْتُ نَزْعِ رُوحِهِ وَ ظُهُورِ مَلَکِ الْمَوْتِ لَهُ… هَذِهِ مَنَازِلِکُمْ وَ هَؤُلَاءِ سَادَاتُکُمْ آنَاسُکُمْ وَ جُلَّاسُکُمْ نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ.
امام عسکری (علیه السلام) - مؤمن پیوسته از بدعاقبتی بیمناک است… تا هنگام مرگ و آمدن ملک‌الموت… این است قصرهای بهشتی و اینها هستند که همنشین و مأنوس با شما خواهند بود (ائمّه گرامی (علیهم السلام) گویند: ) نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ، نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص534
بحارالأنوار، ج24، ص26
و برای شما هرچه دلتان بخواهد در بهشت فراهم است، و هرچه طلب کنید به شما داده می‌شود
2 -1
(فصلت/ 31)
الصّادق (علیه السلام) - وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ* نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ إِنَّا لَنُتْکِئُهُمْ عَلَی وَسَائِدِنَا.
امام صادق (علیه السلام) - وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِی‌ها ما تَدَّعُونَ* نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِیمٍ به خدا سوگند ما اهل بیت، این افراد را [در بهشت] بر بالش‌های مخصوصِ خویش، پُشت خواهیم داد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص534
بحارالأنوار، ج26، ص357/ بصایرالدرجات، ص94
2 -2
(فصلت/ 31)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَیْسَ مِنْ مُؤْمِنٍ فِی الْجَنَّهًِْ إِلَّا وَ لَهُ جِنَانٌ کَثِیرَهًٌْ مَعْرُوشَاتٌ وَ غَیْرُ مَعْرُوشَاتٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ وَ أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ فَإِذَا دَعَا وَلِیُّ اللَّهِ بِغِذَائِهِ أُتِیَ بِمَا تَشْتَهِی نَفْسُهُ عِنْدَ طَلَبِهِ الْغِذَاءَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُسَمِّیَ شَهْوَتَه.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هیچ مؤمنی در بهشت نباشد جز آنکه بستان‌های بسیار دارد که درختان افراشته و نیفراشته دارند و جوی‌هایی از می‌و جوی‌هایی از آب و جوی‌هایی از شیر و جوی‌هایی از عسل در آنها است و هرگاه دوست خدا خوراکی طلب کند آنچه را در دلش می‌خواهد برایش می‌آورند بی‌آنکه دلخواهش را به زبان آورد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص534
الکافی، ج8، ص99/ نورالثقلین
2 -3
(فصلت/ 31)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَاصِمِ‌بْنِ‌حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَرَدْتُ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ شَیْءٍ أَسْتَحْیِی مِنْهُ. قَالَ: سَلْ. قُلْتُ: هَلْ فِی الْجَنَّهًِْ غِنَاءٌ؟ قَالَ: إِنَّ فِی الْجَنَّهًِْ شَجَراً یَأْمُرُ اللَّهُ رِیَاحَهَا فَتَهُبُّ فَتَضْرِبُ تِلْکَ الشَّجَرَهًُْ بِأَصْوَاتٍ لَمْ یَسْمَعِ الْخَلَائِقُ بِمِثْلِهَا حُسْناً ثُمَّ قَالَ: هَذَا عِوَضٌ لِمَنْ تَرَکَ السَّمَاعَ فِی الدُّنْیَا مِنْ مَخَافَهًِْ اللَّه.
امام صادق (علیه السلام) - عاصم‌بن‌حمید گوید: عرض کردم: «فدایت شوم! می‌خواهم سؤالی از شما بپرسم که از پرسیدنش خجالت می‌کشم». امام صادق (علیه السلام) فرمود: «بپرس». عرض کردم: «آیا در بهشت آهنگِ طرَب‌انگیز وجود دارد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «در بهشت درختی است که خداوند به بادهای بهشتی فرمان می‌دهد و بادها وزیدن می‌گیرند و [شاخ و برگ‌های آن درخت به حرکت درآمده و] صداهایی ایجاد می‌کند که هیچ‌کس قبل از آن، صدایی به آن زیبایی نشنیده است». آنگاه فرمود: «این نعمت، پاداش کسی است که در دنیا از ترس خداوند، از شنیدن آهنگِ طرَب‌انگیز دوری کرده باشد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص534
بحارالأنوار، ج8، ص127/ نورالثقلین
آیه نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحیمٍ [32]
درحالی‌که اینها وسیله‌ی پذیرایی از سوی خداوند آمرزنده و مهربان است.
آیه وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنی مِنَ الْمُسْلِمینَ [33]
چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به‌سوی خدا می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: «من از مسلمانانم»؟!
1
(فصلت/ 33)
الصّادق (علیه السلام) - وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ لَوْ کَانَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فِی الْمُؤَذِّنِینَ کَمَا فَسَّرَهَا الْمُفَسِّرُونَ لَفَازَ الْقَدَرِیَّهًُْ وَ أَهْلُ الْبِدَعِ مَعَهُمْ.
امام صادق (علیه السلام) - وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمسْلِمِینَ؛ اگر این آیه درباره‌ی مرزداران و نگهبانان سرحدّ باشد قدریّه و بدعت‌گذاران از مخالفین نیز رستگار شده‌اند؛ چنانچه مفسّرین تفسیر کرده‌اند [زیرا نگهبانان سرحدّ که رابط بین مشرکین و مسلمانان هستند می‌توانند قدریّه و بدعت‌گذاران در دین باشند].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص534
بحارالأنوار، ج24، ص216/ العیاشی، ج1، ص212
2
(فصلت/ 33)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ وَ عَمِلَ صالِحاً…
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - همانا پس از من علی (علیه السلام) دروازه هدایت و فراخواننده به‌سوی خدای من است و او صالح مؤمنان است چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به‌سوی خدا می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: «من از مسلمانانم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج36، ص28/ البرهان
3
(فصلت/ 33)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) بَابُ الْهُدَی بَعْدِی وَ الدَّاعِی إِلَی رَبِّی وَ هُوَ صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَی اللهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - علی (علیه السلام) باب هدایت است پس از من و داعی به پروردگار من است و اوست صالح مؤمنان، چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به‌سوی خدا می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: «من از مسلمانانم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج38، ص93
آیه وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ [34]
هرگز نیکی و بدی یکسان نیست؛ بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه [خواهى ديد] همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
1
(فصلت/ 34)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - الحسنهًُْ مَوَدَّتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ وَ السَّیِّئَهًُْ عَدَاوَتُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.
امام علی (علیه السلام) - حسنه‌ای که در این آیه آمده ولایت ما اهل بیت است و سیّئه عداوت و دشمنی با ما اهل بیت است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج24، ص41
2
(فصلت/ 34)
الکاظم (علیه السلام) - عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌فُضَیْلٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ فَقَالَ نَحْنُ الْحَسَنَهًُْ وَ بَنُو أُمَیَّهًَْ السَّیِّئَهًُْ.
امام کاظم (علیه السلام) - محمّدبن‌فضیل گوید: از امام کاظم (علیه السلام) در مورد آیه: وَ لا تَسْتَوِی الحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ پرسیدم. فرمود: «حسنه ما خانواده‌ایم و سیّئه بنی‌امیّه هستند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج24، ص47/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص526/ البرهان
3
(فصلت/ 34)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِذَا لَقِیتُمْ إِخْوَانَکُمْ فَتَصَافَحُوا وَ أَظْهِرُوا لَهُمُ الْبَشَاشَهًَْ وَ الْبِشْرَ تَفَرَّقُوا وَ مَا عَلَیْکُمْ مِنَ الْأَوْزَارِ قَدْ ذَهَبَ وَ قَالَ (علیه السلام) صَافِحْ عَدُوَّکَ وَ إِنْ کَرِهَ فَإِنَّهُ مِمَّا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ بِهِ عِبَادَهُ یَقُولُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.
امام علی (علیه السلام) - هنگامی‌که برادر [دینی] خود را دیدید و با هم دست دادید و خوشرویی کردید و بعد جدا می‌شوید، هر گناهی دارید رفته است و فرمود: «با دشمن خود هم دست بده؛ گرچه بد است. که خدا عزّوجلّ بدان امر کرده و می‌فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج73، ص20/ نورالثقلین و البرهان؛ «اذا لقیتم… قد ذهب و قال» محذوف
4
(فصلت/ 34)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - وَفَدَ الْعَلَاءُ‌بْنُ‌الْحَضْرَمِیِّ عَلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ لِی أَهْلَ بَیْتٍ أُحْسِنُ إِلَیْهِمْ فَیُسِیئُونَ وَ أَصِلُهُمْ فَیَقْطَعُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - علاءبن‌حضرمی بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وارد شد و عرض کرد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) من خاندانی دارم که به آنها احسان می‌کنم و در عوض به من بدی می‌کنند با آنها صله می‌کنم و از من می‌برند»، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
بحارالأنوار، ج68، ص415/ نورالثقلین؛ «الا الذین… حظ عظیم» محذوف
5
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - وَ لَا کَافَی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِسَیِّئَهًٍْ قَطُّ قَالَ اللَّهُ لَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهًَْ فَفَعَل.
امام صادق (علیه السلام) - و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هیچ‌گاه بدی را با بدی پاسخ نداد، خداوند متعال به او فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز چنین کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
مجموعهًْ ورام، ص2، ص148/ بحارالأنوار، ج41، ص130
6
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - یَا حَفْصُ إِنَّ مَنْ صَبَرَ صَبَرَ قَلِیلًا وَ إِنَّ مَنْ جَزِعَ جَزِعَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهًَْ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم.
امام صادق (علیه السلام) -ای حفص! هر که صبر کند، اندکی صبر کرده، و هر کس بی‌تابی کند اندکی بی‌تابی نموده. سپس فرمود: حتما در تمام کارهایت صبر را پیشه خود ساز، زیرا خداوند محمّد (صلی الله علیه و آله) را مبعوث نمود و او را به صبر و مدارا امر کرد، و فرمود: و در
برابر آنچه [دشمنان] می‌گویند شکیبا باش، و به طرزی شایسته از آنان دوری زین! و مرا با
تکذیب‌کنندگان صاحب نعمت واگذار، و آنها را کمی مهلت ده! (مزمل/10) و خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص536
الکافی، ج2، ص88/ وسایل الشیعهًْ، ج15، ص261/ بحارالأنوار، ج68، ص60/ القمی، ج1، ص196/ مشکاهًْ الأنوار، ص21/ نورالثقلین/ مشکاهًْ الأنوار، ص25
7
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ قَالَ الْحَسَنَهًُْ التَّقِیَّهًُْ وَ السَّیِّئَهًُْ الْإِذَاعَهًُْ وَ قَوْلُهُ عَزَّوجَلَّ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ قَالَ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ التَّقِیَّهًُْ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ.
امام صادق (علیه السلام) - امام صادق (علیه السلام) در تفسیر قول خدا و برابر نبودن خوبی و بدی فرمود: «خوبی تقیّه است و بدی فاش‌کردن، و درباره‌ی کلام خدا عزّوجلّ: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ فرمود: آنچه بهتر است، تقیّه می‌باشد. چون کسی که میان تو و او دشمنی است چون دوست مهربان تو می‌گردد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص538
الکافی، ج2، ص218/ وسایل الشیعهًْ، ج16، ص206/ المحاسن، ج1، ص257/ نورالثقلین/ البرهان/ الاختصاص، ص25/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص526
8
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مُعَاوِیَهًَْ‌بْنِ‌عَمَّارٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ؟ قَالَ: الْحَسَنَهًُْ التَّقِیَّهًُْ وَ السَّیِّئَهًُْ الْإِذَاعَهًُْ. قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؟ قَالَ: الصَّمْتُ. ثُمَّ قَالَ: فَأَنْشَدْتُکَ بِاللَّهِ هَلْ تَعْرِفُ ذَلِکَ فِی نَفْسِکَ أَنَّکَ تَکُونُ مَعَ قَوْمٍ لَا یَعْرِفُونَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِ مِنْ دِینِکَ وَ لَا تَکُونُ لَهُمْ وُدّاً وَ صَدِیقاً فَإِذَا عَرَفُوکَ وَ شَعَرُوکَ أَبْغَضُوکَ. قُلْتُ: صَدَقْتَ. قَالَ: فَقَالَ لِی: فَذَا مِنْ ذَاک.
امام صادق (علیه السلام) - معاویهًْ‌بن‌عمّار گوید: عرض کردم: «فدایت شوم! منظور از لا تَسْتَوِی الحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ چیست»؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: «[مراد از] نیکی، تقیّه (خودداری از اظهار عقیده و مذهب) و [مراد از] بدی، فاش‌کردن [عقیده] است». عرض کردم: «فدایت شوم! منظور از ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «منظور خاموش‌بودن [در مقابل دیگران] است». آنگاه فرمود: «تو را به خداوند سوگند می‌دهم! آیا تاکنون برایت پیش آمده همنشین افرادی شده باشی که از اعتقادات تو باخبر نیستند و با آنها دوستی و رفاقتی نداری، هنگامی‌که تو را شناخته و به اعتقاداتت پی‌برند با تو دشمنی کنند»؟ عرض کردم: «آری! درست می‌فرمایی». امام (علیه السلام) به من فرمود: «این از همان موارد است [که آیه دستور به خاموش‌بودن می‌دهد].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص538
فرات الکوفی، ص385
9
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ سُفْیَانَ‌بْنِ‌سَعِیدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ (علیه السلام) وَ کَانَ وَ اللَّهِ صَادِقاً کَمَا سُمِّیَ یَقُولُ: عَلَیْکَ بِالتَّقِیَّهًِْ فَإِنَّهَا سُنَّهًُْ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلِ (علیه السلام) إِلَی أَنْ قَالَ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کَانَ إِذَا أَرَادَ سَفَراً دَارَی بَعِیرَهُ وَ قَالَ (علیه السلام) أَمَرَنِی رَبِّی بِمُدَارَاهًِْ النَّاسِ کَمَا أَمَرَنِی بِإِقَامَهًِْ الْفَرَائِضِ وَ لَقَدْ أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ بِالتَّقِیَّهًِْ فَقَالَ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا… یَا سُفْیَانُ مَنِ اسْتَعْمَلَ التَّقِیَّهًَْ فِی دِینِ اللَّهِ فَقَدْ تَسَنَّمَ الذِّرْوَهًَْ الْعُلْیَا مِنَ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ عِزَّ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ لِسَانِهِ وَ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ نَدِمَ.
امام صادق (علیه السلام) - سفیان‌بن‌سعید گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) به خدا همان‌طور که نامیده شده، صادق است می‌فرمود: «ای سفیان! بر تو باد به تقیّه که روش ابراهیم خلیل (علیه السلام) است تا اینکه فرمود: رسول خدا فرمود: پروردگارم به من به مدارا و سازش با مردم فرمان داده چنانچه به انجام واجبات فرمان داده است. و البته که خدای عزّوجلّ او را به تقیّه پرورش داده است. و فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا. ای سفیان! هرکه تقیّه را در دین خدا به کار ببندد به کنگره‌ی بلندتر عزّت نشسته است، و به‌راستی عزّت مؤمن در حفظ زبان اوست، و هرکه اختیار زبانش را ندارد پشیمان می‌شود».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص538
وسایل الشیعهًْ، ج16، ص208/ بحارالأنوار، ج13، ص135 و بحارالأنوار، ج72، ص396؛ «بتفاوت» / معانی الأخبار، ص385؛ «و ما یلقاها… لسانه ندم» محذوف
10
(فصلت/ 34)
الصّادق (علیه السلام) - نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أُمِرْتُ بِالتَّقِیَّهًِْ فَسَارَّ بِهَا عَشْراً حَتَّی أُمِرَ أَنْ یَصْدَعَ بِمَا أُمِرَ وَ أُمِرَ بِهَا عَلِیٌّ (علیه السلام) فَسَارَّ بِهَا حَتَّی أُمِرَ أَنْ یَصْدَعَ بِهَا ثُمَّ أَمَرَ الْأَئِمَّهًُْ (علیهم السلام) بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَسَارُّوا بِهَا فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا سَقَطَتِ التَّقِیَّهًُْ وَ جَرَّدَ السَّیْفَ وَ لَمْ یَأْخُذْ مِنَ النَّاسِ وَ لَمْ یُعْطِهِمْ إِلَّا بِالسَّیْفِ.
امام صادق (علیه السلام) - زمانی‌که آیه: ادْفَعْ بِالتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الذِی بَینَکَ و بَینَهُ عَدَاوةٌ کَأَنَّهُ ولی حَمِیمٌ نازل شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به من دستور داده شده است، تقیّه در پیش گیرم». آن حضرت مدّت ده سال به دعوت پنهانی ادامه داد تا اینکه به او دستور داده شد که دعوتش را علنی کند. به حضرت علی (علیه السلام) نیز چنین دستوری داده شده بود. او نیز تا زمانی‌که فرمان علنی‌شدن دعوت داده نشده بود، به‌صورت پنهانی به دعوت می‌پرداخت. اهل بیت (علیهم السلام) همدیگر را به تقیّه سفارش می‌کردند در نتیجه آنها دعوتشان را به‌صورت پنهانی ادامه می‌دادند. امّا زمانی‌که قائم آل محمّد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند، تقیّه کنار گذاشته و شمشیرها برافراشته خواهد شد و فقط با زبان شمشیر با مردمان سخن گفته خواهد شد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص538
بحارالأنوار، ج24، ص47/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص526/ البرهان؛ «ادفع بالتی» محذوف و «فساد» بدل «فسار»
11
(فصلت/ 34)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ أَدَّبَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ وَ لَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ قَالَ: ادْفَعْ سَیِّئَهًَْ مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ بِحَسَنَتِکَ حَتَّی یَکُونَ الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ثُمَّ قَالَ وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (سپس خداوند، پیامبرش (صلی الله علیه و آله) را تربیت نموده و خطاب به او می‌فرماید: ولا تَسْتَوی الحَسَنَةُ ولا السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالتِی هِی أَحْسَنُ یعنی بدی کسی را که به تو بدی کرده است، به‌وسیله‌ی نیکی کردنت از خودت دور کن تا کسی که بین تو و او دشمنی وجود دارد، به دوست صمیمی تو تبدیل شود. خداوند در ادامه می‌فرماید: و مَا یلقَّاهَا إِلا الذِینَ صَبَرُوا و مَا یلقَّاهَا إِلا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
القمی، ج2، ص266/ البرهان/ نورالثقلین
آیه وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظیمٍ [35]
امّا جز کسانی که دارای صبر و استقامتند به این مقام نمی‌رسند، و جز کسانی که بهره‌ی عظیمی [از ايمان و تقوا] دارند به آن نایل نمی‌گردند.
1
(فصلت/ 35)
الصّادق (علیه السلام) - إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا فِی الدُّنْیَا عَلَی الْأَذَی.
امام صادق (علیه السلام) - إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا مگر کسانی که در دنیا بر اذیّت و آزارها صبر نموده‌اند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
بحرالعرفان، ج14، ص113
آیه وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ [36]
و هرگاه وسوسه‌ای از شیطان متوجّه تو گردد، از خدا پناه بخواه که او شنونده و داناست.
1
(فصلت/ 36)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ أَیْ إِنْ عَرَضَ بِقَلْبِکَ نَزْغٌ مِنَ الشَّیْطَانِ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ وَ الْمُخَاطَبَهًُْ لِرَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ الْمَعْنَی لِلنَّاسِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (آیه: وَ إِمَّا ینزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطَانِ نَزْغٌ به این معناست که چنانکه وسوسه شیطانی به قلبت خطور کرد به خداوند پناه ببر. در اینجا مخاطب، پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و معنای آن متوجّه سایر مردم است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
القمی، ج2، ص266/ نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ 36)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِذَا وَسْوَسَ الشَّیْطَانُ إِلَی أَحَدِکُمْ فَلْیَتَعَوَّذْ بِاللَّهِ وَ لْیَقُلْ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مُخْلِصاً لَهُ الدِّین.
امام علی (علیه السلام) - هرگاه شیطان در دل تو وسوسه کرد به خدا پناه ببر و بگو: «به خدا و رسولش ایمان آوردم درحالی‌که دین خود را برای او خالص گرداندم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
بحارالأنوار، ج92، ص136
آیه وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلهِ الَّذی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ [37]
و از نشانه‌های او، شب و روز و خورشید و ماه است؛ [ولى] برای خورشید و ماه سجده نکنید، [بلكه] برای خدایی که آفریننده‌ی آن‌هاست سجده کنید اگر تنها او را می‌پرستید.
1
(فصلت/ 37)
الأئمّهًْ (علیهم السلام) - عَنْ أَئِمَّتِنَا (علیهم السلام) أَنَّ السُّجُودَ فِی سُورَهًِْ فُصِّلَتْ عِنْدَ قَوْلِهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ.
ائمه (علیهم السلام) - از امامان ما (علیهم السلام) نقل شده که محلّ سجده‌ی واجب در سوره‌ی فصّلت، انتهای آیه: إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
وسایل الشیعهًْ، ج6، ص241/ نورالثقلین
2
(فصلت/ 37)
الصّادق (علیه السلام) - إِذَا قَرَأَ أَحَدُکُمُ السَّجْدَهًَْ مِنَ الْعَزَائِمِ، فَلْیَقُلْ فِی سُجُودِهِ: سَجَدْتُ لَکَ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لَامُسْتَکْبِراً عَنْ عِبَادَتِکَ وَ لَامُسْتَنْکِفاً وَ لَا مُتَعَظِّماً، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ، خَائِفٌ مُسْتَجِیر.
امام صادق (علیه السلام) - هرکس آیه‌ی سجده را تلاوت کند، باید در سجده بگوید: «خدایا، از راه بندگی به خاک درت افتادم. من از طاعت و عبادت تو سر بر نمی‌تابم، ابا نمی‌ورزم و بزرگی نمی‌فروشم. من بنده‌ای خوار و بی‌مقدارم. ترسانم. پناهنده‌ی آن درگاهم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص540
الکافی، ج6، ص90
3
(فصلت/ 37)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - لَمَّا نَزَلَ قَوْلُهُ تَعَالَی وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ سَجَدَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ فِی سُجُودِهِ: أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَ بِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَ أَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَی نَفْسِک.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - هنگامی‌که آیه: و سجده نما و به قرب [خداوند] درآی! . (علق/19). نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) سجده کرده و در سجده‌ی خویش [چنین] گفت: «[خدایا] از خشمت به خشنودیت و از مجازاتت به گذشتت پناه می‌برم و از تو به خودت پناهنده‌ام، من هرگز نمی‌توانم به مدح و ثنای تو برسم؛ تو آن‌گونه‌ای که خود، مدح و ثنای خویش گفته‌ای».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
مستدرک الوسایل، ج4، ص321
4
(فصلت/ 37)
الباقر (علیه السلام) - {أبی‌جَعفَرٍ (علیه السلام)} الْعَزَائِمُ أَرْبَعٌ الم تَنْزِیلُ وَ حم السَّجْدَهًُْ وَ النَّجْمُ وَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ وَ کَانَ عَلِیُّ‌بْنُ‌الْحُسَیْنِ (علیه السلام) یُعْجِبُهُ أَنْ یَسْجُدَ فِی کُلِّ سُورَهًٍْ فِیهَا سَجْدَهًْ.
امام باقر (علیه السلام) - [امام باقر (علیه السلام) فرمود:] سوره‌هایی که سجده‌ی واجب دارند چهار سوره هستند: الم تَنْزِیلُ و حم السَّجْدَةُ وَ النَّجْم و اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک. و امام سجاد (علیه السلام) همواره چنین بود که دوست می‌داشت درهنگام خواندن هر سوره‌ای که در آن، ذکری از سجده آمده سجده نماید [هرچند سجده‌ی واجب نباشد].
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
بحارالأنوار، ج82، ص170
5
(فصلت/ 37)
الصّادق (علیه السلام) - إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهًِْ أُتِیَ بِالشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فِی صُورَهًِْ ثَوْرَیْنِ عَقِیرَیْنِ فَیُقْذَفَانِ بِهِمَا وَ بِمَنْ یَعْبُدُهُمَا فِی النَّارِ وَ ذَلِکَ أَنَّهُمَا عُبِدَا فَرَضِیَا.
امام صادق (علیه السلام) - در روز قیامت خورشید و ماه را مانند دو گاو پی شده می‌آورند و با هرکه آنها را پرستیده است در دوزخ می‌افکنند، برای آنکه آنان را پرستیدند و بدان خشنود شدند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
بحارالأنوار، ج7، ص177
آیه فَإِنِ اسْتَکْبَرُوا فَالَّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ هُمْ لا یَسْأَمُونَ [38]
و اگر [از عبادت پروردگار] تکبّر کنند، کسانی (فرشتگانی) که نزد پروردگارتو هستند شب و روز برای او تسبیح می‌گویند و خسته نمی‌شوند.
آیه وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ [39]
و از آیات او این است که زمین را خشک [و بى‌جان] می‌بینی، امّا هنگامی‌که آب [باران] بر آن می‌فرستیم به جنبش در می‌آید و رشد می‌کند؛ همان کس که آن را زنده کرد، مردگان را نیز زنده می‌کند؛ به یقین او بر هرچیز تواناست.
1
(فصلت/ 39)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - ثُمَّ احْتَجَّ عَلَی الدَّهْرِیَّهًِْ فَقَالَ وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً أَیْ سَاکِنَهًًْ هَامِدَهًًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (سپس خداوند به احتجاج علیه دهریّه می‌پردازد و می‌فرماید: و مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الأَرْضَ خَاشِعَةً یعنی از جمله نشانه‌های خداوند آن است که زمین را آرام و سرد می‌بینی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
القمی، ج2، ص266
2
(فصلت/ 39)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - ثُمَّ ضَرَبَ لِلْبَعْثِ وَ النُّشُورِ مَثَلًا فَقَالَ تَعَالَی وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً. فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی.
امام علی (علیه السلام) - آنگاه خداوند برای برانگیختن و زنده‌کردن مردگان مثالی زده و فرمود: و همچنین زمین را [در فصل زمستان] خشک و مرده می‌بینی. (حج/5) فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْموْتی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
بحارالأنوار، ج90، ص37
آیه إنَّ الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ [40]
کسانی که آیات ما را تحریف می‌کنند بر ما پوشیده نخواهند بود. آیا کسی که در آتش افکنده می‌شود بهتر است یا کسی که در روز قیامت با امنیّت به عرصه‌ی محشر می‌آید؟! هر کاری می‌خواهید بکنید، او به آنچه انجام می‌دهید بیناست.
کسانی که آیات ما را تحریف می‌کنند بر ما پوشیده نخواهند بود
1 -1
(فصلت/ 40)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - إِنَّ مَعْنَی الْإِلْحَادِ فِی آیَاتِ اللَّهِ… هُوَ تَبْدِیلُهُمْ ذَلِکَ وَ وَضْعُهُ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ.
ابن‌عبّاس (معنای در پیش‌گرفتنِ راه باطل در آیات خداوند… این است که گمراهان، آیات قرآن را دگرگون کرده و آنها را [با تفسیر و تأویل‌های نادرست] در جایگاهی غیر از جایگاه اصلی‌شان به کار برند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص542
بحرالعرفان، ج14، ص116
1 -2
(فصلت/ 40)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - أَفَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ‌خَیْرٌ یَعْنِی الْوَلِیدَ‌بْنَ‌الْمُغِیرَهًِْ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً مِنْ غَضَبِ اللَّهِ وَ هُوَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) ثُمَّ أَوْعَدَ أَعْدَاءَهُ فَقَالَ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ…
ابن‌عبّاس (أَ فَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ؛ او ولیدبن‌مغیره است، أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ یعنی از عذاب خدا و غضب او در امان است و او علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) است. اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ…
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
بحارالأنوار، ج39، ص86/ شواهدالتنزیل، ج2، ص188/ المناقب، ج3، ص270
1 -3
(فصلت/ 40)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - وَ لَمْ‌یَرَ شَیْئاً أَبْلَغَ فِی تَمَامِ کَیْدِهِ مِنْ تَنْفِیرِهِمْ مِنْ مُوَالَاهًِْ وَصِیِّهِ وَ إِیحَاشِهِمْ مِنْهُ وَ صَدِّهِمْ عَنْهُ وَ إِغْرَائِهِمْ بِعَدَاوَتِهِ وَ الْقَصْدِ لِتَغْیِیرِ الْکِتَابِ الَّذِی جَاءَ بِهِ وَ إِسْقَاطِ مَا فِیهِ مِنْ فَضْلِ ذَوِی‌الْفَضْلِ وَ کُفْرِ ذَوِی‌الْکُفْرِ مِنْهُ وَ مِمَّنْ وَافَقَهُ عَلَی ظُلْمِهِ وَ بَغْیِهِ وَ شِرْکِهِ وَ لَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ ذَلِکَ مِنْهُمْ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لایَخْفَوْنَ عَلَیْنا وَ قَالَ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ.
امام علی (علیه السلام) - دشمنانِ پیامبر (صلی الله علیه و آله) چیزی را در به کار بستن تمام مکر و حیله‌شان، کارسازتر از این ندیدند که مسلمانان را از پیروی‌کردنِ جانشین [حقیقیِ] او دور ساخته و آنها را از وی به وحشت انداخته و آنها را از او باز بدارند و به دشمنی با او تحریک نمایند؛ و [توطئه‌ی دیگرشان این بود]: آهنگِ تغییردادن قرآنی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آورده بود را کرده و خواستند آیاتی را که دلالت بر برتریِ فضیلت‌داران و کفرِ کافران و آن‌هایی که با ستم، گردنکشی و کفرِ آنها همراهی نمودند، می‌کند از قرآن حذف نمایند؛ درصورتی‌که خداوند به نیّت آنها آگاه بوده و فرمود: إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا؛ و فرمود: آنها می‌خواهند کلام خدا را دگرگون سازند. (فتح/15).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
بحارالأنوار، ج90، ص124/ الاحتجاج، ج1، ص257؛ «و لقد اخضروا الکتاب کملا» محذوف
1 -4
(فصلت/ 40)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا یَعْنِی یُنْکَرُونَ لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا ثُمَّ اسْتَفْهَمَ عَزَّوَجَلَّ عَلَی الْمَجَازِ فَقَالَ أَفَمَنْ یُلْقی فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. وَ قَوْلُهُ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ یَعْنِی بِالْقُرْآنِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (می‌گوید: إِنَّ الذِینَ یلحِدُونَ فِی آیاتِنَا لا یخْفَونَ عَلینَا؛ یعنی کسانی که آیات و نشانه‌های ما را انکار می‌کنند، از دید ما پنهان نمی‌مانند. سپس خداوند بنا به اسلوب مجاز سؤال می‌کند و می‌فرماید: أَفَمَن یلقَی فِی النَّارِ خَیرٌ أَم مَّن یأْتِی آمِنًا یومَ القِیامَةِ اعْمَلوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلونَ بَصِیرٌ همچنین در ادامه می‌فرماید: إِنَّ الذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لمَّا جَاءهُمْ و إِنَّهُ لکِتَابٌ عَزِیزٌ؛ منظور از «ذکر» قرآن کریم است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
القمی، ج2، ص266
آیا کسی که در آتش افکنده می‌شود بهتر است یا کسی که در نهایت امن و امان در قیامت به عرصه‌ی محشر می‌آید؟! هر کاری می‌خواهید بکنید، او به آنچه انجام می‌دهید بیناست
2 -1
(فصلت/ 40)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - إِنَّمَا هِیَ نَفْسِی أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَی لِتَأْتِیَ آمِنَهًًْ یَوْمَ الْخَوْفِ الْأَکْبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلَی جَوَانِبِ الْمَزْلَق.
امام علی (علیه السلام) - من نفس خود را با پرهیزکاری می‌پرورانم، تا در روز قیامت که هراسناک‌ترین روزهاست در امان، و در لغزشگاه‌های آن ثابت قدم باشد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
بحارالأنوار، ج33، ص374/ نورالثقلین
2 -2
(فصلت/ 40)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا أَجْمَعُ عَلَی عَبْدِی خَوْفَیْنِ وَ لَا أَجْمَعُ لَهُ أَمْنَیْنِ فَإِذَا أَمِنَنِی فِی الدُّنْیَا أَخَفْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ وَ إِذَا خَافَنِی فِی الدُّنْیَا آمَنْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - خداوند متعال می‌فرماید: «سوگند به عزّت و جلالم برای بنده‌ام دو خوف و دو آسایش را با هم جمع نمی‌کنم، هرگاه در دنیا برای او آرامش باشد در آخرت او را خواهم ترسانید، و اگر در دنیا از من ترسید او را در قیامت آرامش خواهم داد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
الخصال، ج1، ص79/ نورالثقلین
2 -3
(فصلت/ 40)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ مَسْعَدَهًَْ‌بْنِ‌صَدَقَهًَْ قَالَ: قَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) لِبَعْضِ جُلَسَائِهِ: أَلَا أُخْبِرُکَ بِشَیْءٍ یُقَرِّبُ مِنَ اللَّهِ وَ یُقَرِّبُ مِنَ الْجَنَّهًِْ، وَ یُبَاعِدُ مِنَ النَّارِ؟ فَقَالَ: بَلَی، جُعِلْتُ فِدَاکَ. فَقَالَ لَهُ: عَلَیْکَ بِالسَّخَاءِ، فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَلَقَ خَلْقاً لِرَحْمَتِهِ، فَجَعَلَهُمْ لِلْمَعْرُوفِ أَهْلًا، وَ لِلْخَیْرِ مَوْضِعاً، وَ لِلنَّاسِ وَجْهاً، یَسْعَی إِلَیْهِمْ لِکَیْ یَحْیَوْنَ بِهِمْ کَمَا یُحْیِی الْمَطَرُ الْأَرْضَ الْجَدْبَهًَْ، أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهًْ.
امام صادق (علیه السلام) - مسعدهًْ‌بن‌صدقه گوید: امام صادق (علیه السلام) به یکی از همنشینان خود فرمود: «آیا تو را از چیزی که [انسان را] به خداوند و بهشت نزدیک ساخته و از دوزخ دور می‌نماید، باخبر نسازم»؟ عرض کرد: «آری»! امام (علیه السلام) فرمود: «پیوسته اهل جود و بخشش باش، چرا که خداوند با رحمت خویش، عدّه‌ای را آفرید تا رحمت [ویژه‌ی] خود را صرف آنها نماید؛ پس ایشان
را شایسته‌ی کار پسندیده، و جایگاه کار نیک و آبرومند نزد مردم قرار داد که مردم به‌سویشان می‌شتابند تا آنها به مردم حیات بخشند آنچنان‌که باران به زمین خشک، حیات می‌بخشد؛ ایشان کسانی هستند که روز قیامت، مؤمنان حقیقی و آسوده خاطرند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص544
قرب الإسناد، ص72/ نورالثقلین
آیه إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ [41]
کسانی که به این ذکر (قرآن) هنگامی‌که به‌سراغشان آمد کافر شدند [نيز بر ما مخفى نخواهند ماند]! و این کتابی است قطعاً شکست‌ناپذیر.
1
(فصلت/ 41)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ یَعْنِی الْقُرْآن.
امام باقر (علیه السلام) -ِإِنَّ الذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لمَّا جَاءهُمْ؛ منظور از «ذکر» قرآن است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص546
بحارالأنوار، ج9، ص233/ القمی، ج2، ص266؛ «لما جاءهم» محذوف/ نورالثقلین/ البرهان
2
(فصلت/ 41)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - عَزِیز أیْ کَرِیمٌ عَلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ.
ابن‌عبّاس (عزیز یعنی قرآن، در پیشگاه خداوند عزّوجلّ کتاب ارجمندی است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص546
بحرالعرفان، ج14، ص116
آیه لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ [42]
که هیچ‌گونه باطلی، نه از پیش‌رو و نه از پشت‌سر، به‌سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته‌ی ستایش نازل شده است.
1
(فصلت/ 42)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ… قَالَ لَا یَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ التَّوْرَاهًِْ وَ لَا مِنْ قِبَلِ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ أَمَّا مِنْ خَلْفِهِ لَا یَأْتِیهِ مِنْ بَعْدِهِ کِتَابٌ یُبْطِلُهُ.
امام باقر (علیه السلام) - لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ یعنی از جانب تورات و انجیل و زبور چیزی که موجب ابطال آن شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص546
بحارالأنوار، ج9، ص233/ بحارالأنوار، ج17، ص209/ بحارالأنوار، ج89، ص13/ القمی، ج2، ص266
2
(فصلت/ 42)
الرّضا (علیه السلام) - ذَکَرَ الرِّضَا (علیه السلام) یَوْماً الْقُرْآنَ فَعَظَّمَ الْحُجَّهًَْ فِیهِ وَ الْآیَهًَْ الْمُعْجِزَهًَْ فِی نَظْمِهِ فَقَالَ هُوَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ عُرْوَتُهُ الْوُثْقَی وَ طَرِیقَتُهُ الْمُثْلَی الْمُؤَدِّی إِلَی الْجَنَّهًِْ وَ الْمُنْجِی مِنَ النَّارِ لَا یَخْلُقُ مِنَ الْأَزْمِنَهًِْ وَ لَا یَغِثُّ عَلَی الْأَلْسِنَهًِْ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِیلَ الْبُرْهَانِ وَ حُجَّهًًْ عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ.
امام رضا (علیه السلام) - روزی امام رضا (علیه السلام) قرآن را ذکر فرمود و حجّت در آن و علامت و معجزه در نظم آن را بزرگ قرار داد و فرمود: «قرآن ریسمان محکم خداست و قرآن چنگ‌آویز مستحکم خداست و قرآن راه برگزیده‌ی خداست که بنده را به بهشت می‌کشاند و او را از آتش که به مرور زمان‌ها کهنه نمی‌شود و با اختلاف سال‌ها فاسد نمی‌شود، نجات می‌دهد. چرا که قرآن برای زمانی بدون زمانی قرار داده نشده است بلکه دلیل، برهان و حجّت بر هر انسانی قرار داده شده است که هیچ‌گونه باطلی، نه از پیش‌رو و نه از پشت‌سر، به‌سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته‌ی ستایش نازل شده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص546
بحارالأنوار، ج17، ص210/ بحارالأنوار، ج89، ص14
3
(فصلت/ 42)
الصّادق (علیه السلام) - مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ لَمْ یَخْضَعْ لِلَّهِ وَ لَمْ یَرِقَّ قَلْبُهُ وَ لَا یَکْتَسِی حُزْناً وَ وَجَلًا فِی سَرِّهِ فَقَدِ اسْتَهَانَ بِعِظَمِ شَأْنِ اللَّهِ تَعَالَی وَ خَسِرَ خُسْرَاناً مُبِینا… فَانْظُرْ کَیْفَ تَقْرَأُ کِتَابَ رَبِّکَ وَ مَنْشُورَ وَلَایَتِکَ وَ کَیْفَ تُجِیبُ أَوَامِرَهُ وَ نَوَاهِیَهُ وَ کَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدُودَهُ فَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لایَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ فَرَتِّلْهُ تَرْتِیلًا فَقِفْ عِنْدَ وَعْدِهِ وَ وَعِیدِهِ وَ تَفَکَّرْ فِی أَمْثَالِهِ وَ مَوَاعِظِهِ وَ احْذَرْ أَنْ تَقَعَ مِنْ إِقَامَتِکَ حُرُوفَهُ فِی إِضَاعَهًِْ حُدُود.
امام صادق (علیه السلام) - هرکه قرآن را تلاوت کند و تلاوت او مقارن خضوع و خشوع نباشد و از تلاوت قرآن او را رقّتی حاصل نشود و ترس الهی در دل او به هم نرسد، پس به‌تحقیق که این قاری، مرتبه و منزلت قرآن را سهل گرفته است، و مرتبه صاحب قرآن را حقیر شمرده است، چنین قاری هرآینه زیانکار و نقصان روزگار است، زیانی بیّن و واضح… پس بنگر که چگونه کتاب خدا و منشور ولایت خود را می‌خوانی، و چگونه اوامر و نواهی او را اجابت می‌کنی، و از حدود او فرمان می‌بری… در آنجا که با وعد و وعید او روبه‌رو می‌شوی درنگ کن، و در مَثَل‌ها و پندهای آن بیندیش، و از آن بپرهیز که در عین خوب اداکردن حروف آن، سبب تباه‌شدن حدود آن شوی.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص546
مستدرک الوسایل، ج4، ص240/ مصباح الشریعهًْ، ص28؛ «من قرأ القرآن… خسرانا مبینا» محذوف
4
(فصلت/ 42)
الصّادقین (علی‌ها السلام) - لَا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ مَعْنَاهُ أَنَّهُ لَیْسَ فِی أَخْبَارِهِ عَمَّا مَضَی بَاطِلٌ وَ لَا فِی أَخْبَارِهِ عَمَّا یَکُونُ فِی الْمُسْتَقْبَلِ بَاطِلٌ بَلْ أَخْبَارُهُ کُلُّهَا مُوَافَقَهًٌْ لِمُخْبَرَاتِهَا.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) - لا یأْتِیهِ البَاطِل؛ این آیه بدین معناست که در میان اخباری که درباره‌ی گذشته یا آینده در آن آمده است، باطل بدان راه ندارد. بلکه اخبار آن کاملاً با رویدادها مطابقت کامل دارد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص548
نورالثقلین/ البرهان
5
(فصلت/ 42)
العسکری (علیه السلام) - هُوَ ذلِکَ الْکِتابُ الَّذِی أَخْبَرْتُ بِهِ مُوسَی (علیه السلام) وَ مَنْ بَعْدَهُ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ (علیهم السلام) وَ أَخْبَرُوا بَنِی‌إِسْرَائِیلَ أَنِّی سَأُنْزِلُهُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) کِتَاباً عَرَبِیّاً عَزِیزاً لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ لا رَیْبَ فِیهِ لَا شَکَّ فِیهِ لِظُهُورِهِ عِنْدَهُمْ کَمَا أَخْبَرَهُمْ أَنْبِیَاؤُهُمْ أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) یُنْزَلُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ لَا یَمْحُوهُ الْمَاءُ یَقْرَؤُهُ هُوَ وَ أُمَّتُهُ عَلَی سَائِرِ أَحْوَالِهِمْ هُدیً بَیَانٌ مِنَ الضَّلَالَهًِْ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یَتَّقُونَ الْمُوبِقَاتِ وَ یَتَّقُونَ تَسْلِیطَ السَّفَهِ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی إِذَا عَلِمُوا مَا یَجِبُ عَلَیْهِمْ عِلْمُهُ عَمِلُوا بِمَا یُوجِبُ لَهُمْ رِضَا رَبِّهِمْ.
امام عسکری (علیه السلام) - این کتابی است که موسی و انبیاء (علیهم السلام) بعد از او به آن خبر داده‌اند و به بنی‌اسرائیل اخبار نموده‌اند که من (خدا) به‌زودی آن را بر تو نازل خواهم ساخت. ای محمّد (صلی الله علیه و آله)، شکی در آن راه ندارد. چون کاملاً حقانیّت قرآن نزد آنها روشن است شکّ و تردیدی در آن راه ندارد. و مایه‌ی هدایت است. بیان روشن و نگهدارنده از گمراهی برای پرهیزکاران است. (بقره/2) برای کسانی که از موجبات شقاوت پرهیز دارند و جهل و سفاهت را از خود برطرف می‌سازند که درصورت علم و اطلاع بر واجبات و تکالیف شرعی اعمال خود را برای جلب رضای حق انجام می‌دهند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص548
بحارالأنوار، ج17، ص217/ بحارالأنوار، ج9، ص173؛ «هو ذلک… عربیا عزیزا» محذوف و «هدی بیان… رضا ربهم» محذوف
6
(فصلت/ 42)
الرّسول (صلی الله علیه و آله) - عَنِ الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ أُمَّتَکَ سَیَفْتَتِنُ فَسُئِلَ مَا الْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ کِتَابُ اللَّهِ الْعَزِیزُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ مَنِ ابْتَغَی الْعِلْمَ فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ وَلِیَ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ جَبَّارٍ فَعَمِلَ بِغَیْرِهِ قَصَمَهُ اللَّهُ وَ هُوَ الذِّکْرُ الْحَکِیمُ وَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ فِیهِ خَبَرُ مَا قَبْلَکُمْ وَ نَبَأُ مَا بَعْدَکُمْ وَ حُکْمُ مَا بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ هُوَ الَّذِی سَمِعَتْهُ الْجِنُّ فَلَمْ تناها (تَنَاهَی) أَنْ قَالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ لَا یَخْلُقُ عَلَی طُولِ الرَّدِّ وَ لَا یَنْقَضِی عِبَرُهُ وَ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) - امام حسن (علیه السلام) فرمود: «محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض شد: «به‌زودی امّت شما دچار فتنه و آزمایش خواهد شد، راه خروج و نجات از آن چیست»؟ فرمود: «کتاب خداوند که که هیچ‌گونه باطلی، نه از پیش‌رو و نه از پشت‌سر، به‌سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته‌ی ستایش نازل شده است. هرکس علم و دانش را در غیر آن جستجو نماید خداوند او را گمراه سازد و هرکه سرپرستی انسانی سرکش و زورگو را پذیرفته [و از وی پیروی کند] و به غیر [دستوراتِ] قرآن عمل نماید خداوند او را در هم خواهد شکست؛ و یادآوری حکیمانه است. (آل عمران/58). نور آشکار. (نساء/174) و راه راست. (فاتحه/7) است؛ سرگذشت پیشینیان و خبر آیندگان شما و داوریِ اختلافات شما در آن است؛ قرآن، جداکننده‌ی حقّ از باطل است و هرگز شوخی نیست و کتابی است که جنّیان آن را شنیده و یکدیگر را از گفتن این جمله بازنداشتند که ما قرآن عجیبی شنیده‌ایم* که به راه راست هدایت می‌کند، پس ما به آن ایمان آورده‌ایم. (جن/2-1). [و] کتابی است که با تکرار فراوان، کهنه نمی‌شود و عبرت‌های آن پایان نمی‌پذیرد و شگفتی‌هایش تمام‌شدنی نیست.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص548
بحارالأنوار، ج89، ص27/ العیاشی، ج2، ص3؛ «بتفاوت»
آیه ما یُقالُ لَکَ إِلاَّ ما قَدْ قیلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِکَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلیمٍ [43]
آنچه به ناروا درباره‌ی تو می‌گویند همان است که درباره‌ی پیامبران قبل از تو نیز گفته شده؛ پروردگار تو [هم] دارای آمرزش و [هم] دارای کیفر دردناکی است!
آیه وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ وَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ فی آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَیْهِمْ عَمًی أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ [44]
اگر آن را قرآنی عجمی قرار می‌دادیم به یقین می‌گفتند: «چرا آیاتش به روشنی بیان نشده؟! قرآن عجمی از پیغمبری عربی»؟! بگو: «این [كتاب] برای کسانی که ایمان آورده‌اند هدایت و شفاست؛ ولی کسانی که ایمان نمی‌آورند، در گوش‌هایشان سنگینی است و از مشاهده‌ی آن نابینا هستند؛ آنها [همچون كسانى هستند كه گويى] از راه دور صدا زده می‌شوند».
1
(فصلت/ 44)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِه… لَوْ‌لا فُصِّلَتْ آیاتُهُءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قَالَ لَوْ کَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَعْجَمِیّاً لَقَالُوا کَیْفَ نَتَعَلَّمُهُ وَ لِسَانُنَا عَرَبِیٌّ وَ أَتَیْتَنَا بِقُرآنٍ أَعْجَمِیٍّ فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُنَزَّلَ بِلِسَانِهِمْ وَ فِیهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ.
امام باقر (علیه السلام) - لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ؛ یعنی اگر این قرآن به زبان غیر عرب بود می‌گفتند: «چگونه آن را بیاموزیم زبان ما که عربی است تو برای ما قرآنی به زبان عجمی آورده‌ای»! خداوند به زبان خودشان فرستاد: ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم. (ابراهیم/4).
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص550
بحارالأنوار، ج9، ص233/ نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج17، ص209/ القمی، ج2، ص266؛ «و فیه قال الله… الی آخر» محذوف
2
(فصلت/ 44)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - لَوْ کَانَ هذَا الْقُرْآنُ أَعْجَمِیًّا لَقَالُوا لَوْ لَا أُنْزِلَ بِالْعَرَبِیَّهًِْ فَقَالَ اللَّهُ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفاءٌ أَیْ تِبْیَانٌ وَ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ أَیْ صَمَمٌ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (یعنی اگر این قرآن غیر عربی می‌بود می‌گفتند: «ای کاش به زبان عربی نازل می‌شد». خداوند می‌فرماید: بگو این قرآن برای مؤمنان هدایت‌گر و بیان‌کننده است. الذِینَ لا یؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وقْرٌ یعنی کفّار، کر و ناشنوا هستند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص550
القمی، ج2، ص266
آیه وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فیهِ وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفی شَکٍّ مِنْهُ مُریبٍ [45]
ما به موسی کتاب آسمانی دادیم؛ سپس در آن اختلاف شد؛ و اگر فرمانی از ناحیه‌ی پروردگارت دراین‌باره صادر نشده بود، [كه بايد به آنان مهلت داد تا اتمام حجّت شود] در میان آنها داوری می‌شد [و به كيفر مى‌رسيدند]؛ ولی آنها هنوز درباره‌ی آن شکّی توأم با بدگمانی دارند.
1
(فصلت/ 45)
الباقر (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ قَالَ: اخْتَلَفُوا کَمَا اخْتَلَفَ هَذِهِ الْأُمَّهًُْ فِی الْکِتَابِ وَ سَیَخْتَلِفُونَ فِی الْکِتَابِ الَّذِی مَعَ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) لَمَّا یَأْتِیهِمْ بِهِ حَتَّی یُنْکِرَهُ نَاسٌ کَثِیرٌ فَیُقَدِّمُهُمْ فَیَضْرِبُ أَعْنَاقَهُمْ.
امام باقر (علیه السلام) - ابوحمزه از امام باقر (علیه السلام) روایت می‌کند که آن حضرت درباره‌ی آیه: و لقَدْ آتَینَا مُوسَی الکِتَابَ فَاخْتُلفَ فِیهِ و لولا کَلمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لقُضِی بَینَهُمْ فرمود: «اختلاف آنها همانند این است که امّت درباره‌ی کتاب دچار اختلاف شدند. آنها درباره‌ی کتابی که نزد قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است و زمانی آن را به میانشان خواهد آورد دچار اختلاف می‌شوند. به‌طوری که بسیاری از مردم آن را انکار می‌کنند. امام آنان را پیش می‌آورد و گردن‌هایشان را می‌زند».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص550
تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص527/ البرهان؛ «بتفاوت»
آیه مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبیدِ [46]
کسی که عمل صالحی انجام دهد، سودش برای خود اوست؛ و هرکس بدی کند، به خویشتن بدی کرده است؛ و پروردگارت هرگز به بندگان ستم نمی‌کند.
1
(فصلت/ 46)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - فَقَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام) أَمَّا مَا ذَکَرْتَ مِنْ عَمَلِنَا وَ سِیرَتِنَا بِالْعَدْلِ، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوجَلَّ یَقُولُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ، وَ أَمَّا {أَنَا} مِنْ أَنْ أَکُونَ مُقَصِّراً فِیمَا ذَکَرْتَ أَخْوَف.
امام علی (علیه السلام) - امام علی (علیه السلام) [به مالک اشتر] فرمود: «امّا آنچه در مورد کردار و روش ما در عمل به عدالت [و رعایت تساوی میان مسلمانان] بیان داشتی [و گفتی این‌کار باعث پراکنده‌شدن عدّه‌ای از اطراف من و پیوستن آنها به معاویه شده] این فرمان خداوند عزّوجلّ است که می‌فرماید: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ؛ [علاوه‌براینکه] من از این جهت بیمناکم که در عمل به عدالت، [ناخواسته] کوتاهی کرده باشم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص550
بحارالأنوار، ج29، ص493/ بحارالأنوار، ج34، ص163/ الغارات، ج1، ص46/ شرح نهج البلاغهًْ، ج2، ص197
2
(فصلت/ 46)
الرّضا (علیه السلام) - عَنْ إِبْرَاهِیمَ‌بْنِ‌أَبِی مَحْمُودٍ قَال سَأَلْتُ أَبَاالْحَسَنِ‌الرِّضَا (علیه السلام) … هَلْ یُجْبِرُ عِبَادَهُ عَلَی الْمَعَاصِی فَقَالَ بَلْ یُخَیِّرُهُمْ وَ یُمْهِلُهُمْ حَتَّی یَتُوبُوا قُلْتُ فَهَلْ یُکَلِّفُ عِبَادَهُ مَا لَا یُطِیقُونَ فَقَالَ کَیْفَ یَفْعَلُ ذَلِکَ وَ هُوَ یَقُولُ وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ.
امام رضا (علیه السلام) - ابراهیم‌بن‌ابی‌محمود گوید: از امام رضا (علیه السلام) سؤال کردم: «… آیا خداوند بندگانش را وادار به گناه‌کردن می‌کند»؟ امام پاسخ داد: «خیر! بلکه آنها را آزاد و مختار قرار داده و به آنها مهلت می‌دهد تا توبه کنند». گفتم: «آیا بندگانش را مجبور به انجام کاری که قادر به انجام آن نیستند می‌کند»؟ امام فرمود: «چگونه ممکن است چنین کاری بکند حال آنکه خودش می‌فرماید: و مَا رَبُّکَ بِظَلامٍ للعَبِیدِ».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص550
بحارالأنوار، ج5، ص11/ الاحتجاج، ج2، ص413/ عیون أخبارالرضا (ج1، ص123/ نورالثقلین/ البرهان
3
(فصلت/ 46)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - مَا أَحْسَنْتَ إِلَی أَحَدٍ وَ لَا أَسَأْتَ إِلَیْهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْهَا.
امام علی (علیه السلام) - من به هیچ‌کس نیکی نکرده و بدی ننموده‌ام چرا که خداوند متعال می‌فرماید: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص552
متشابه القرآن، ج1، ص118
آیه إِلَیْهِ یُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ ما تَخْرُجُ مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَکْمامِها وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ یَوْمَ یُنادیهِمْ أَیْنَ شُرَکائی قالُوا آذَنَّاکَ ما مِنَّا مِنْ شَهیدٍ [47]
علم به قیامت [و لحظه‌ی وقوع آن] تنها به خدا باز می‌گردد؛ هیچ میوه‌ای از غلاف خود خارج نمی‌شود، و هیچ مادّه‌ای باردار نمی‌گردد و وضع حمل نمی‌کند مگر به علم او؛ و آن روز که آنها را ندا می‌دهد کجایند همتایانی که برای من می‌پنداشتید؟! می‌گویند: «[پروردگارا]! ما اعلام داشتیم که هیچ گواهی [بر گفته‌ی خود] نداریم».
1
(فصلت/ 47)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ یَوْمَ یُنادِیهِمْ أَیْنَ شُرَکائِی یَعْنِی مَا کَانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا آذَنَّاکَ أَیْ أَعْلَمْنَاکَ ما مِنَّا مِنْ شَهِیدٍ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (و یومَ ینَادِیهِمْ أَینَ شُرَکَائِی یعنی خداوند آنها را مورد ندا قرار داده و می‌فرماید: «کجایند آن معبودهایی که به‌جای من یا همراه من آنها را می‌پرستیدید؟ قَالوا آذَنَّاکَ یعنی به تو اطّلاع داده بودیم که هیچ گواهی [بر گفته‌ی خود] نداریم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص552
القمی، ج2، ص266/ البرهان؛ «بتفاوت»
آیه وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ وَ ظَنُّوا ما لَهُمْ مِنْ مَحیصٍ [48]
و همه‌ی معبودانی را که قبلاً می‌خواندند از نظر آنها گم و پنهان می‌شوند؛ و می‌دانند هیچ گریزگاهی ندارند.
1
(فصلت/ 48)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ ظَنُّوا مَا لَهُمْ مِنْ مَحِیصٍ أَیْ عَلِمُوا أَنَّهُ لَا مَحِیصَ لَهُمْ وَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَفَرَّ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (وظَنُّوا مَا لهُم مِّن مَّحِیصٍ یعنی آنها فهمیدند که هیچ پناهگاه، راه فرار و مأوایی ندارند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص552
القمی، ج2، ص266
آیه لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ [49]
انسان هرگز از درخواست نیکی [و نعمت] خسته نمی‌شود؛ و اگر شرّ و بدی به او رسد، بسیار مأیوس و نومید می‌گردد.
1
(فصلت/ 49)
علی‌بن‌إبراهیم (لَا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ أَیْ لَا یَمَلُّ وَ لَا یَعْیَی أَنْ یَدْعُوَ لِنَفْسِهِ بِالْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوطٌ أَیْ یَائِسٌ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ وَ فَرَجِهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( لا یسْأَمُ الإِنسَانُ مِن دُعَاء الخَیرِ یعنی انسان از دعای نیک‌کردن برای خودش خسته نمی‌شود. و إِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیؤُوسٌ قَنُوطٌ چنانکه به او گزندی یا بدی برسد، از رحمت و گشایش خداوند ناامید می‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص552
القمی، ج2، ص266/ نورالثقلین
آیه وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لی وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلیظٍ [50]
و هرگاه بعد از ناراحتی که به او رسیده رحمتی از سوی خود به او بچشانیم می‌گوید: «این به خاطر شایستگی و استحقاق من بوده، و گمان نمی‌کنم قیامت برپا شود؛ و [به فرض كه قيامتى باشد]، هرگاه به‌سوی پروردگارم بازگردانده شوم، برای من نزد او بهترین پاداش است. ما کافران را از اعمالی که انجام داده‌اند [به‌زودى] آگاه خواهیم کرد و از عذاب شدید به آنها می‌چشانیم.
1
(فصلت/ 50)
ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) - فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا أَیُّ لَنَقِفَنَّهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَلَی مَسَاوِی أَعْمالِهِمْ.
ابن‌عبّاس (فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا یعنی روز قیامت، کافران را بر اعمال زشتشان آگاه خواهیم نمود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص552
بحرالعرفان، ج14، ص120
آیه وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ [51]
و هرگاه به انسان [غافل و بى‌خبر] نعمت دهیم، روی می‌گرداند و با حال تکبّر [از حق] دور می‌شود؛ ولی هرگاه بدی [و مختصر ناراحتى] به او رسد، تقاضای فراوان و مستمر [براى برطرف‌شدن آن] دارد.
1
(فصلت/ 51)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ أَیْ یَتَبَخْتَرُ وَ یَتَعَظَّمُ وَ یَسْتَحْقِرُ مَنْ هُوَ دُونَهُ، وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ أَیِ الْفَقْرُ وَ الْمَرَضُ وَ الشِّدَّهًُْ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ أَیْ یُکْثِرُ الدُّعَاءَ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (وإِذَا أَنْعَمْنَا عَلی الإِنسَانِ أَعْرَضَ و نَأی بِجَانِبِهِ یعنی هرگاه به انسان نعمت ببخشیم دچار غرور و تکبّر شده و افراد کوچک‌تر از خودش را خوار و کوچک می‌پندارد. و إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیضٍ و هرگاه به فقر، بیماری و مصیبت دچار شود، بسیار دعا می‌کند.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص554
القمی، ج2، ص266
آیه قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللهِ ثُمَّ کَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فی شِقاقٍ بَعیدٍ [52]
بگو: «به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خداوند باشد و شما به آن کافر شوید، چه کسی گمراهتر خواهد بود از کسی که در مخالفت شدیدی [با آن] قرار دارد؟!
آیه سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ [53]
به‌زودی نشانه‌های خود را در اطراف عالم و در درون جانشان به آنها نشان می‌دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است؛ آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است؟!
1
(فصلت/ 53)
الصّادق (علیه السلام) - نَحْنُ الْآیَاتُ وَ نَحْنُ الْبَیِّنَاتُ.
امام صادق (علیه السلام) - ما امامان نشانه‌های الهی و دلایل آشکار هستیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص554
بحرالعرفان، ج14، ص123
2
(فصلت/ 53)
الصّادق (علیه السلام) - عَنِ الطَّیَّار عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ قَالَ خَسْفٌ وَ مَسْخٌ وَ قَذْفٌ قَالَ قُلْتُ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ قَالَ دَعْ ذَا ذَاکَ قِیَامُ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
امام صادق (علیه السلام) - طیّار گوید: امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی آیه‌ی شریفه: سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ؛ فرمود: «مقصود به زمین فرو شدن و مسخ‌شدن و پرتاب‌شدن است». عرض کردم: «تا برای آنها آشکار شود»؟ فرمود: «این سخن را رها کن، مقصود قیام امام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص554
الکافی، ج8، ص166/ بحارالأنوار، ج24، ص164/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص527؛ «بتفاوت» / بحارالأنوار، ج52، ص303/ نورالثقلین/ البرهان
3
(فصلت/ 53)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ قَالَ یُرِیهِمْ فِی أَنْفُسِهِمُ الْمَسْخَ وَ یُرِیهِمْ فِی الْآفَاقِ انْتِقَاضَ الْآفَاقِ عَلَیْهِمْ فَیَرَوْنَ قُدْرَهًَْ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ فِی أَنْفُسِهِمْ وَ فِی الْآفَاقِ قُلْتُ لَهُ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ قَالَ خُرُوجُ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ یَرَاهُ الْخَلْقُ لَا بُدَّ مِنْهُ.
امام صادق (علیه السلام) - ابوبصیر گوید: درباره‌ی تفسیر آیه: سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الآفَاقِ و فِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لهُمْ أَنَّهُ الحَقُّ سؤال کردم. آن حضرت فرمود: «خداوند در وجودشان مسخ‌شدن و در جهان، تنگ‌شدن عرصه‌ی هستی بر آنان را به ایشان نشان می‌دهد. در نتیجه آنان به قدرت خداوند در وجودشان و جهان هستی پی می‌برند. همچنین حَتَّی یتَبَینَ لهُمْ أَنَّهُ الحَقُّ به معنای خروج قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است که حقیقتی از سوی پروردگار است که بی‌تردید مردم او را خواهند دید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص554
الکافی، ج8، ص381/ بحارالأنوار، ج51، ص62/ بحارالأنوار، ج52، ص241/ الغیبهًْ للنعمانی، ص269؛ «انتقاض» بدل «انتقاض» / البرهان/ نورالثقلین
4
(فصلت/ 53)
الصّادق (علیه السلام) - عَنْ عَبْدِ‌اللَّهِ‌بْنِ‌بَکْرٍ الْأَرَّجَانِیِّ قَالَ صَحِبْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی طَرِیقِ مَکَّهًَْ مِنَ الْمَدِینَهًْ… قَالَ یَا ابْنَ‌بَکْرٍ فَکَیْفَ یَکُونُ حُجَّهًًْ عَلَی مَا بَیْنَ قُطْرَیْهَا وَ هُوَ لَا یَرَاهُمْ وَ لَا یَحْکُمُ فِیهِمْ وَ کَیْفَ تَکُونُ حُجَّهًًْ عَلَی قَوْمٍ غُیَّبٍ لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِمْ… وَ اللَّهُ یَقُولُ وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ یَعْنِی بِهِ مَنْ عَلَی الْأَرْضِ وَ الْحُجَّهًُْ مِنْ بَعْدِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) یَقُومُ مَقَامَهُ وَ هُوَ الدَّلِیلُ عَلَی مَا تَشَاجَرَتْ فِیهِ الْأُمَّهًُْ وَ الْآخِذُ بِحُقُوقِ النَّاسِ وَ الْقِیَامُ (الْقَائِمُ) بِأَمْرِ اللَّهِ وَ الْمُنْصِفُ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ فَإِذَا لَمْ یَکُنْ مَعَهُمْ مَنْ یَنْفُذُ قَوْلُهُ وَ هُوَ یَقُولُ سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ فَأَیُّ آیَهًٍْ فِی الْآفَاقِ غَیْرُنَا أَرَاهَا اللَّهُ أَهْلَ الْآفَاق و قال وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها قال أی آیهًْ أکبر منا.
امام صادق (علیه السلام) - عبداللّه‌بن‌بکر ارجانی گفت: «در سفری از مدینه به مکّه در خدمت امام صادق (علیه السلام) بودم… فرمود: «ابن‌بکر! پس چگونه می‌تواند حجّت و امام برای مشرق و مغرب باشد با اینکه آنها را نمی‌بیند و در میان ایشان حکم نمی‌کند و چگونه حجّت خواهد بود بر مردمی که از دیده‌ی او پنهانند نه او بر آنها قدرت دارد و نه آنها بر او؟ … و خداوند می‌فرماید: و ما تو را جز برای همه‌ی مردم نفرستادیم. (سبأ/28). منظور تمام مردم زمین هستند و حجّت پس
از پیامبر (صلی الله علیه و آله) جانشین او خواهد بود با اینکه او راهنمای اختلافات بین مردم است و مدافع حقوق آنها است و قیام به امر خدا می‌کند و داد یکی را از دیگری می‌گیرد درصورتی‌که در میان آنها کسی که امر خدا را میان آنها اجرا کند نباشد با اینکه می‌فرماید: سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ پس کدام نشانه‌ای در آفاق جز ما هست که خدا به اهل زمین نشان داده و فرموده است: ما هیچ آیه [و معجزه‌ای] به آنان نشان نمی‌دادیم مگر اینکه از دیگری بزرگتر [و مهمتر] بود. (زخرف/48). کدام آیه بزرگتر از ماست».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص554
بحارالأنوار، ج25، ص375/ کامل الزیارات، ص328 و البرهان؛ «و قال و ما نریهم… الی آخر» محذوف/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص843؛ «ابن بکیر» بدل «ابن بکر» و «و کیف تکون… لایقدر علیهم» محذوف
5
(فصلت/ 53)
الکاظم (علیه السلام) - عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ‌مُوسَی (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ عَزَّوجَلَّ سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ قَالَ الْفِتَنَ فِی آفَاقِ الْأَرْضِ وَ الْمَسْخَ فِی أَعْدَاءِ الْحَقِّ.
امام کاظم (علیه السلام) - امام کاظم (علیه السلام) در تأویل این آیه‌ی شریفه: سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ فرمود: «آیات آفاقی فتنه‌هایی است که در اطراف زمین پدید می‌آید و آیات انفسی مسخی است که در دشمنان حقّ به وقوع می‌پیوندد».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص556
بحارالأنوار، ج52، ص221/ الإرشاد، ج2، ص373/ إعلام الوری، ص457/ کشف الغمهًْ، ج2، ص459/ نورالثقلین
6
(فصلت/ 53)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - فَمَعْنَی فِی الْآفاقِ الْکُسُوفُ وَ الزَّلَازِلُ وَ مَا یَعْرِضُ فِی السَّمَاءِ مِنَ الْآیَاتِ، وَ أَمَّا فِی أَنْفُسِهِمْ فَمَرَّهًًْ بِالْجُوعِ وَ مَرَّهًًْ بِالْعَطَشِ وَ مَرَّهًًْ یَشْبَعُ وَ مَرَّهًًْ یَرْوَی وَ مَرَّهًًْ یَمْرَضُ وَ مَرَّهًًْ یَصِحٌّ وَ مَرَّهًًْ یَسْتَغْنِی وَ مَرَّهًًْ یَفْتَقِرُ وَ مَرَّهًًْ یَرْضَی وَ مَرَّهًًْ یَغْضَبُ وَ مَرَّهًًْ یَخَافُ وَ مَرَّهًًْ یَأْمَنُ، فَهَذَا مِنْ عَظِیمِ دَلَالَهًِْ اللَّهِ عَلَی التَّوْحِیدِ ثُمَّ أَرْهَبَ عِبَادَهُ بِلَطِیفِ عَظَمَتِهِ.
علیّ‌بن‌ابراهیم (منظور از فِی الآفَاقِ؛ کسوف، زلزله و نشانه‌های خداوندی در آسمان هستند. امّا فِی أَنفُسِهِمْ به‌معنای نشانه‌هایی مانند گرسنگی، تشنگی و احساس سیری و سیراب‌شدن، بیماری، سلامتی، فقر، نیازمندی، رضایت، خشم، ترس و امنیّت است. این یکی از راهنمایی‌های بزرگ خداوند بر یگانگی خودش است. در همه چیز برای او نشانه‌ای وجود دارد که بر یگانگی او دلالت می‌کند. خداوند در ادامه‌ی بندگانش را به‌وسیله‌ی عظمت مرحمت‌آمیز خویش بیم داده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص556
القمی، ج2، ص266/ البرهان
7
(فصلت/ 53)
أمیرالمؤمنین (علیه السلام) - عَن الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: إنَّ یَهُودِیّاً مِن یَهُودِ الشَّامِ وَ أحبَارِهِم قَالَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام): فَإِنَّ هَذَا مُوسَی‌بْنُ‌عِمْرَانَ (علیه السلام) قَدْ أَرْسَلَهُ اللَّهُ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ أَرَاهُ الْآیَهًَْ الْکُبْری قَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام): لَقَدْ کَانَ کَذَلِکَ وَ مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) أَرْسَلَهُ إِلَی فَرَاعِنَهًٍْ شَتَّی مِثْلَ أَبِی‌جَهْلِ‌بْنِ‌هِشَامٍ وَ عُتْبَهًَْ‌بْنِ‌رَبِیعَهًَْ وَ شَیْبَهًَْ وَ أَبِی‌الْبَخْتَرِیِّ وَ النَّضْرِ‌بْنِ‌الْحَارِثِ وَ أُبَیِّ‌بْنِ‌خَلَفٍ وَ مُنَبِّهٍ وَ نُبَیْهٍ‌ابْنَیِ‌الْحَجَّاجِ وَ إِلَی الْخَمْسَهًِْ الْمُسْتَهْزِءِینَ الْوَلِیدِ‌بْنِ‌الْمُغِیرَهًِْ الْمَخْزُومِیِّ وَ الْعَاصِ‌بْنِ‌وَائِلٍ السَّهْمِیِّ وَ الْأَسْوَدِ‌بْنِ‌عَبْدِ یَغُوثَ الزُّهْرِیِّ وَ الْأَسْوَدِ‌بْنِ‌الْمُطَّلِبِ وَ الْحَارِثِ‌بْنِ‌الطَّلَاطِلَهًِْ فَأَرَاهُمُ الْآیَاتِ فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ.
امام علی (علیه السلام) - امام حسین (علیه السلام) فرمود: یهودی از اهالی شام به امام علی (علیه السلام) گفت: «خداوند موسی (علیه السلام) را پیش فرعون فرستاد و به او آیت کبری را نشان داد». امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «همین‌طور است محمّد (صلی الله علیه و آله) را به‌سوی چندین فرعون فرستاد مانند ابوجهل و عتبهًْ‌بن‌ربیعه و شیبه و ابوالبختری و نضربن‌حارث و ابی‌بن‌خلف و منبه و نبیه دو فرزند حجّاج و پنج نفر از استهزاکنندگان ولیدبن‌مغیره مخزومی و عاص‌بن‌وائل سهمی و اسود عبد یغوث زهری و اسودبن‌المطلب و حارث‌بن‌الطلاطله به آنها معجزاتی در آفاق و انفس خودشان نشان داد تا واقعیّت برای آنها آشکار گردید».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص556
بحارالأنوار، ج10، ص35/ نورالثقلین
آیه أَلا إِنَّهُمْ فی مِرْیَةٍ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحیطٌ [54]
آگاه باشید که آنها از لقای پروردگارشان در شکّ و تردیدند؛ و آگاه باشید که او بر همه چیز احاطه دارد.
1
(فصلت/ 54)
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) - أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیَةٍ أی فِی شَکٍّ مِنْ لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ کِنَایَهًٌْ عَن اللهِ بِکُلِّ شَیْءٍ مُحِیطٌ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( أَلا إِنَّهُمْ فِی مِرْیةٍ مِّن لقَاء رَبِّهِمْ یعنی آنها در این مسأله که به دیدار پروردگارشان می‌شتابند، تردید دارند. أَلا إِنَّهُ بِکُل شَیءٍ مُّحِیطٌ یعنی هان بدان که خداوند به همه چیز احاطه‌ی کامل دارد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج13، ص556
القمی، ج2، ص267
مطالب مرتبط
