کتاب آشنایی بازندگینامه امام جواد علیه السلام

زندگینامه امام جواد علیه السلام

نام: محمّد
لقب: جواد، التقی
کنیه: ابو جعفر
نام پدر: علی
نام مادر: خیزران
روز ولادت(ه ق): 10 رجب سال 195 ه ق
مکان ولادت: مدینه-عربستان سعودی
مدت امامت(ه ق): 17 سال
مدت عمر(ه ق): 25 سال
روز شهادت(ه ق): 30 ذیقعده سال 220 ه ق
فرمانروایان زمان: معتصم
قاتل: معتصم
محل دفن: کاظمین - عراق
فرزند پسر: 4
فرزند دختر:7

 محمد بن علی بن موسی مشهور به امام جواد و امام محمدِ تقی (195-220ق)، امام نهم شیعیان اثناعشری. کنیه او ابوجعفر ثانی است. او 17 سال امامت کرد و در 25 سالگی به شهادت رسید. در میان امامان شیعه، وی جوان‌ترین امام در هنگام شهادت بوده است.سنّ کمِ او در هنگام شهادت پدر، سبب شد تا شماری از اصحاب امام رضا(علیه‌السلام)، در امامت او تردید کنند؛ برخی، عبدالله بن موسی، را امام خواندند و برخی دیگر به واقفیه پیوستند، اما بیشتر آنان امامت محمد بن علی(علیه‌السلام) را پذیرفتند.ارتباط امام جواد(علیه‌السلام) با شیعیان بیشتر از طریق وکلاء و نامه‌نگاری انجام می‌گرفت.در دوره امامت جوادالائمه، فرقه‌های اهل حدیث، زیدیه، واقفیه و غلات فعالیت داشتند. وی شیعیان را از عقاید آنان آگاه می‌کرد و از نماز خواندن پشت سر آن‌ها نهی و غالیان را لعن می‌نمود.مناظرات علمی جوادالأئمه(علیه‌السلام) با عالمان فرقه‌های اسلامی در مسائل کلامی همچون جایگاه شیخین و مسئله‌های فقهی مانند حکم قطع کردن دست دزد و احکام حج، از مناظرات معروف امامان معصوم است.

نسب، کنیه و لقب‌ها

محمد بن علی بن موسی بن جعفر، امام نهم شیعیان اثناعشری است که به جوادالائمه شهرت دارد. نسب او با شش واسطه به علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) پیشوای اول شیعیان، می‌رسد. پدرش امام رضا(علیه‌السلام)، پیشوای هشتم شیعیان است.[1] مادر او کنیز بود و سَبیکَه نوبیه نام داشت.[2] [یادداشت 1]

کُنیه وی ابوجعفر و ابوعلی است.[3] در منابع روایی، از وی با عنوان ابوجعفر ثانی یاد می‌شود.[4] تا با ابوجعفر اول (امام باقر(علیه‌السلام) اشتباه نشود.[5]

لقب وی جواد و ابن الرضا[6] است. القاب تقی، زکی، قانع، رضی، مختار، متوکل[7]،مرتضی و منتجب،[8] را نیز برای او برشمرده‌اند.

گاهشمار زندگی امام جواد(علیه‌السلام

1. 10رجب 195ق. تولد امام جواد(علیه‌السلام)[9]

2. 200 ق. سفر امام رضا(علیه‌السلام) به مرو

3. آخر صفر 203ق. شهادت امام رضا(علیه‌السلام) و آغاز امامت جوادالائمه[10]

4. 15 ذی‌الحجه 212ق. تولد امام هادی(علیه‌السلام)[11]

5. 214ق. تولد موسی مبرقع[12]

6. 215ق. ازدواج با ام الفضل[13]

7. 18 رجب 218ق. مرگ مأمون و آغاز خلافت معتصم[14]

8. 28 محرم 220ق. احضار امام جواد(علیه‌السلام) به بغداد توسط معتصم[15]

9. آخر ذ‌ی‌القعده 220ق. شهادت امام جواد(علیه‌السلام)[16]

امام جواد(علیه‌السلام) در سال 195ق در مدینه به دنیا آمد. اما درباره روز و ماه ولادت او اختلاف است. بیشتر منابع تولد او را در ماه رمضان دانسته‌اند.[17] برخی روز آن را 15 رمضان[18] و برخی دیگر 19 رمضان[19] گفته‌اند.[20] شیخ طوسی در مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد، تاریخ ولادت او را 10 رجب ذکر کرده است.[21]

از برخی روایات برمی‌آید که قبل از تولد جواد الائمه، برخی از واقفیان می‌گفتند علی بن موسی نسلی از خود باقی نمی‌گذارد و با مرگ او سلسله امامت قطع می‌شود.[22] از این‌رو وقتی که جوادالأئمه به دنیا آمد، امام رضا(علیه‌السلام) او را مولودی بابرکت برای شیعیان توصیف کرد.[23] با این حال حتی پس از تولد او نیز، برخی از واقفیان، انتساب او به امام رضا(علیه‌السلام) را منکر شدند. آنان می‌گفتند جوادالأئمه از نظر چهره به پدرش شباهت ندارد، تا اینکه قیافه‌شناسان را حاضر کردند و آنان نسبت بین امام جواد و امام رضا را تأیید نمودند.[24]درباره زندگی حضرت جواد(علیه‌السلام)، اطلاعات چندانی در منابع تاریخی نیامده است. دلیل آن را محدودیت‌های سیاسی حکومت عباسی، تقیه و عمر کوتاه او دانسته‌اند.[25] او در مدینه زندگی می‌کرد. بنا بر گزارش ابن بیهق، یک بار برای دیدار پدر به خراسان سفر کرد.[26] و پس از امامت نیز چندین بار از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شد.

ولادت

نهمین امام شیعیان نام مبارکش محمد است و القاب و کنیه‌های فراوانی دارد؛ مشهورترین لقبش جواد و هادی است و معروف‌ترین کنیه‌اش ابوجعفر.امام جواد علیه السلام در 10 ماه رجب سال 195 هجری قمری در مدینه چشم به دنیا گشود. پیشگویی ولادت آن امام از زبان پدر بزرگوارش چندین بار مطرح شده بود. ولادت امام جواد همچون ولادت سایر ائمه معصومین علیهم السلام با ویژگی‌های مخصوصی همراه بوده است. مادر بزرگوار امام جواد علیه السلام خیزران نام دارد؛ زنی از خاندان ماریه قبطیّه یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله.

ازدواج

مأمون عباسی در سال 202ق[27] یا 215ق[28] دختر خود ام فضل را به عقد امام جواد(علیه‌السلام) در آورد. برخی گفته‌اند: احتمالاً در دیداری که جوادالأئمه با پدر در طوس داشت،[29] مأمون، ام الفضل را به عقد او درآورد.[نیازمند منبع] ابن کثیر بر این باور است که خطبه عقد او با دختر مأمون در زمان حیات علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) خوانده شد، اما ازدواج آنها در سال 215ق. در تکریت بوده است.[30]

ازدواج جوادالأئمه با ام الفضل، به درخواست مأمون صورت گرفت.[31] مأمون هدف خود را این می‌دانست که پدر بزرگ کودکی از نسل پیامبر(ص) و امام علی(علیه‌السلام)باشد.[32] شیخ مفید در کتاب الارشاد آورده است، مأمون به دلیل شخصیت علمی محمد بن علی و شوق و شعفی که نسبت به او داشت، ام الفضل دختر خود را به ازدواج آن حضرت درآورد؛[33]،[34] اما برخی از پژوهشگران بر این باورند که این ازدواج با انگیزه و اهداف سیاسی انجام شده است از جمله اینکه مأمون می‌خواست از این راه، امام جواد و ارتباط او با شیعیان را کنترل کند.[35] یا خود را علاقمند به علویان نشان دهد و آنان را از قیام علیه خود باز دارد.[36] این ازدواج اعتراض برخی اطرافیان مأمون را در پی داشت زیرا بیم آن داشتند که خلافت از عباسیان به علویان منتقل شود.[37] امام جواد(علیه‌السلام) مهریه ام الفضل را معادل مهریه حضرت زهرا(س)(500 درهم) تعیین کرد.[38]

همسر دیگر جوادالأئمه، سمانه مغربیه است[39] که کنیز بود و به دستور خود ایشان خریداری شد.[40] امام جواد، از ام فضل صاحب فرزندی نشد.[41] و همه فرزندان او از سمانه بودند.[42

فرزندان

بنابر نقل شیخ مفید، امام جواد(علیه‌السلام) 4 فرزند به نام‌های علی، موسی، فاطمه و امامه داشت.[43] برخی دختران امام را 3 تن به نام‌های حکیمه، خدیجه و ام کلثوم می‌دانند.[44] در برخی از منابع متأخر از ام محمد و زینب نیز به عنوان دختران آن حضرت یاد شده است.[45]

دوران امامت

محمد بن علی(علیه‌السلام)، پس از شهادت امام رضا(علیه‌السلام) در سال 203ق به امامت رسید.[46] دوران امامت او با خلافت دو تن از خلفای عباسی همزمان بود. حدود 15 سال از امامت او در خلافت مأمون(193-218ق) و 2 سال در خلافت معتصم(218-227ق) سپری شد.[47][یادداشت 2] مدت امامت جوادالائمه 17 سال بود[48] و با شهادت او در سال 220ق امامت به فرزندش، امام هادی(علیه‌السلام) منتقل شد.[49

دوران کودکی امام جواد علیه السلام از دوران شیرخوارگی تا زمانی که در سن هفت سالگی به امامت رسید، با حوادث گوناگون آمیخته است. با شهادت امام رضا علیه السلام و به امامت رسیدن امام جواد در سن کودکی، یکی از موضوعاتی که حتی برخی از یاران امام هشتم را دچار شک و تردید کرد، کم‌ سن‌ و‌ سالی امام جواد جهت مقام امامت بود. به همین دلیل در مواردی امام رضا علیه السلام و در موارد دیگری، خود امام جواد به تبیین آن پرداختند و به شبهه‌ها پاسخ گفتند.
اگر چه امام جواد علیه السلام نسبت به سایر امامان در سن بسیار کمی به امامت رسید، اما دوران هفده ساله‌ی امامت او، دورانی نسبتاً طولانی و پر حادثه است.

جایگاه امام نزد خدا
امام جواد علیه السلام به دلیل قابلیت و لیاقت و بهره‌مندی از موهبت الهی از جایگاهی رفیع در پیشگاه خداوند، پیامبر اکرم، پدر بزرگوارش و تمام کسانی که بهره‌ای از شناخت امام دارند برخوردار است. اگر چه دشمنان دین و حاکمان معاصر امامان معصوم علیهم السلام همواره در مقام توطئه و سرکوب و تحقیر آنان بوده اند، اما حقانیت و صداقت و نورانیت امامان شیعه پیوسته نقشه‌های دشمنان را خنثی و بی‌تأثیر می‌ساخته است و در برخی موارد، حتی دشمنان تحت تاثیر وجود پر برکت آنان قرار می‌گرفته‌اند.

حاکمان زمان امام جوادعلیه‌السلام

1-مأمون عباسی 198-218ق

2-.معتصم عباسی 218-227ق.

آگاهیهای تاریخی درباره زندگی

آگاهیهای تاریخی درباره زندگی امام جواد علیه السلام چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آن که محدودیتهای سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم علیه السلام می گردید، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه که برای " حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت" بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. افزون بر آن، زندگی امام جواد علیه السلام چندان طولانی نبوده است که اخبار فراوانی هم از آن در دسترس ما قرار گیرد.و نیز گفتنی است، زمانی که امام رضا علیه السلام به خراسان برده شد، هیچ یک از اعضای خانواده خود را به همراه نبرد و در آنجا تنها زندگی می کرد. و از اخبار مربوط به شهادت امام رضا علیه السلام چنین بر می آید که امام جواد علیه السلام آن هنگام در مدینه اقامت داشت و تنها برای غسل پدر و اقامه نماز به آن حضرت در طوس حضور یافت.

هنگامی که مأمون بعد از شهادت امام رضا علیه السلام در سال 204 به بغداد بازگشت، از ناحیه حضرتش اطمینان خاطر پیدا کرده بود، ولی این را می دانست که شیعیان پس از امام رضا علیه السلام فرزند او را به امامت خواهند پذیرفت و در این صورت خطر همچنان بر جای خود خواهد ماند. او سیاست کنترل امام کاظم علیه السلام توسط پدرش را- که او را به بغداد آورده و زندانی کرده بود- به یادداشت و با الهام از این سیاست، همین رفتار را با امام رضا علیه السلام در پیش گرفت، ولی با ظاهری آراسته و فریبکارانه، به گونه ای که می کوشید نه تنها در ظاهر امر مسأله زندان و مانند آن در کار نباشد، بلکه با برخورد دوستانه، چنین تبلیغ شود که او علاقه و محبت ویژه نیز به ایشان دارد. اینک نوبت امام جواد علیه السلام فرا رسیده بود تا به نحوی کنترل شود. مأمون برای انجام این هدف، دختر خود را به عقد وی درآورد و او را داماد خود کرد. از همین رهگذر بود که مأمون به راحتی می توانست از طرفی امام را در کنترل خود داشته باشد و از طرف دیگر آمد و شد شیعیان و تماس های آنان را با آن حضرت زیر نظر بگیرد.بر اساس برخی نقلها، مأمون پس از ورود به بغداد- در سال204- بلافاصله امام جواد علیه السلام را از مدینه به بغداد فراخواند.50

افزون بر این، مأمون متهم بود که امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده است. اکنون می بایست با فرزند وی به گونه ای رفتار کند که از آن اتهام نیز مبرّی شود.از روایتی که شیخ مفید از ریان بن شبیب نقل کرده، چنین بر می آید: موقعی که مأمون تصمیم به ازدواج ام فضل با امام جواد علیه السلام گرفت، عباسیان برآشفتند؛ زیرا ترس آن داشتند که پس از مأمون، خلافت به خاندان علوی برگردد، چنانکه درباره امام رضا علیه السلام هم به سختی دچار همین نگرانی شده بودند51

 ولی به طوری که از دو روایت فوق برمی آید، آنان مخالفت خود را به گونه دیگری وانمود کرده و گفتند: دختر خود را به ازدواج کودکی درمی آورد که :" لَم یتَفَقَّهُ فی دینِ الله ولا یعرف حلاله من حرامه ولا فرضاً من سنّته"؛کودکی که تفقه در دین خدا ندارد، حلال را از حرام تشخیص نمی دهد و واجب را از مستحب باز نمی شناسد.مأمون در مقابل این برخورد، مجلسی برپا کرد و امام جواد علیه السلام را به مناظره علمی با یحیی بن اکثم، بزرگترین دانشمند و فقیه سنی آن عصر، فراخواند تا بدین وسیله مخالفان و اعتراض کنندگان عباسی را به اشتباه خود آگاه کند.52 این در حالی بود که بنا به این دو روایت، هنگام عقد ازدواج ام فضل با امام جواد علیه السلام هنوز به آن حضرت " صبی" اطلاق می شده است.

مكتب علمى امام جواد علیه السلام

مى‏دانیم كه یكى از ابعاد بزرگ زندگى ائمه ما، بعد فرهنگى آنها است. این پیشوایان بزرگ هركدام درعصر خود فعالیت فرهنگى داشته در مكتب خویش شاگردانى تربیت مى‏كردند و علوم و دانشهاى خود را توسط آنان در جامعه منتشر مى‏كردند، اما شرائط اجتماعى و سیاسى زمان آنان یكسان نبوده است، مثلا در زمان امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام شرائط اجتماعى مساعد بود و به همین جهت دیدیم كه تعداد شاگردان و راویان حضرت صادق علیه السلام بالغ برچهار هزار نفر مى‏ شد، ولى از دوره امام جواد تا امام عسكرى علیه السلام به دلیل فشارهاى سیاسى و كنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و ازاین‏ نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مكتب آنان نسبت ‏به زمان حضرت صادق علیه السلام كاهش بسیار چشمگیرى را نشان مى‏دهد.

بنابراین اگر مى‏خوانیم كه تعداد راویان و اصحاب حضرت جوادعلیه السلام قریب صد و ده نفر بوده‏اند 53 و جمعا 250 حدیث از آن حضرت نقل شده 54. نباید تعجب كنیم، زیرا از یك سو، آن حضرت شدیدا تحت مراقبت و كنترل سیاسى بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق نظر دانشمندان بیش از بیست و پنج‏ سال عمر نكرد!

درعین حال، باید توجه داشت كه در میان همین تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره‏هاى درخشان و شخصیتهاى برجسته‏اى مانند: على بن مهزیار، احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى، زكریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازى، احمد بن محمد بن خالد برقى بودند كه هر كدام در صحنه علمى و فقهى وزنه خاصى به شمار مى‏رفتند، و برخى داراى تالیفات متعدد بودند.

از طرف دیگر، روایان احادیث امام جوادعلیه السلام تنها در محدثان شیعه خلاصه نمى‏شوند، بلكه محدثان و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل كرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى‏» احادیثى با سند خود ازآن حضرت نقل كرده است. 55. هم چنین حافظ «عبد العزیز بن اخضر جنابذى‏» در كتاب «معالم العترة الطاهرة‏» 56 و مؤلفانى نیز مانند: ابو بكر احمد بن ثابت، ابواسحاق ثعلبى، و محمد بن مندة بن مهربذ در كتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن حضرت نقل كرده‏اند. 57

امامت امام جواد علیه‌السلام‌:

امام جواد عليه السلام از يك سو، در كودكى سن 7 سالگی به امامت رسيد؛ از سوى ديگر، تصدّى امامت در چنين سنّی، با ذوق و عقل كوتاه مردم و عرف اجتماع سازگار نبود؛ تا جایی که عده ای هنگامی که ایشان به امامت رسید گفتند چون ایشان بالغ نیست نمی تواند امام باشد و به امامت «احمد بن موسی» رجوع کردند. بر اساس سنّت الهى، يكى از راههاى اثبات حقّانيّت، استخدام و استفاده از نيروهاى غيبى است كه در فرهنگ دينى به چنين كارى «اعجاز» مى‏گويند. امام جواد عليه السلام نیز در چنین شرایطی براى اثبات «ولايت» خويش، بارها از اين وسيله خدادادى استفاده نمود و مردمان متحيّر و سرگردان را از انحراف و توقف نجات دادند

 هنگامی که در مدینه بودند خبر از شهادت پدر بزرگوارشان در خراسان دادند. طی الارض, ورود ازدرهای بسته, به سخن درآمدن عصای ایشان و.... همچنین یک سری مناظرات علمی از طرف برخی از کسانی که امامت ایشان به خاطر سن کم آن بزرگوار، برایشان کاملا اثبات نشده بود نیز در زمان ایشان صورت می گرفت که امام در مواجهه با همه آنها پاسخ هایی کاملا روشن و قاطع به مسائل و پرسش های مطرح شده ارائه می دادند و اصل امامت و نیز امامت خویش را ثابت می کردند. حتی در يك مجلس‏ از آن‏حضرت سى هزار مسأله پرسيده شد وایشان همه را پاسخ‏ گفت. اين در حالى بود كه امام جواد در آن هنگام تنها 9 سال داشت. اين امر‏ نشانگر علم سرشار و دانش گسترده آن ‏حضرت است.

اخلاق و فضایل امام جواد علیه‌السلام‌

نهمين پيشواى ما را به خاطر دست بخشنده و گستردگی جود و كرم، «جواد» مى‏خوانند. امام جواد علیه‌السلام‌ وقتی خبر بیماری کسی را می شنید، به عیادتش می شتافت و از او دلجویی می کرد. غذای امام جواد علیه السلام همانند جد بزرگوارش امیرمؤمنان علیه السلام خیلی ساده و به دور از تشریفات بود. ایشان همانند فقیران جامعه غذا می خورد و با دیگران هم غذا می شد. در بسيارى از احاديث آمده است كه آن‏حضرت از آنچه دردرون ضماير مردم مى‏گذشته و يا رويدادهايى كه در آينده براى آنها پيش‏ مى‏آمده، مطّلع بوده و از آنها خبر مى‏داده است.

اين احاديث رساننده اين‏ مفهوم است كه‏ اين امامان بزرگوار از راه الهام يا به وسيله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به خداى سبحان مرتبط بوده‏اند و از اين طريق، به گونه مستقيم، از منبع علم و معرفت سيراب‏ مى‏شدند؛ در حالى كه ساير مردم مثلاً از راه حواس و تجارب به علم ‏و دانش نايل مى‏ آيند.در اینجا مواردی از جود و احسان حضرتش را به نظاره می‌ نشینیم:

علی بن مهزیار می‌گوید که دیدم حضرت امام جواد علیه‌السلام نماز واجب و غیر واجب خود را در یک قبای خز طارونی به جای آورد و به من هم قبای خز دیگری بخشید و فرمود: «این لباس را هنگام نماز پوشیده‌ام» سپس به من فرمود: «ای علی! این لباسِ اهدایی را هنگام نماز خواندن بپوش.»58

محمد بن سهل بن الیسع قمی از افرادی است که به افتخار دریافت لباس متبرک از امام نهم علیه‌السلام نائل آمده است. او در این باره می‌گوید که من در شهر مکه، مجاور بودم. از آنجا به مدینه آمدم و به حضور حضرت جواد علیه‌السلام رسیدم. در نظر داشتم که از آن امام عالیقدر درخواست کنم که به من لباسی به عنوان تبرک عنایت کند؛ اما فرصت نشد و از محضرش خداحافظی کردم ... و از شهر مدینه منوره بیرون آمدم. در همین موقع که به راه افتاده بودم، پیکی از راه رسید. او لباسی را به همراه داشت که در بقچه‌ای پیچیده بود و از اهل کاروان درباره «محمد بن سهل قمی» می‌پرسید تا این که به من رسید و من را شناخت. به من گفت: «مولای تو (امام جواد علیه‌السلام) این لباس را برایت هدیه فرستاده است. لباس‌های اعطایی امام علیه‌السلام دو لباس نرم و نازک بود. احمد بن محمد گفته است: «محمد بن سهل قمی» از دنیا رفت. من او را غسل دادم و در آن دو لباس اهدایی امام علیه‌السلام او را کفن کردم59

اوضاع سیاسی زمان امام جواد علیه‌السلام‌:

امامت امام جواد علیه‌السلام‌ با حکومت مأمون و معتصم عباسی همزمان بود. بعد از مرگ مامون، معتصم زمام حكومت را به دست گرفت. او از هر وسيله ممكن درجهت تثبيت پايه‏هاى حكومت خويش استفاده مى‏كرد. معتصم از قدرت شیعیان و جایگاه والای امام جواد علیه‌السلام‌ در نزد مردم آگاه بود، بنابراين گمان کرد که از ناحيه ایشان خطرى متوجّه حكومت شود. به همین خاطر امام را از مدينه به بغداد آورد؛ تنها به اين علّت كه آن‏ حضرت را تحت نظر بگيرد.امام جواد علیه السلام در این زمان کمتر از یک سال در بغداد بودند و سپس به دستور معتصم به شهادت رسیدند.

نحوه شهادت حضرت

درباره آمد و شد امام در مدینه و احترام مردم نسبت به آن حضرت، اطلاعات مختصری در پاره ای از روایات آمده است60

فراخوانی آن حضرت به بغداد، در سال 220، توسط معتصم عباسی، آن هم درست در همان اولین سال حکومت خود، نمی توانست بی ارتباط با جنبه های سیاسی قضیه باشد. به ویژه که درست همان سال که حضرت جواد علیه السلام به بغداد آمد، رحلت کرد؛ این در حالی بود که تنها 25 سال از عمر شریفش می گذشت. عناد عباسیان با آل علی علیه السلام به ویژه با امام شیعیان که در آن زمان جمعیت متنابهی تابعیت مستقل آنها را پذیرفته بودند، شاهدی است بر توطئه حکومت در شهادت امام جواد علیه السلام. همچنین خواستن آن حضرت به بغداد و درگذشت وی در همان سال در بغداد، همگی شواهد غیرقابل انکاری بر شهادت آن بزرگوار به دست عوامل عباسی می باشد.مرحوم شیخ مفید، با اشاره به روایتی درباره مسمومیت و شهادت امام جواد علیه السلام، رحلت آن حضرت را مشکوک دانسته است.61 بنا به روایت مستوفی، عقیده شیعه بر این است که معتصم آن حضرت را مسموم نموده است62

پاره ای از منابع اهل تسنن، اشاره بر این دارند که امام جواد علیه السلام به میل خود و برای دیداری از معتصم عازم بغداد شده است..) در حالی که منابع دیگر، حاکی از آنند که معتصم به ابن زیات مأموریت داد تا کسی را برای آوردن امام به بغداد بفرستد. ابن صبّاغ نیز با عبارت" اِشخاص المعتصم له من المدینة"63 این مطلب را تأیید کرده است.مسعودی روایتی نقل کرده که بنابر آن، شهادت آن حضرت به دست ام فضل، در زمانی رخ داده که امام از مدینه به بغداد نزد معتصم آمده بود62 ام فضل پس از شهادت امام، به پاس این عمل خود به حرم خلیفه پیوست64 این نکته را نباید از نظر دور داشت که ام فضل در زندگی مشترک خود با امام جواد علیه السلام از دو جهت ناکام مانده بود:نخست آن که از آن حضرت دارای فرزندی نشد.دوم آن که امام نیز چندان توجهی به وی نداشت .ام فضل یک بار (گویا از مدینه) نامه ای نگاشت و از امام نزد مأمون شکایت کرد و از این که امام چند کنیز دارد گله نمود، ولی مأمون در جواب او نوشت:ما تو را به عقد ابوجعفر درنیاوردیم که حلالی را بر او حرام کنیم، دیگر از این شکایتها نکن65 به هر حال، ام فضل پس از مرگ پدر، امام را در بغداد مسموم کرد و راه یافتن او به حرم خلیفه و برخورداری از مواهب موجود در آن، نشانی از آن است که این عمل به دستور معتصم انجام شده است65 و بالاخره امام جواد علیه السلام به شهادت رسید و حرم مطهر ایشان در کاظمین عراق قرار دارد که ملجا و پناهگاه عاشقان ایشان است .امام جواد علیه‌السلام‌ دهم ماه رجب سال 195 ه.ق در مدينه منوّره ديده به جهان گشود. نام مبارک ایشان محمّد، كنيه ایشان ابوجعفر و از القاب آن حضرت: جواد، قانع، مرتضى، نجيب،ابن الرضا، تقىّ، جوادالأئمه می باشد. پدر بزرگوار ایشان امام على بن موسى الرضا علیه السلام می باشد.

مادرایشان به چند نام و لقب معروف است: درّه، سبيكه، ريحانه، خيزران؛ که به نظر برخی از خانواده ماريه قبطیه(یکی از همسران پیامبر اسلام) بوده است. امام جواد علیه‌السلام‌ پنجم ماه ذى الحجه سال 220 در زمان حكومت معتصم عباسی و به دستور او، در بغداد به وسيله زهری که توسّط همسرشان امّ الفضل(دختر مامون) به ایشان خورانده شد، مسموم شده و به شهادت رسيدند. پيكر مطهّر ایشان در قبرستان بنى هاشم كنار قبر مقدّس جدّش، امام موسى کاظم عليه السلام دفن گرديد. این مکان بعدها به کاظمین مشهور شد.

خلاصه ایی از زندگی امام جواد علیه السلام

 امام جواد (ع) 17 سال امامت کرد و در 25 سالگی به شهادت رسید. سنّ کمِ او در هنگام شهادت پدر، سبب شد تا شماری از اصحاب امام رضا (ع)، در امامت او تردید کنند؛ برخی عبدالله بن موسی را امام خواندند و برخی دیگر به واقفیه پیوستند، اما بیشتر آنان امامت محمد بن علی (ع) را پذیرفتند.ارتباط امام جواد (ع) با شیعیان، بیشتر از طریق وکیلانش و به شکل نامه‌نگاری انجام می‌گرفت. در دوره امامت امام نهم شیعیان، فرقه‌های اهل حدیث، زیدیه، واقفیه و غلات فعالیت داشتند. مناظرات علمی امام جواد (ع) با عالمان فرقه‌های اسلامی در مسائل کلامی، همچون جایگاه شیخین و مسئله‌های فقهی مانند حکم قطع کردن دست دزد و احکام حج، از مناظرات معروف امامان معصوم دانسته شده است.
عالمان اهل سنت، پیشوای نهم شیعیان را به عنوان یک عالم دینی احترام می‌کنند. برخی از آنان شخصیت علمی جوادالأئمه را ممتاز دانسته‌ و شیفتگی مأمون به او را به دلیل شخصیت علمی و معنوی او در کودکی دانسته‌اند.

امام جواد (ع) در سال 195 هجری قمری در مدینه به دنیا آمد. درباره روز و ماه ولادت او اختلاف است. بیشتر منابع، تولد او را در ماه رمضان دانسته‌اند. برخی روز آن را 15 رمضان و برخی دیگر 19 رمضان گفته‌اند. شیخ طوسی در مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد، تاریخ ولادت او را 10 رجب ذکر کرده است.درباره زندگی حضرت جواد (ع)، اطلاعات چندانی در منابع تاریخی نیامده است. دلیل آن را محدودیت‌های سیاسی حکومت عباسی، تقیه و عمر کوتاه او دانسته‌اند. او در مدینه زندگی می‌کرد. بنا بر گزارش ابن بیهق، یک بار برای دیدار پدر به خراسان سفر کرد؛ و پس از امامت نیز چندین بار از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شد.

پی نوشت:

1. طبری، دلائل الامامه، 1413ق، ص396.

2. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص492؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1426ق، ص216.

3. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج4، ص379.

4. برای نمونه. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص82.

5. اربلی، کشف الغمه، 1421ق، ج2، ص857.

6. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص281.

7. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج4، ص379؛ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج50، ص12، 13.

8. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص295.

9. طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص805.

10. طبرسی، اعلام الوری، 1417ق، ج2، ص41.

11. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص297.

12. بحرانی، عوالم العلوم و المعارف، قم، ج23، ص553.

13. مسعودی، اثبات الوصیه، 1426ق، ص223.

14. طبری، تاریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج8، ص646.

15. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص295.

16. اشعری، المقالات و الفرق، 1361ش، ص99؛ طبرسی، اعلام الوری، 1417ق، ج2، ص106.

17. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص273.

18. برای نمونه ر.ک. اشعری، المقالات و الفرق، 1361ش، ص99.

19. اربلی، کشف الغمه، 1421ق، ج2، ص867؛ مسعودی، اثبات الوصیه، 1426ق، ص216.

20. ابن فتال، روضه الواعظین، 1375ق، ج1، ص243.

21. طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ص805.

22. ر. ک. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص320.

23. مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج50، ص20،23،35.

24. کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص323.

25. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1381ش، ص476-477.

26. بیهقی، تاریخ بیهق، 1361ش، ص46.

27. طبری، تاریخ الامم و الملوک، 1387ق، ج8، ص566.

28. مسعودی، اثبات الوصیه، 1426ق، ص223.

29. بیهقی، تاریخ بیهق، 1361ش، ص46.

30. ابن کثیر، البدایه و النهایه، 1408ق، ج10، ص295.

31. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص281.

32. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج2، ص455.

33. مفید، الارشاد، 1372ش، ج2، ص281-282.

34. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص281.

35. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، 1381ش، ص478.

36. پیشوایی، سیره پیشوایان، 1379ش، ص558.

37. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص281؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج4، ص380-381.

38. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص285.

39. قمی، منتهی الامال، 1386ش، ج2، ص497.

40. حسّون، أعلام النساء المؤمنات، 1421ق، ص517.

41. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج4، ص380.

42. قمی، منتهی الامال، 1386ش، ج2، ص497.

43. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص295.

44. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نشر علامه، ج4، ص380؛ طبری، دلائل الامامه، 1413ق، ص397.

45. محلاتی، ریاحین الشریعه، ج4، ص316؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج2، ص432.

46. طبری، دلائل الامامه، 1413ق، ص394.

47. پیشوایی، سیره پیشوایان، 1379ش، ص530.

48. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص273.

49. مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص295.

50. الحیاة السیاسیة للامام الجوادعلیه السلام، ص 65.

51.الارشاد، ص 319.

52. همان، صص319-320.

53.شیخ طوسى، رجال، الطبعة الاولى، نجف، منشورات المكتبة الحیدریة، 1381 ه. ق، ص 397-409. مؤلف «مسند الامام الجواد» تعداد یاران و شاگردان امام جواد را 121 نفر مى‏داند (عطاردی، شیخ عزیز الله، مسند الامام الجواد، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضاعلیه السلام، 1410 ه. ق) و قزوینى آنها را جمعا 257 نفر مى‏داند (قزوینی، سید محمد كاظم، الامام الجواد من المهد الى اللحد، الطبعة الاولى، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه. ق)

54.آقاى عطاردى در مسند الامام الجواد با احصائى كه كرده مجموع احادیث منقول از پیشواى نهم را در زمینه‏هاى مختلف فقهى، عقیدتى، اخلاقى، و... ، تعداد مذكور در فوق ضبط كرده است.

55. تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربی،ج3، صص54 و55.

56.امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،1403 ه. ق،ج2، ص 35.

57 ابن شهرآشوب،قم،المطبعة العلمیة،ج 4، ص384.

58.الائمة الاثنی عشر، ابن طولون ص 104، الفصول المهمه، ص 276. ام فضل، خواهرزاده معتصم بود.

59. الارشاد، ص 323.

60. الکافی، ج 1، ص 323.

61.الکافی، ج1، صص492-493.

62. الارشاد، ص 326.

63. تاریخ گزیده ، صص 205-206.

64.الائمه الاثنی عشر، ابن طولون، ص 103؛ شذرات الذهب، ج2، ص 48.

65.بحارالانوار، ج50، ص8.

67.الفصول المهمه، ص 275.

68.مروج الذهب، ج3، ص 464.

 68. ویکی شیعه.

69.دانشنامه اسلامی

نکته: در برخی منابع، مادر امام جواد، از خاندان ماریه قبطیه همسر پیامبر(ص) به شمار آمده(کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص492.) و نام‌های خَیزُران،(کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص492.) ریحانه، سکینه،(طبری، دلائل الامامه، 1413ق، ص396.) نوبیه،(مفید، الارشاد، 1413ق، ج2، ص273.) درّه و مریسیه نیز برای او ذکر شده است.(قرشی، حیاه الامام محمد الجواد، ص21.)